O Μάνος Χατζιδάκις και η αμερικανική ψυχεδελική σκηνή των '60s

Ο Μάνος Χατζιδάκις φεύγει για την Αμερική προς τα τέλη του 1966, βασικά λόγω του “Ilya Darling” – του μιούζικαλ του Jules Dassin, με την Μελίνα Μερκούρη, τον Νίκο Κούρκουλο, τον Τίτο Βανδή, την Δέσπω Διαμαντίδου κ.ά., στο οποίο θα έγραφε την μουσική. Το θεατρικό, ως γνωστόν, στηριζόταν στην πολύ επιτυχημένη ταινία “Never on Sunday” (1960), ανεβαίνοντας σε θέατρα στην Αμερική ήδη από τον Ιανουάριο του 1967, πριν καταλήξει τον Απρίλιο εκείνης της χρονιάς στο Broadway.

Το πραξικόπημα των συνταγματαρχών στην Ελλάδα βρίσκει δηλαδή τους έλληνες ηθοποιούς, όπως και τον Μάνο Χατζιδάκι, στην Αμερική.

Η Μελίνα Μερκούρη εκδηλώνεται πολιτικά, με δηλώσεις της εναντίον της δικτατορίας, στα αμερικάνικα μίντια, με αποτέλεσμα η χούντα των Αθηνών, στις 12 Ιουλίου 1967, να της αφαιρέσει την ελληνική ιθαγένεια, επειδή δρούσε «αντεθνικώς εις το εξωτερικόν». Ο Μάνος Χατζιδάκις φαίνεται, όμως, πως είχε άλλη γνώμη για τα πράγματα.

Έτσι, όταν εκείνος θα επιστρέψει στην Ελλάδα, στις 2 Οκτωβρίου 1967, οι εφημερίδες θα γράψουν πως είχε διαφωνήσει από την αρχή με τον τρόπο που είχε ανεβεί το “Ilya Darling” στην Αμερική, από τους Μελίνα Μερκούρη και Jules Dassin, συμπληρώνοντας πως «η πλήρης διάστασίς μου επήλθε μετά τις ενέργειές τους εναντίον της χώρας μας» (εφημερίδα «Απογευματινή», 3 Οκτωβρίου 1967).

Στην Ελλάδα θα παραμείνει περί τον ένα μήνα ο Μάνος Χατζιδάκις και όταν θα επιστρέψει στην Αμερική, μέσω Παρισιού, θα επανέλθει στο θέμα, με νέες δηλώσεις του στην γαλλική εφημερίδα France-Soir. Σε άρθρο της εφημερίδας «Μακεδονία» με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1967 διαβάζουμε:

«Παρισίοι, 1 (Αθην. Πρακτ.) Η Μερκούρη εξεμεταλλεύθη τον όρον “δημοκρατία” δια να ενισχύση την εμπορικήν επιτυχίαν του έργου “Ιλια Ντάρλινγκ”. Τούτο συνάγεται από δήλωσιν του Έλληνος συνθέτου Μάνου Χατζιδάκι(...). Ο Χατζιδάκις διευκρινίζων ότι δεν ασχολείται με την πολιτικήν, είπεν ότι το κινηματογραφικόν έργον “Ποτέ την Κυριακή”, το οποίον έγινε μουσική κωμωδία με τίτλο “Ίλια Ντάρλινγκ”, δεν θα είχε κρατήσει ούτε ένα μήνα εις το Μπροντγουαίη, χωρίς την εντυπωσιακήν εκμετάλλευσιν την οποίαν έκαμεν η Μερκούρη(...). Δημοκρατία, φασισμός, δικτατορία, είναι παχειά λόγια, που λέγονται πολύ εύκολα, παρετήρησεν ο εκλεκτός Έλληνας συνθέτης κ. Χατζιδάκις».

Οι τεταμένες σχέσεις –ουσιαστικά μη-σχέσεις– ανάμεσα στον Μάνο Χατζιδάκι και την Μελίνα Μερκούρη υφίστανται τουλάχιστον έως τον Σεπτέμβριο του 1971. Όπως διαβάζουμε στο βιβλίο του Κώστα Ταχτσή «Το Φοβερό Βήμα» [Εξάντας, 1989] σε κείμενό του με ημερομηνία 26.9.71:

«Μόνο ο Χατζιδάκις –που είναι κι αυτός εδώ (σ.σ. εννοεί στην Νέα Υόρκη)– δε βλέπει καθόλου τη Μελίνα. Για να ’μια ειλικρινής δεν ξέρω ούτε εγώ τι αισθήματα θα με συνείχαν αν μου ’χαν αγοράσει ένα έργο μου αντί πινακίου φακής κι είχαν κερδίσει εκατομμύρια. Αλλά τώρα δεν είναι μόνον αυτό, είναι κι οι πολιτικές διαφορές ανάμεσα στην “αντιστασιακή” Μελίνα και τον “δεξιό” Χατζιδάκι(...)».

Σ’ αυτή την αμερικάνικη φάση τού Μάνου Χατζιδάκι, ανάμεσα στα χρόνια 1968-1972, τρεις είναι οι βασικοί δίσκοι του που ηχογραφούνται και τίθενται σε κυκλοφορία.

Ο πρώτος έχει να κάνει με το σάουντρακ της ταινίας του Silvio Narizzano “Blue” (1968), που τυπώνεται από την εταιρεία Dot Records. Γράφει ο Μ. Χατζιδάκις (από τις σημειώσεις της CD-έκδοσης του “Blue” στον Σείριο, το 2001):

«Στο 1968 το Χόλιγουντ ζούσε την επανάσταση των λουλουδιών, με πολλά παραισθησιογόνα, με αρκετή διστακτική ερωτική ελευθερία και με μια εφημερίδα εβδομαδιαία, τη Free Press (σ.σ. Los Angeles Free Press), που την πουλούσαν με φανατισμό εθελοντικά νέοι στα πεζοδρόμια της Sunset Strip (σ.σ. τμήμα της λεωφόρου Sunset Boulevard, στο Δυτικό Χόλιγουντ, στην Καλιφόρνια). Τον ίδιο καιρό η Paramount γύριζε ένα φιλόδοξο ποιητικό γούεστερν με σκηνοθέτη έναν Καναδό, τον Narizzano, με πρωταγωνιστές έναν Άγγλο, τον Terence Stamp κι έναν Μεξικανό, τον Ricardo Montalban, και με συνθέτη έναν Έλληνα, εμένα».

Ο δεύτερος δίσκος σχετίζεται με την συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι με το συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble, το 1968, με αφορμή το μετα-σάουντρακ που θα έγραφε ο έλληνας συνθέτης για την βραβευμένη με Χρυσή Άρκτο στο 14th Berlin International Film Festival (1964) τουρκική ταινία του Metin Erksan “Susuz Yaz” (1963), που θα μετονομαζόταν σε “Reflections” από τον παραγωγό και ηθοποιό Ulvi Dogan, ώστε να «περνούσε» (η ταινία) με άλλον «αέρα», και με νέα μουσική, στην Αμερική.

Ο Μάνος Χατζιδάκις ανακαλύπτει το αμερικανικό συγκρότημα σε μιαν επίσκεψή του στα στούντιο της Atlantic και μέσω του διευθυντή και παραγωγού της εταιρείας Nesuhi Ertegun κλείνεται η συμφωνία. Το “Reflections” ηχογραφείται, αλλά η συνεργασία ανάμεσα στον Μάνο Χατζιδάκι και τον Ulvi Dogan χαλάει, με αποτέλεσμα ο δίσκος να κυκλοφορήσει με καθυστέρηση, τελικά, ως τρίτο άλμπουμ των New York Rock & Roll Ensemble, σε ετικέτα ATCO (της «οικογένειας» της Atlantic), το 1970.

Το τρίτο άλμπουμ του Μάνου Χατζιδάκι είναι το «Ρυθμολογία και Ο Κύκλος του C.N.S.» [Lyra, 1971], το οποίο επίσης ήταν ηχογραφημένο στην Αμερική (Νέα Υόρκη) στο δεύτερο εξάμηνο του 1971 (πιάνο έπαιζε ο ίδιος ο συνθέτης και τραγουδούσε η Φλέρυ Νταντωνάκη), αλλά κυκλοφόρησε μόνο στην Ελλάδα. (Να σημειώσουμε πως και οι δύο αμερικάνικοι δίσκοι, στις εταιρείες Dot και ATCO, τυπώθηκαν και στη χώρα μας, κυκλοφορώντας κανονικά, και αυτοί, στα δισκοπωλεία).

Σε επίπεδο επαφών, όμως, όπως και άλλου τύπου συνεργασιών αυτή η «αμερικάνικη περίοδος» ήταν πολύ γόνιμη για τον Μάνο Χατζιδάκι και το γεγονός πως δεν κατέληξε, τελικά, και σε κάποιες ακόμη δισκογραφικές συνεργασίες, με αμερικανούς ή μη μουσικούς της «ψυχεδελικής εποχής», είναι οπωσδήποτε ένα θέμα και βασικά μια μεγάλη καλλιτεχνική και δισκογραφική απώλεια.

Είναι γνωστό πως ο Μάνος Χατζιδάκις, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, βούτηξε για τα καλά στα ψυχεδελικά ακούσματα, ενώ φρόντισε κιόλας να γνωρίσει μουσικούς και συγκροτήματα, που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τον είχαν εντυπωσιάσει.

Ξέρουμε πως για το έργο του «Όπερα για Πέντε», που δεν ήταν όπερα, αλλά μιούζικαλ, ήθελε για έναν πολύ βασικό ρόλο την Grace Slick –τραγουδίστρια του κορυφαίου ψυχεδελικού γκρουπ της εποχής Jefferson Airplane, τους οποίους είχε δει και σε συναυλία–, ενώ είχαν συναντηθεί κιόλας τον Νοέμβριο του ’68, αλλά η συνεργασία δεν προχώρησε. Δεν θα προχωρούσε όμως και συνολικά το πρότζεκτ, παρότι στο πρόσωπο της Φλέρυς Νταντωνάκη, που θα πρωταγωνιστούσε τελικά, ο Χατζιδάκις είχε βρει μια νέα μούσα του. 

Ξέρουμε επίσης πως ο Μάνος Χατζιδάκις είχε γνωριστεί μ’ ένα άλλο κορυφαίο γκρουπ της εποχής, τους πασίγνωστους Bee Gees, μα και με τους όχι και τόσο γνωστούς ευρύτερα, αλλά εξίσου σπουδαίους H.P. Lovecraft, την εποχή του “Blue”. Στην CD-έκδοση του σάουντρακ [Σείριος, 2001] διαβάζουμε:  

«Τότες ήταν που ξενάγησα και φιλοξένησα στην Παραμάουντ τους Μπη Τζης, ενώ κάτω στην εβραϊκή συνοικία οι H. P. Lovecraft τραγουδούσαν το μεθυσμένο καράβι του Ρεμπώ».

Ο Μάνος Χατζιδάκις είναι πολύ πιθανό να είχε παρακολουθήσει την συναυλία των H.P. Lovecraft στο Fillmore Audiotorium στις 11 Μαΐου 1968 (το Fillmore ήταν στην εβραϊκή γειτονιά του San Francisco και οι ημερομηνίες κολλάνε), ένα φοβερό live, που βγήκε σε LP από τις αμερικάνικες εταιρείες Sundazed / Tutman Records για πρώτη φορά το 1991, υπό τον τίτλο “Live. May 11, 1968”. Να πούμε, όμως, πως εδώ τα μπερδεύει λίγο ο Μ. Χατζιδάκις, καθώς το τραγούδι των H.P. Lovecraft (“The white ship”) δεν έχει καμία σχέση με το «μεθυσμένο καράβι» του Ρεμπώ, αφού ήταν επηρεασμένο από το διήγημα με τον ίδιο τίτλο του H.P. Lovecraft.

Ένα άλλο συγκρότημα με το οποίο είχε γνωριστεί ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν οι Millennium, από την Δυτική Ακτή.

Κάποτε, στα 90s, όταν είχα ακούσει εν τάχει για πρώτη φορά το μοναδικό άλμπουμ των Millennium, που είχε τίτλο “Begin” [Columbia, 1968], το είχα υποτιμήσει, γιατί τότε μου είχε φανεί αρκετά ποπ – κι έτσι όταν το είδα κάποια στιγμή μπροστά μου, σε επανέκδοση, περί το 2000, δεν το αγόρασα. Μετά κάπου είχα ακούσει πως το πρώτο κομμάτι εκείνου του άλμπουμ, το “Prelude”, ήταν σύνθεση του Μάνου Χατζιδάκι(!) και θυμάμαι πως, τελείως έκπληκτος, έψαχνα να βρω μια κόπια, ώστε να το τσεκάρω.

Όταν βρήκα τελικά την κόπια είδα πως δεν υπήρχε το όνομα τού Χατζιδάκι στα credits, και θυμάμαι πως είχα πει τότε... να, άλλη μια βλακεία, απ’ αυτές που ακούγονται τριγύρω. Και τούτο μέχρι που ανέβηκε κάποια στιγμή στο YouTube μια ραδιοφωνική συνέντευξη τού Μάνου Χατζιδάκι, με τον ίδιον να λέει ότι το “Prelude” ήταν, όντως, δικό του κομμάτι, και πως ήταν πολύ περήφανος γι’ αυτό! Πολύ περίεργο, μα τω Θεώ!

Όμως και σε επίπεδο ακουσμάτων ο Μάνος Χατζιδάκις φαίνεται πως ήταν γνώστης πολύ υλικού, ακόμη και των περίφημων του ηλεκτρονικού-ψυχεδελικού ροκ The United States of America (με το εξαιρετικό άλμπουμ τους στην Columbia, το 1968), ενώ εκτός από τα συγκροτήματα γνώριζε και μεμονωμένους μουσικούς (ή ντούο), όχι μόνον από τους δίσκους (όπως τους Simon & Garfunkel π.χ.), μα και από παραστάσεις (Blood, Sweat & Tears, Melanie κ.ά.) ή διάφορες συνεργασίες, που άλλες εν τω μεταξύ πραγματώθηκαν (Shawn Phillips) και άλλες όχι (Emmit Rhodes).

Όλοι ξέρουμε πλέον για την συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι με τον σπουδαίο Shawn Phillips στο σάουντρακ της ταινίας “The Martlet’s Tale” (1970) του John Crowther, εκεί όπου ο τεξανός τροβαδούρος απέδωσε για πρώτη φορά (στα αγγλικά) την γνωστή μας αργότερα «Μπαλάντα των αισθήσεων και παραισθήσεων», ενώ και ο Emmit Rhodes (1950-2020), προοριζόταν για τραγουδιστής, δίπλα στην Φλέρυ Νταντωνάκη, στην «Όπερα για Πέντε».

Και βεβαίως δεν ήταν μόνον αυτά τα ονόματα, κάποια εκ των οποίων δεν είναι πολύ γνωστά ακόμη και σήμερα, αλλά και τα πολύ μεγάλα γκρουπ, σαν τους Rolling Stones, που απασχολούσαν τον Μάνο Χατζιδάκι, σημειώνοντας γι’ αυτά τις εντυπώσεις του.

Σ’ ένα τεύχος του περιοδικού «Αντί» (#554, 24 Ιουνίου 1994), που είχε κυκλοφορήσει λίγο μετά τον θάνατό του (15 Ιουνίου 1994) δημοσιεύεται ντοκουμέντο, με ημερομηνία «13 Αυγούστου 1967, Νέα Υόρκη», στο οποίο ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις σχολιάζει τραγούδι προς τραγούδι το LP-συλλογή των Rolling Stones “Flowers”, που είχε κυκλοφορήσει λίγο καιρό νωρίτερα (26 Ιουνίου 1967).

Έχει αξία να δούμε τι σημειώνει ο Μ. Χατζιδάκις μετά από κάθε τραγούδι εκείνου του άλμπουμ (τα λόγια του είναι μέσα σε παρένθεση, με τα κεφαλαία να είναι δικά του).

Side One: “Ruby Tuesday” (Εξαίσιο!), “Have you seen your mother, baby, standing in the shadow?” (Θαυμάσιο μες στον θόρυβό του), “Let’s spend the night together” (Χαλάει κόσμο. Τ’ ακούς παντού. Πραγματικά θαυμάσιο.), “Lady Jane” (Ένα αριστούργημα. Όσο τ’ ακούς το λατρεύεις. ΘΑΥΜΑ.), “Out of time” (ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ στο είδος του. Η εισαγωγή του έκπληξη!! Δεν χορταίνω να τ’ ακούω.), “My girl” (Πολύ όμορφο. Γοητευτικό. Η ενορχήστρωση θαύμα.).

Side Two: “Back street girl” (ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ!! Το λατρεύω.), “Please go home” (Εξωφρενικό μα συναρπαστικά εξαίσιο στη φασαρία του.), “Mother’s little helper” (ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ – ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ!!), “Take it or leave it” (Απίθανο, πανέμορφο και περίεργο. Δεν το περιμένεις. Μ’ αρέσει πολύ.), “Ride on, baby” (Έκτακτο, πανέμορφο! Ευρηματική συνοδεία.), “Sittin’ on a fence” (ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΙΚΟ! Ονειρώδης ενορχήστρωση.)

Μία από τις πιο σημαντικές γνωριμίες, όμως, του Μάνου Χατζιδάκι, με αμερικανικό γκρουπ και μουσικούς, αν όχι η σημαντικότερη –αν εξαιρέσεις την συνεργασία του με τους New York Rock & Roll Ensemble– ήταν εκείνη με τους Τεξανούς Red Krayola (ή Red Crayola, όπως λέγονταν στην αρχή) και με το βασικό μέλος τους Mayo Thompson.

Οι Red Krayola ηχογραφούσαν για την τεξανέζικη εταιρεία International Artists (ένας από τους παραγωγούς της ήταν ο Lelan Rogers, αδελφός του γνωστού τραγουδιστή της country Kenny Rogers), στον κατάλογο της οποίας εύρισκες μερικά από τα σημαντικότερα τεξανέζικα γκρουπ της ψυχεδελικής εποχής, όπως ήταν οι 13th Floor Elevators του Roky Erickson, οι Lost and Found, οι Golden Dawn και ορισμένα ακόμη. Οι εγγραφές της International Artists θεωρούνται πλέον θρυλικές, και εδώ και δεκαετίες απαραίτητες για κάθε σχετική δισκοθήκη.

Θυμάμαι πως στην δεκαετία του ’80, με την πρώτη μεγάλη αναβίωση των ψυχεδελικών ήχων του ’60, ψάχναμε μετά μανίας να βρούμε άλμπουμ της International Artists, και βασικά επανεκδόσεις (γιατί οι original κόπιες ήταν πάντα ακριβές), ξεκοκαλίζοντας συγχρόνως όλα τα σχετικά κείμενα που διαβάζαμε σε κάποια ελληνικά, μα και σε ξένα, περιοδικά και fanzines.

Ήταν ακριβώς στα μέσα της δεκαετίας του ’80, όταν σ’ ένα τεύχος τού «Ήχος & Hi-Fi» (#145, Απρίλιος ’85) ένα από τα βασικά μέλη των Red Krayola, ο τραγουδοποιός, κιθαρίστας και τραγουδιστής Mayo Thompson (οι άλλοι δύο ήταν ο μπασίστας Steve Cunningham και ο ντράμερ Rick Barthelme) έδινε συνέντευξη στον συντάκτη του περιοδικού Θανάση Αρβανίτη. Σε κάποιο σημείο διάβαζες, σχεδόν αποσβολωμένος:

«Μερικοί πήραν είδηση ότι μπορούσαν να κάνουν λεφτά μέσα από την ψυχεδελική μουσική. Έτσι είχε μια γενική αποδοχή, παγιώθηκε – αλλά εμείς, όντας φιλόδοξοι, θέλαμε να κάνουμε αυτό που βλέπαμε ότι ήταν το καλύτερο δυνατό. Γρήγορα όμως βγήκαμε από αυτή την πλάνη, από τις επαφές μας με τον έξω κόσμο. Αλλά υπήρχαν και ενδιαφέροντα γεγονότα, όπως ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις που έγραψε ένα γράμμα για το “The Clear Blue Sky”[sic], που ήταν πράγματι όμορφο. Προσκάλεσε τον συνεργάτη μου Steve Cunningham στη Νέα Υόρκη για να του μιλήσει γι’ αυτό το μιούζικαλ, που πιθανώς να συνεργαζόταν σε αποσπάσματα. Δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ η συνεργασία, αλλά πήγαμε στην Νέα Υόρκη, τον συναντήσαμε, μας έδειξε τα μέρη γύρω, κάναμε καλή παρέα. Ήταν τότε που τον πρωτογνώρισα...

Τελικά όντας μέσα στη μουσική για καιρό το πιο ενδιαφέρον γεγονός είναι οι άνθρωποι που συναντάς, τα πράγματα που συζητάς...

Ήμουν καθ’ οδόν για την Ελλάδα όπου θα ηχογραφούσα ένα δίσκο με τον Μάνο Χατζιδάκι. Δεν πραγματοποιήθηκε δυστυχώς. Δεν έχω νέα από τον Μάνο εδώ και πολύ καιρό, την τελευταία φορά που τον είδα ήταν 1973-74, κάτι τέτοιο».

Κατ’ αρχάς να πούμε πως οι Red Krayola παρότι ζούσαν και αναπτύσσονταν μέσα στην ψυχεδελική εποχή, διατηρούσαν ταυτοχρόνως το δικαίωμα να τοποθετούνται έξω από τα όρια της.

Η προσέγγισή τους στα καλλιτεχνικά πράγματα ήταν περισσότερο διανοουμενίστικη, παρά ποπ, με αναφορές σε σύγχρονα αβαντ-γκαρντίστικα ιδιώματα, ηχογραφώντας (και) θόρυβο στο πρώτο LP τους “The Parable of Arable Land” (1967) με την βοήθεια των Familiar Ugly, μιας πολυμελούς ομάδας που χειριζόταν όργανα και μη όργανα παράγοντας ακανόνιστους ήχους.

Το ίδιο «περίεργο» ήταν όμως και το επόμενο LP τους, το “God Bless the Red Krayola and All Who Sail with It” (1968), που έγινε από τους Mayo Thompson και Steve Cunningham (με τον ντράμερ Tommy Smith στη θέση του Rick Barthelme), καθώς τα τραγούδια ακούγονταν επίσης αρκετά αποστασιοποιημένα σε σχέση με το τυπικό ροκ της εποχής, με παράξενες αρμονίες, απρόβλεπτες αλλαγές, με επιταχύνσεις και επιβραδύνσεις του τέμπο, συχνά κινούμενα προς ένα freak folk ύφος.

Αυτό το άλμπουμ πρέπει να είχε ακούσει ο Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος κατενθουσιασμένος από το δύστροπο των τραγουδιών των Red Krayola επιθυμεί να τους γνωρίσει. Τους ψάχνει, τους βρίσκει και τους φέρνει στην Νέα Υόρκη, με στόχο να συνεργαστούν. Η συνεργασία μπορεί να μην πραγματοποιήθηκε ποτέ, αλλά η φιλία με τον Mayo Thompson κράτησε ως φαίνεται, αφού ο αμερικανός τραγουδοποιός λίγα χρόνια αργότερα (1973) θα κατέφθανε στην Αθήνα για να συνεργαστεί με τον έλληνα συνθέτη!!

Μάνος Χατζιδάκις και Mayo Thompson μπορεί να μην κατάφεραν τελικά να συνεργαστούν, όμως οι μουσικές-αισθητικές περιπέτειες του έλληνα συνθέτη στην Αμερική αποτυπώθηκαν εν τινι μέτρω στο επόμενο άλμπουμ του «Ο Οδοιπόρος Το Μεθυσμένο Κορίτσι & Ο Αλκιβιάδης» [Νότος, 1974], εκεί όπου ο «οδοιπόρος» θα μπορούσε να ήταν ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις της Αμερικής – ένα άλμπουμ που όλως περιέργως(;)ανακαλεί στη μνήμη μας, σε ορισμένα σημεία του, κάτι από το προσωπικό LP του Mayo Thompson “Corky’s Debt to His Father” του 1970. Το “Horses” για παράδειγμα, που είπαν αργότερα οι σημαντικοί Pere Ubu (1980) και o Paul Haig (2009)…

Στην Αμερική ο Μάνος Χατζιδάκις μπορεί να κυκλοφόρησε μόνο δύο άλμπουμ (το “Blue” και το “Reflections”), ενώ ένα τρίτο («Ρυθμολογία») το είχε στείλει πακέτο για να κυκλοφορήσει στην Ελλάδα όπως προείπαμε, όμως επεξεργάστηκε διάφορα έργα του εκεί, που είτε έμειναν ημιτελή, όπως οι «Μεταμορφώσεις» («ένα λιμπρέτο πάνω στην όψη ενός μελλοντικού κόσμου, μιας αστρικής τάξης δίχως γένος» όπως ακούμε στην ταινία του Δημήτρη Βερνίκου «Μάνος Χατζιδάκις: Είδωλο στον Καθρέφτη» από το 2008), είτε τα έβαλε μπροστά με το που επέστρεψε στην Ελλάδα, στις 28 Ιουλίου 1972, μετά από σχεδόν 5ετή απουσία. Στην πρες κόνφερανς, που είχε οργανωθεί στις 31 Ιουλίου, μάλλον στα γραφεία της Lyra, είχε πει σχετικά:

«Δεν έχω να πω συνταρακτικά γεγονότα. Στην Αθήνα βρίσκομαι για να ηχογραφήσω δυο-τρεις δίσκους. Είναι το προϊόν της εργασίας μου όλων αυτών των χρόνων, που έλειπα από την Ελλάδα. Η εργασία μου κινείται στην εποχή 1945-1950, με τα χαρακτηριστικά και τις λεπτομέρειες αυτής της περιόδου, της νεότητός μου. Το θέμα το αντιμετωπίζω αληθινά και όχι πολιτικά. Η πολιτική υπήρχε πάντα.

Ο πρώτος δίσκος είναι η “Εποχή της Μελισσάνθης”. Είναι λαϊκά τραγούδια. Ασχολούμαι με όλη εκείνη την εποχή. Θεωρώ ότι είναι μια ώριμη εργασία. Η ηχογράφηση θα ολοκληρωθή τώρα και ο δίσκος θα κυκλοφορήσει στο τέλος του έτους. Συνεργάζομαι με δύο εξαίρετους καλλιτέχνες. Την Μαρία Φαραντούρη και τον Σπύρο Σακκά.

Ο δεύτερος δίσκος που θα ηχογραφήσω λέγεται “Ο Μεγάλος Ερωτικός”. Η ατμόσφαιρα είναι συγγενική με τον προηγούμενο, αλλά το θέμα διαφορετικό. Σ’ αυτόν τον δίσκο περιέχονται όλα τα ερωτικά ποιήματα μέχρι τον Ελύτη. Υπάρχει και το “Σ’ αγαπώ” της Μυρτιώτισσας, που συγκίνησε πολύ την γεννιά της.

Στο διάστημα των δύο μηνών που θα μείνω στην Αθήνα αυτούς τους δίσκους θα τους ηχογραφήσω. Παράλληλα τελείωσα και το ποίημα του Γκάτσου “Αμοργός”, αλλά η ηχογράφηση θα γίνει στις αρχές του επόμενου έτους.

Έχουν εκλείψει οι προϋποθέσεις που με εμπόδιζαν να έρθω στην Ελλάδα και ήταν άσχετες με την θέλησή μου. Θα μείνω στην Ελλάδα και θα ταξιδεύω πιο συχνά έξω. Πολύ συχνά έξω.(...)».

Θα ήταν ευχής έργο κάποια στιγμή να συγκεντρωθεί, σ’ έναν τόμο, όλη η διασωθείσα αλληλογραφία του Μάνου Χατζιδάκι από την Αμερική προς τους έλληνες φίλους του (Μίνως Αργυράκης, Δημήτρης Βερνίκος, Νίκος Γκάτσος και ορισμένοι ακόμη), ώστε με τον σωστό σχολιασμό και υπομνηματισμό να εξακριβωθούν και να αξιολογηθούν όλες οι μουσικές περιπέτειές του στην άλλη μεριά του Ατλαντικού, όλες οι επαφές του, είτε ως ακροατής είτε εκ του σύνεγγυς, με μουσικούς και συγκροτήματα της ψυχεδελικής εποχής – καθότι πρόκειται για τον μοναδικό Έλληνα με τόσες και τέτοιες επαφές, στην μία και μόνη περίοδο της Ιστορίας όπου η μουσική, το ροκ δηλαδή, για να το πούμε πιο απλά, συμπορευόταν σθεναρά με την ανάγκη οικοδόμησης μιας άλλης, αληθινά εναλλακτικής, κοινωνίας.