Γεννημένη από μια παγκόσμια νεοκλασική και ρομαντική έξαρση, η νέα Αθήνα αναδύθηκε ως πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους μεγαλοσχήμων και "τλημονεστάτη"· Και πορεύτηκε μέσα από τις πολλαπλές αναταράξεις του 19ου αιώνα υπό το βάρος του ιερού της βράχου και στην περιφέρεια του οικουμενικού ελληνισμού.
Με αφορμή εμβληματικά αθηναϊκά κτίρια, τα πρόσωπα και τους δημόσιους χώρους του 19ου αιώνα, η συγγραφέας Νάντια Γεωργακοπούλου επιστρέφει σε μια Αθήνα και στην εν πολλοίς λησμονημένη και συχνά υποτιμημένη ιστορία της ως νέας πρωτεύουσας, ξεδιπλώνοντας τις ιστορίες των εμβληματικών ανθρώπων, όσο και εκείνων που περπάτησαν ανάμεσά τους αφανείς. που τα εμπνεύστηκαν, τα χρηματοδότησαν, τα κατοίκησαν.
Η αφήγηση εστιάζει πότε στην αρχιτεκτονική, πότε στην ιστορία, πότε στα λόγια των ίδιων των πρωταγωνιστών. Συχνά ο φακός ανοίγει για να συμπεριλάβει άλλες πόλεις κι άλλα οράματα από την Ευρώπη και τον κόσμο. Γιατί ο 19ος αιώνας ήταν για τους Έλληνες πολύ πιο "παγκοσμιοποιημένος" απ' ό,τι νομίζουμε· ένας αιώνας με πολλές πτυχές -ελπίδα, μελαγχολία, επανάσταση, ναρκισσισμό, φαντασμαγορία, κατανάλωση, καταστολή, πρόοδο, καταστροφή- που ανάμεσά τους τριγυρίζουμε σε αυτή τη νοερή περιήγηση, συλλέγοντας εικόνες, απόψεις και αφηγήσεις. Στο βιβλίο της «Επιστροφή στη νέα Αθήνα» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) γνωρίζουμε μερικά από τα λιγότερο γνωστά περιστατικά μιας πόλης που φιλοδοξούσε να κάνει και αυτή το βήμα της στον γενναίο νέο κόσμο, στην Ανατολή του 20ου αιώνα.
Η Δανή σύζυγος του προσωπικού ιερέα της βασίλισσας, Κριστιάνα Λυτ περιγράφει την αθηναϊκή φύση
Η βασίλισσα μου είπε ότι πολύ σύντομα θα νιώθαμε πολύ άνετα σε αυτή την τόσο όμορφη χώρα με το θαυμάσιο κλίμα. Αναρωτιέμαι με ποιο τρόπο θα γίνει αυτό. Πρώτα από όλα πρέπει να συνηθίσουμε σιγά σιγά σε αυτού του είδους τη φυσική ομορφιά, που είναι κάτι το τελείως διαφορετικό από αυτό που εννοούμε ομορφιά στον τόπο μου. Νόμιζα ότι στο νοτιά θα έβρισκα άφθονη βλάστηση με τροπικά φυτά και ότι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς. Έπεσα πολύ έξω, Υμηττός αυτός ο κολοσσός, απλώνεται κάτω από τον λαμπερό ήλιο, μη έχοντας καθόλου βλάστηση από τη μεριά που βλέπει προς την Αθήνα. Τα χωράφια είναι κατάξερα και το χώμα θεόστεγνο από τη ζέστη. Οι ελαιώνες με κείνους τους ροζιασμένους κορμούς και τα σταχτιά φύλλα δεν έχουν ίχνος δροσεράδας. Οι αμπελώνες είναι γεμάτοι από τη σκόνη που στροβιλίζεται στους χωματόδρομους. Μια θέα απελπιστική. Και να σκεφθεί κανείς ότι σε αυτόν τον χώρο κάποτε μια ολόκληρη πολιτεία βρισκόταν στην ακμή της. Αθήνα, το λίκνο της τέχνης και της επιστήμης. Είναι τόσο καταθλιπτικό να σκέφτεται κανείς πως ήταν εκείνη την εποχή και πως είναι τώρα.
Και να σκεφθεί κανείς ότι σε αυτόν τον χώρο κάποτε μια ολόκληρη πολιτεία βρισκόταν στην ακμή της. Αθήνα, το λίκνο της τέχνης και της επιστήμης. Είναι τόσο καταθλιπτικό να σκέφτεται κανείς πως ήταν εκείνη την εποχή και πως είναι τώρα.
Ο Τσίλερ για την ανασκαφή του στο Στάδιο
Αργά ένα απόγευμα περνάει με την άμαξά του από το σπίτι μου ο απεσταλμένος της Αυστρίας βαρόνος φον Τέστα και μου ζήτησε να πάμε μαζί για να του δείξω την ανασκαφή μου. Φθάνοντας βλέπουμε από μακριά την Α.Μ. τον βασιλιά να μας πλησιάζει έφιππος. Ο διπλωμάτης τον ενημέρωσε ότι ευχής έργο θα ήταν να ανασκαφεί ολόκληρο το στάδιο και ότι αυτό θα έπρεπε να το αναλάβει η Α.Μ. Ο βασιλιάς είχε την ευγενή καλοσύνη να αποδεχθεί την πρόταση γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα μια δαπάνη δέκα χιλιάδων δραχμών. Όσο διαρκούσαν τα έργα οι μεγαλειότατοι βασιλιάς και βασίλισσα επισκέπτονταν συχνότατα τις ανασκαφές που ολοκληρώθηκαν το 1870.
Η οδός Βουλής και η διαμαρτυρία του Εμμανουήλ Ροΐδη το 1896
Κατά την διασταύρωσιν της οδού Μητροπόλεως εξακολουθεί να χαίνει λάκκος πλήρης ακαθάρτου υγρού το οποίον ουδέποτε κατόρθωσαν οι ηλιακαί ακτίναι να απορροφήσουν εντελώς. Η βροχή τον μεταβάλλει σε κίτρινο ποταμό και σε πράσινο έλος η ανομβρία…. Την κατοχήν του δρόμου από λαχανοπώλας και σκουπίδια, συνεχίζει ο κρεοπώλης του οποίου τα υπαίθρια άγκιστρα απειλούσι τους οφθαλμούς του διαβάτου όταν δεν κρέμονται εξ αυτών νεόσφακτα πρόβατα…. Παρέκει στέκει υπαίθριος ράπτης, μετά τούτον υπαίθριος υποδηματάς, και ευθύς έπειτα περιάγουσι τον διαβάτην επί του πεζοδρομίου διαρκείς βιοτεχνικαί εκθέσεις λουτρών, πυραύνων, υδραντλιών, σωλήνων και άλλων ειδών των αξιοτίμων τενεκετζήδων. Δια να μυρισθεί τις όσα ανωτέρω επεριγράψαμεν δεν έχει ανάγκη να μεταβεί στα Πιθαράδικα, ούτε στο Γκαζ, ούτε εις το Βαθρακονήσι, αλλά τα ευρίσκει όλα συνηνωμένα, σφαγεία, γύφτικα, κοτέτσια, ζωοστάσια και υπαίθρια υπνωτήρια εις εκατόν σαράντα επτά βημάτων απόστασιν από την κεντρικότερα των Αθηνών πλατεία.
Ο αρχαιολόγος Λουδοβίκος Ρος, πρώτος καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, γράφει για την ανοικοδόμηση της Αθήνας
Το χρήμα που άφθονο συνέρρευσε και κυκλοφορούσε, προ πάντων όμως η αυξανόμενη ανάγκη, η πολύ επείγουσα, νέων και άνετων κατοικιών, προκαλέσαν ένα ασυνήθιστο οικοδομικό οργασμό. Όποιος είχε ένα μικρό οικοπεδάκι φρόντιζε όπως μπορούσε να βρει λίγα χρήματα και έχτιζε αμέσως. Με την ασφαλή προοπτική ότι μέσα σε λίγους μήνες θα αυξήσει κατά είκοσι έως τριάντα τοις εκατό το κεφάλαιό του. Αυτό δεν είναι καμία υπερβολή. Το χρήμα ήταν τόσο σπάνιο που χρόνια ολόκληρα η ελληνική τράπεζα όρισε με νόμο για τα δάνειά της τόκο οκτώ με δέκα τοις εκατό. Μόλις το κάθε σπιτάκι ετοιμαζόταν το αγόραζαν αμέσως. Ούτε ρωτούσαν αν είχαν στεγνώσει ακόμα οι ασβέστες. Σχεδόν όλο το χρήμα για οικοδόμηση έφευγε πάλι έξω από τον τόπο. Γιατί, εκτός από ασβέστη και πέτρες όλα τα άλλα χρειαζόταν να έρθουν από το εξωτερικό. Από την Τεργέστη, τη Μάλτα, τη Θεσσαλονίκη, ξυλεία, τζάμια, σίδερο, χρώματα κλπ. Γιατί τα ντόπια δάση δεν μπορούσε να τα εκμεταλλευτεί κανείς. Δεν υπήρχαν δρόμοι και μεταφορικά μέσα. Και μάλιστα, τα πρώτα χρόνια, εισάγονταν μάρμαρα από την Καράρα της Ιταλίας γιατί οι ντόπιες πηγές μαρμάρου που θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν όλη την Ευρώπη δεν ήταν ακόμα προσιτές.
Η Σταδίου, ένας δρόμος για τους άνδρας
Η οδός Σταδίου είναι αφιερωμένη αποκλειστικά για τους άνδρας, ως η οδός Ερμού είναι δια τας γυναίκας. Τα νεότευκτα και μεγαλοπρεπή της οδού ταύτης αυτάς τα ημέρας φορτωμένα κυριολεκτικά έκαστον με το είδος του ως τα μπούνια. Αληθείς εκθέσεις μετά πολλής φιλοκαλίας και αρκετής πρωτοτυπίας διασκευασμένα. Εις τας κρυσταλόφρακτους προθήκας αυτών παρατάσσονται προκλητικότατα, ένθεν και ένθεν της οδού όλα τα είδη του ανδρικού ιματισμού πλήρους και τελειοτάτης αμφιέσεως.
Οι συνοικίες μιας νέας πόλης
Κατά τη δεκαετία του 1860 παρατηρείται μια υπερεκπροσώπηση όχι όμως αποκλειστική παρουσία των λαϊκών στρωμάτων στη Νεάπολη και στου Ψυρρή, στα όρια της νέας πόλης. Μόνο στην αυγή του 20ουαιώνα αρχίζει να εμφανίζεται κάποια ταξική αποκλειστικότητα. Στο δυτικό και βόρειο τμήμα της πόλης (Κεραμεικός, Γκάζι και Βάθη, Μεταξουργείο, αντίστοιχα) αλλά και στο Παγκράτι, που απέκτησε το πρώτο του σχέδιο το 1886. Η περιοχή του Παγκρατίου είναι σαφώς ξεκομμένη από την υπόλοιπη πόλη, αφού μεσολαβεί ο κήπος του παλατιού και το Ζάππειο, έχοντας ως φυσικό όριό της τον ποταμό Ιλισσό. Σύμφωνα με ανώνυμο αρθρογράφο της Οικονομικής Επιθεώρησης, το 1873 έχει ήδη δημιουργηθεί ένας πυρήνας λαϊκών κατοικιών. «Οι εργάται έχουσιν την φυλετικήν τάσιν προς απόκτησιν ακινήτου ιδιοκτησίας, οικονομικό φαινόμενο ικανώς ανεπτυγμένο εν τη Ελληνική χώρα. Καθ΄απροχείρως μαρτυρούσιν αι πέριξ των Αθηνών παρά τον ιλισσόν και μεταξύ του Λυκαβηττού και Πινακωτών εργατικαί κατά το πλείστον οικίαι».
Ο ρομαντικός έρωτας της Σοφίας Τρικούπη
Ο Δηλιγιάννης, υπήρξε γιος έγκριτης πελοποννησιακής οικογένειας προκρίτων. Ο παππούς του ήταν Κοτζάμπασης όλου του Μοριά και ο πατέρας του έπαρχος Ηλείας. Ο ίδιος είχε κάνει νομικές σπουδές και καριέρα στο δημόσιο και διπλωματικό σώμα. Κατοικούσε στην Κηφισιά. Οι ρομαντικές φήμες θέλουν τον Δηλιγιάννη, ο οποίος προτού γίνει ορκισμένος εχθρός του Τρικούπη, ήταν φίλος του να είναι ο νεανικός και ρομαντικός έρωτας της Σοφίας Τρικούπη, η οποία όμως αφοσιώθηκε στον αδερφό της και στην καριέρα του και έγινε μια από τις πλέον δυναμικές οικοδέσποινες της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, παραμένοντας όμως ανύπαντρη.
Η διάσημη και άτυχη Ρόζα Μπότσαρη
Στην πολυδαίδαλη οικογένεια Καρατζά, ανήκει και η Ευφροσύνη, εγγονή του θείου του Νικολάου, επίσης ηγεμόνα της Βλαχίας το 1782-1783 που παντρεύτηκε τον Σταμάτη Κλεάνθη. Αδερφός της Ευφροσύνης, ο Γεώργιος είχε παντρευτεί την Αικατερίνη Μπότσαρη, κόρη του Κίτσου Μπότσαρη. Η πανέμορφη Σουλιώτισα είχε αιχμαλωτισθεί σε τούρκικο χαρέμι, στη συνέχεια έγινε κυρία των τιμών της Αμαλίας, κέρδισε τον θαυμασμό της Αυλής του Μονάχου και την ονόμασε Ρόζα από το απαλό χρώμα του προσώπου της. Η προσωπογραφία της αναρτήθηκε στην πινακοθήκη των καλλονών του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, μα πέθανε δυστυχής, εγκλωβισμένη σε ένα δυσλειτουργικό γάμο και έχοντας χάσει τα δυο από τα τέσσερα παιδιά της.
Η σκανδαλώδης ζωή της Τζένης Θεοτόκη
Το σπίτι της οδού Σωκράτους της κοντέσας Θεοτόκη, αυτής της γυναίκας που συγκλόνισε τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και την Αθήνα με τα ερωτικά της σκάνδαλα, δεν υπάρχει πια. Ήταν το Εφετείο που παραμένει σήμερα άδειο. Η γυναίκα που έγινε μετέπειτα γνωστή ως κοντέσα Θεοτόκη ονομαζόταν Τζέιν Ντίγκμπι. Γεννήθηκε στο Ντόρσετ στη διάρκεια εκείνης της εκκεντρικής περιόδου της αγγλικής ιστορίας που ονομάζεται αντιβασιλεία, και ήταν κόρη ναυάρχου. Στα 17 της την πάντρεψαν με τον αντιπαθητικό και ξεροκέφαλο Έντουαρντ Λο, η ίδια όμως ήταν έγκυος από τον ξάδερφό της. Ο δεσμός της με τον επιτετραμμένο της Αυστρίας στο Λονδίνο και ο θάνατος του γιού της οδήγησε το γάμο σε ένα από τα πολύκροτα διαζύγια της αγγλικής αριστοκρατίας. Ανεπιθύμητη στη Βρετανία η Τζέιν παρέμεινε μια από τις ομορφότερες και κοινωνικά απελευθερωμένες αριστοκράτισσες της Ευρώπης. Αφού περιπλανήθηκε με έναν αυστριακό πρίγκιπα στην Ευρώπη που δεν τον παντρεύτηκε αλλά έκανε μαζί του δυο παιδιά οδηγήθηκε στα κοσμικά σαλόνια του Παρισιού και της Βιέννης.
Όταν την εγκατέλειψε ο πρίγκιπας συνέχισε την ευρωπαϊκή τη περιπλάνηση στο Βερολίνο και μετά στο Μόναχο όπου ήταν μια από τις πολλές ερωμένες του Λουδοβίκου της Βαυαρίας με τον οποίο έκανε ακόμα ένα παιδί.
Ο ευπατρίδης Σπύρος Θεοτόκης την κέρδισε αργότερα από τον Βαυαρό άντρα της με μονομαχία και την έφερε στην Κέρκυρα. Δυο χρόνια αργότερα έφτασαν στην Αθήνα. Έχτισε σε σχέδια του Κλεάνθη το μέγαρό της, το σαλόνι της και έναν κήπο με λεμονιές και χουρμαδιές. Η Αμαλία την ζηλεύει γιατί φημολογείται ότι έχει σχέσεις με τον Όθωνα. Παίρνει διαζύγιο από τον Θεοτόκη και συνάπτει δεσμό με τον Γάλλο πρέσβη Πισκατορί, ενώ συνάπτει φιλία με την άλλη εκκεντρική κυρία της Αθήνας Δούκισσα της Πλακεντίας. Η φιλία τους διαλύθηκε για τα μάτια του ωραίου Φίλιππου Πιττακού και η ιστορία αυτή τα έχει όλα μέχρι και απαγωγή του Πιττακού από τον λήσταρχο Μπιμπίση. Η Τζέιν συνάπτει σχέση με τον υπασπιστή του Όθωνα Χατζηπέτρο που την ξυλοφόρτωνε κιόλας. Όταν τον πιάνει να την απατά με την υπηρέτριά της, διώχνει τον γέρο φουστανελοφόρο και κρατά την υπηρέτρια. Στη συνέχεια αποτολμά ένα μεγάλο ταξίδι στη Συρία. Αιχμαλωτίζεται από τους βεδουίνους και τελικά παντρεύεται τον Σεΐχη Ματζέλ ελ Μεζράαμπ που αφήνει το χαρέμι του για την κατά 25 χρόνια μεγαλύτερή του Τζέιν και ζουν μαζί μέχρι το θάνατό της το 1881.
