Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930»

Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930» Facebook Twitter
Aνώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου, 1908.
0

Υπάρχουν κάποιες φράσεις που ακόμα κι όταν δεν μας είναι απόλυτα κατανοητές, ακόμα κι όταν αγνοούμε πώς αποκρυσταλλώθηκαν, έχουν θρονιαστεί στη συλλογική μας συνείδηση παραπέμποντας σχεδόν αυτόματα σε συγκεκριμένες ιδεολογίες και πολιτικές. Φράσεις συνθηματικές, που φτιάχνονται υπόγεια, μέσα σ' ένα ρευστό τοπίο, κι έπειτα από δεκαετίες συνεχούς κυκλοφορίας τους στην κοινωνία, καταλήγουν να γίνουν κυρίαρχες.

Τέτοια φράση αποτελεί το τρίπτυχο «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια», το πιο διαδεδομένο ίσως σλόγκαν της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, συνδεδεμένο με την χουντική επταετία, τη μεταξική δικτατορία, αλλά και με τον συντηρητικό λόγο που έδινε μετεμφυλιακά τον τόνο στην πολιτική σκηνή. Πότε όμως και πώς δημιουργήθηκε;

Η απάντηση δίνεται στη μελέτη της ιστορικού και πανεπιστημιακού Έφης Γαζή «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια» (Πόλις, 2011) που μας προσφέρει μια περιπλάνηση στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, με τις οικονομικές ανακατατάξεις και τους έντονους βαλκανικούς ανταγωνισμούς. Μια περίοδο όπου η Ελλάδα, ηττημένη στον πόλεμο του 1897 και καταχρεωμένη, τίθεται υπό Διεθνή Οικονομικό Ελεγχο, η δυσαρέσκεια του κόσμου απέναντι στ' Ανάκτορα και τους πολιτικούς έχει χτυπήσει «κόκκινο» κι ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και ο εθνικός διχασμός βρίσκονται καθ' οδόν...

Ωστόσο, η περίοδος 1880-1930 σημαδεύεται και από τη διάχυση των σοσιαλιστικών ιδεών, τις πρώτες εργατικές διεκδικήσεις, τις απόπειρες των γυναικών να χειραφετηθούν, τις πειραματικές προσπάθειες στο χώρο της εκπαίδευσης από ομάδες δημοτικιστών, εξελίξεις που φάνταζαν ν' απειλούν καθιερωμένους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, ικανές να πυροδοτήσουν έναν «ηθικό πανικό».

Μέσα σε μία δεκαετία, οι «άθεοι μαλλιαροί» είχαν μεταμορφωθεί σε «μαλλιαροκομμουνιστές», ενώ κι οι χριστιανικές απόπειρες «ηθικής αναμόρφωσης» έδιναν πλέον τη σκυτάλη σε προγράμματα «εθνικής αναμόρφωσης». Στις αρχές του '30, το «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» είχε πια αποκτήσει τον χαρακτήρα συνθηματικής φράσης.

Όπως επισημαίνει η Γαζή, «αντίστοιχες συνθηματικές φράσεις υπήρξαν και εκτός Ελλάδας. Η ανάπτυξη του εθνικισμού στην Ευρώπη συνέβαλε καθοριστικά στη σύνδεση της έννοιας της πατρίδας με εκείνη της πατριαρχικής οικογένειας, ενώ κι η πρόσδεση της θρησκείας ή της Εκκλησίας στο παραπάνω δίδυμο παρατηρείται κι από συλλογικότητες στην Ιταλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία».

Στη χώρα μας, όπως φάνηκε από την έρευνά της σε πλήθος εφημερίδων, λαϊκών εντύπων, θρησκευτικών βιβλίων, σχολικών εγχειριδίων αλλά και πρακτικών δικών, ένας από τους βασικούς χώρους αποκρυστάλλωσης του συνθήματος ήταν αυτός των οργανώσεων που βάλθηκαν ν' αναμορφώσουν την κοινωνία μέσω του χριστιανισμού. Δύο από τα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου της, άλλωστε, είναι αφιερωμένα στη δράση και τη ρητορική τέτοιων συλλόγων, όπως η «Ανάπλασις» και η «Ζωή», προερχόμενες και οι δύο από την ίδια μήτρα, τη διδασκαλία του αμφιλεγόμενου στοχαστή από την Κωνσταντινούπολη, Απόστολου Μακράκη.

Κομβικό σημείο για τη σταδιακή συγκρότηση του «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» υπήρξε για τη Γαζή η σφοδρή αντιπαράθεση ανάμεσα στους αναμορφωτές χριστιανούς και στους μεταρρυθμιστές εκπαιδευτικούς, με φόντο το γλωσσικό ζήτημα. Εξού και η λεπτομερής παράθεση, στην καρδιά της μελέτης της, των γεγονότων που πέρασαν στην ιστορία ως τα «Αθεϊκά» του Βόλου, και οδήγησαν ένα δίχως προηγούμενο εκπαιδευτικό πείραμα, έστω και μεταφορικά, στην πυρά.

Πόλη που αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, ο Βόλος, χάρη στη δραστηριοποίηση μερικών ανήσυχων πολιτών, αποκτούσε εν έτει 1908 όχι μόνο ένα Εργατικό Κέντρο αλλά κι ένα Παρθεναγωγείο, υπό τη διεύθυνση του 28χρονου τότε Αλέξανδρου Δελμούζου, όπου η διδασκαλία γινόταν στη δημοτική, τ' αρχαία κείμενα προσεγγίζονταν μέσα από νεοελληνικές μεταφράσεις, δεν γινόταν τυπική, πρωινή προσευχή, και τα κορίτσια που αποκτούσαν επιτέλους πρόσβαση στη μέση εκπαίδευση, όχι μόνο μυούνταν στις βασικές γνώσεις της βιολογίας και της νοσηλευτικής αλλά... δικαιούνταν να παίζουν ως και χιονοπόλεμο με τους καθηγητές τους.

Το «περίεργον αυτόν τέρας», το «σχολείον διά τους αριστοκράτας», το «διευθυνόμενον από αγόρια» «έργο μαλλιαριστών», βρέθηκε αμέσως στο στόχαστρο της τοπικής εφημερίδας «Ο Κήρυξ» που εξέδιδε ο Δημοσθένης Κούρτοβικ (παππούς του γνωστού κριτικού), ο οποίος πρωτοστάτησε στον αγώνα εναντίον του, μαζί με τους επίσημους εκκλησιαστικούς και τους παρα-εκκλησιαστικούς φορείς του Βόλου.

Μια επεισοδιακή επίσκεψη στο Παρθεναγωγείο του μητροπολίτη Δημητριάδος Γερμανού, τον Φεβρουάριο του 1911, ενέτεινε τις υποψίες ότι το σχολείο στρεφόταν κατά «των πατρίων, της θρησκείας και της γλώσσης ημών». Λίγο αργότερα, η πόλη σειόταν από συλλαλητήριο υπέρ του κλεισίματός του, κι έμπαιναν μπροστά οι διαδικασίες για τη δίκη των στελεχών του.

Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930» Facebook Twitter
Αλ. Δελμούζος, Δημ. Γληνός, Μανώλης Τριανταφυλλίδης, η «Τριανδρία» του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, Αθήνα 1915.

Τι κι αν τελικά, με μία ψήφο διαφορά, όλοι τους αθωώθηκαν; «Μόνο που δεν πετροβολήθηκε στην εποχή του ο Δελμούζος», επισημαίνει η Γαζή, «κι έπρεπε να έρθει η μεταπολίτευση για να γίνει η αποκατάσταση της μνήμης του Παρθεναγωγείου». Περιπετειώδης ήταν άλλωστε και η μετέπειτα θητεία του ως διευθυντή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας του Μαρασλείου, μια κι έζησε από κοντά τον πόλεμο –από τους ίδιους κύκλους– εναντίον της φιλολόγου Ρόζας Ιμβριώτη, δηλωμένης φεμινίστριας που μαχόταν υπέρ της ψήφου των γυναικών, και συνομιλήτριας του μαρξιστή ιστορικού Γιάννη Κορδάτου.

Μέσα σε μία δεκαετία, οι «άθεοι μαλλιαροί» είχαν μεταμορφωθεί σε «μαλλιαροκομμουνιστές», ενώ κι οι χριστιανικές απόπειρες «ηθικής αναμόρφωσης» έδιναν πλέον τη σκυτάλη σε προγράμματα «εθνικής αναμόρφωσης». Στις αρχές του '30, το «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» είχε πια αποκτήσει τον χαρακτήρα συνθηματικής φράσης.

Είμαστε άραγε καταδικασμένοι να βλέπουμε την Ιστορία να επαναλαμβάνεται; Για τη Γαζή, σημασία έχει να καταλάβουμε πώς μπορούν ν' αλλάξουν τα πράγματα, όχι πώς θα επαναληφθούν. Το ζητούμενο για την ίδια ήταν να δείξει τι αντιδράσεις προκαλεί η απόκλιση από την ομοιομορφία και πόσο εκρηκτικές διαστάσεις μπορεί να λάβει ο φόβος για οτιδήποτε καινούριο και διαφορετικό. Το βιβλίο της αποτελεί μια καταβύθιση σε ζοφερές πραγματικότητες, σε εποχές που άνθισαν ο λαϊκισμός, η δαιμονοποίηση και η μισαλλοδοξία, οδηγώντας όλους μας, ως κοινωνία, προς τα πίσω.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Η βίβλος του cult ελληνικού σινεμά

Οθόνες / Η βίβλος του cult ελληνικού σινεμά μόλις κυκλοφόρησε

Τα κείμενα του Φώντα Τρούσα για τις «βαθιά υποτιμημένες ταινίες που απελευθέρωσαν τη ματιά του θεατή από την οικογενειακή τηλεοπτική εικόνα, απενοχοποιώντας περαιτέρω το γυμνό» και για τον underground και τον πειραματικό ελληνικό κινηματογράφο κυκλοφορούν σε ένα μοναδικό, κυριολεκτικά, βιβλίο, από τα LiFO Books.
M. HULOT
Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Βιβλίο / Κανείς δεν ήξερε ότι ήταν μαύρη: Η εξωπραγματική ιστορία της επιμελήτριας του JP Morgan

Υπεύθυνη για τα πιο πολύτιμα αποκτήματα της ιδιωτικής συλλογής του διάσημου τραπεζίτη, η απέριττα κομψή βιβλιοθηκάριος Μπελ ντα Κόστα Γκριν ήταν μαύρη αλλά εμφανιζόταν ως λευκή στον αφρό της υψηλής κοινωνίας μέχρι και τον θάνατό της το 1950.
THE LIFO TEAM
Leslie Absher: «Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι» 

Βιβλίο / Κόρη κατασκόπου, queer κορίτσι, συγγραφέας

Η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Leslie Absher μάς ξεναγεί στο «Σπίτι με τα μυστικά», εκθέτοντας ταυτόχρονα την προσωπική της πορεία προς την απελευθέρωση, την «ελληνική» της εμπειρία και τις εντυπώσεις της από τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Πολυτεχνείο - Ένα παραμύθι που δεν λέει παραμύθια»

Βιβλίο / Το Πολυτεχνείο έγινε κόμικ: Μια νέα έκδοση για μια μονίμως επίκαιρη εξέγερση

Παραμονές της φετινής επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, οι εκδόσεις Red ‘n’ Noir κυκλοφόρησαν ένα έξοχο κόμικ αφιερωμένο σε αυτή, που το υπογράφουν ο συγγραφέας Γιώργος Κτενάς και ο σκιτσογράφος John Antono.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον Μάλκολμ Λόουρι και το «Κάτω από το ηφαίστειο»

Βιβλίο / Το μεγαλόπνοο «Κάτω από το ηφαίστειο» του Μάλκολμ Λόουρι, μια προφητεία για την αποσύνθεση του κόσμου

Οι αναλογίες μεταξύ του μυθιστορηματικού βίου του Βρετανού συγγραφέα και του κορυφαίου έργου του είναι παραπάνω από δραματικές, όπως και αυτές μεταξύ της υπαρξιακής πτώσης του και του σημερινού, αδιέξοδου κόσμου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Βιβλίο / Ψέμα μέχρι αποδείξεως του εναντίου

Στο νέο του βιβλίο, «Ψέματα που μας έμαθαν για αλήθειες», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα, ο Νικόλας Σμυρνάκης καταρρίπτει 23 μύθους που μας καταπιέζουν, βοηθώντας μας να ζήσουμε ουσιαστικότερα.
ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Βιβλίο / Βασίλης Σωτηρόπουλος: «Έχουν γίνει μεγάλα βήματα στη νομοθεσία για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, υπάρχουν όμως ακόμα σημαντικά κενά»

Μια διαφωτιστική συζήτηση με τον γνωστό δικηγόρο παρ’ Αρείω Πάγω και συγγραφέα με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του ΛΟΑΤΚΙ + Δικαιώματα & Ελευθερίες (εκδ. Σάκκουλα), ένα μνημειώδες όσο και πολύτιμο βοήθημα για κάθε ενδιαφερόμενο άτομο.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Βασιλική Πέτσα: «Αυτό που μας πάει μπροστά δεν είναι η πρόοδος αλλά η αγάπη»

Βιβλίο / Η Βασιλική Πέτσα έγραψε ένα μεστό μυθιστόρημα με αφορμή μια ποδοσφαιρική τραγωδία

Η ακαδημαϊκός άφησε για λίγο το βλέμμα του κριτή και υιοθέτησε αυτό του συγγραφέα, καταλήγοντας να γράψει μια ιστορία για το συλλογικό τραύμα που έρχεται να προστεθεί στις ατομικές τραγωδίες και για τη σημασία της φιλικής αγάπης.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μιχάλης Γκανάς: Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

Απώλειες / Μιχάλης Γκανάς (1944-2024): Ο ποιητής της συλλογικής μας μνήμης

«Ό,τι με βασανίζει κατά βάθος είναι η οριστική απώλεια ανθρώπων, τόπων και τρόπων και το ανέφικτο της επιστροφής». Ο σημαντικός Έλληνας ποιητής έφυγε σήμερα από τη ζωή σε ηλικία 80 ετών.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Βιβλίο / «Queer»: Το μυθιστόρημα της στέρησης που πόνεσε τον Μπάροουζ

Μια αναδρομή στην έξοχη, προκλητική όσο και «προφητική» νουβέλα του Ουίλιαμ Μπάροουζ στην οποία βασίστηκε η πολυαναμενόμενη ταινία του Λούκα Γκουαντανίνο που βγαίνει σύντομα στις κινηματογραφικές αίθουσες.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ