Ο «Καπετάν Μιχάλης» [Columbia/ EMI, 1966] είναι ένας πολυαγαπημένος δίσκος του Μάνου Χατζιδάκι. Δεν θ’ αρχίσω, εδώ, να γράφω κοσμητικά του τύπου «συγκλονιστικός», «ανεπανάληπτος», «αριστούργημα» και άλλα τέτοια, θα πω μόνο πως τραγούδια όπως «Η Κρασογιώργαινα», το «Πού είναι ο Θεός» και το «Κυρά μου Αμπελιώτισσα», άπαντα γνωστά με τη φωνή του Γιώργου Ρωμανού (αργότερα και με της Φλέρυς Νταντωνάκη και άλλων) σε διαλύουν και σήμερα με τις θείες μελωδίες τους.
Το άλμπουμ ηχογραφήθηκε στο Studio Alfa, στα Μελίσσια, στο διάστημα 10-19/7/1966, και λογικά κυκλοφόρησε λίγο αργότερα, πιθανώς μέσα στον Αύγουστο – καθότι, στη δεκαετία του ’60… οι μύγες δεν ήταν παχιές τον Αύγουστο. Και δίσκοι έβγαιναν, και θεατρικές παραστάσεις εξελίσσονταν, και βιβλία τυπώνονταν.
Κοιτάζοντας το μέσα μέρος του εξωφύλλου πληροφορούμαστε πως οι… «στίχοι των τραγουδιών σχηματίστηκαν από αυτούσιες φράσεις του Ν. Καζαντζάκη που περιέχονται στο βιβλίο του ‘Καπετάν Μιχάλης’» και πως «την επιλογή και σύνθεση σε επτά ενότητες έκαμε ο Γεράσιμος Σταύρου».
Και όντως. Το άλμπουμ περιέχει επτά τραγούδια («Όμορφη πούναι η Κρήτη», «Δεν ήταν νησί», «Κυρά μου Αμπελιώτισσα», «Η Κρασογιώργαινα», «Μεγαλοβδόμαδο», «Βαριά απόψε η νύχτα», «Πού είναι ο Θεός») και τέσσερα ορχηστρικά («Εισαγωγή», «Μουσική για την Εμινέ», «Κερκέζικο», «Η σφαγή»). Κοιτώντας δε και τη φωτογραφία, πάντα από το gatefold cover, βλέπουμε στο πιάνο τον Μάνο Χατζιδάκι, πίσω του τον Γιώργο Ρωμανό και δίπλα του τον Μάνο Κατράκη. Ποια ήταν, όμως, η σχέση του Κατράκη με το έργο δεν μας αποκαλύπτεται στο άλμπουμ – δεν υπάρχει ουδεμία σχετική αναφορά. Θυμάμαι, μάλιστα, πως είχα αναρωτηθεί σε σχέση με την παρουσία του ηθοποιού, την εποχή που είχα αγοράσει αυτό το LP (περί τα μέσα του ’80). Αργότερα, βεβαίως, πληροφορήθηκα τα καθέκαστα, αλλά το άπαν το έμαθα πριν μερικά χρόνια, όταν έπεσε στα χέρια μου το πρόγραμμα της θεατρικής παράστασης του «Καπετάν Μιχάλη», της χειμερινής περιόδου 1966-67. Το θεώρησα πολύ μεγάλη τύχη. Και ήταν!
Η αφετηρία του άλμπουμ (και βεβαίως του θεατρικού) ήταν ο Μάνος Κατράκης και όχι ο Χατζιδάκις!
Βασικά, η αφετηρία του άλμπουμ (και βεβαίως του θεατρικού) ήταν ο Μάνος Κατράκης και όχι ο Χατζιδάκις. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Κατράκης στο πρόγραμμα:
«Ήταν πάντα μια βαθειά μου επιθυμία, ένα μου όνειρο να ζωντανέψω στη σκηνή τον Καπετάν Μιχάλη. Μέσα σ’ αυτόν τον ήρωα, το μεγάλο τέκνο της Κρήτης και της Ελλάδος, ο Νίκος Καζαντζάκης, έκλεισε όλη την αδάμαστη κρητική ψυχή –πάει να πει όλη την ελληνική και την παγκόσμια ψυχή– το πάθος για την ανθρώπινη ελευθερία(…). Αναρωτιόμουν: Θα μπορέσω τάχα να μεταδώσω στο κοινό τη μήνυμα της καζαντζακικής δημιουργίας με θεατρική μορφή; Δύσκολο, πολύ δύσκολο το εγχείρημα. Ωστόσο έπρεπε να τολμήσω. Η φωνή του Καζαντζάκη έπρεπε ν’ ακουστεί – έχει τη δύναμη να πιάνει παντού τόπο. Γιατί τη χρειαζόμαστε τη φωνή του κάθε στιγμή και περισσότερο σήμερα που το θέατρό μας θέλει να υπάρξει, να μιλήσει στη γλώσσα μας και πάνω από όλα για τα ελληνικά πάθη(…). Ας μου επιτραπεί όμως να ευχαριστήσω ξεχωριστά τον διακεκριμένο μας συνθέτη Μάνο Χατζιδάκι για την πολύτιμη συμβολή του στο ανέβασμα του ‘Καπετάν Μιχάλη’. Ήταν μια προσφορά, κάτι πολύ περισσότερο από ευεργετική. Τον ευγνωμονώ».
Η πρώτη φορά που διασκευάστηκε για το θέατρο ο Καπετάν Μιχάλης (πάντα από τους Γεράσιμο Σταύρου και Κώστα Κοτζιά) ήταν για τον θίασο του Νίκου Χατζίσκου, με μουσική του Αλέκου Ξένου, το 1959.
Εφτά χρόνια αργότερα το έργο ανεβαίνει και πάλι, αυτή τη φορά από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη, την 30η Ιουλίου 1966 (δύο μέρες πριν την έναρξη του μήνα των διακοπών) στο θέατρο του Πεδίου του Άρεως – θα μείνει εκεί μέχρι την 5η Οκτωβρίου, ενώ από τις 15 Οκτωβρίου και μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου (χειμερινή πλέον περίοδος) ο θίασος θα μεταφερόταν στο θέατρο Βεάκη (Στουρνάρη 32). Το έργο, δηλαδή, δεν το βρήκαν τα Χριστούγεννα του ’66, κάτι που σημαίνει πως η εμπορικότητά του υπήρξε μάλλον περιορισμένη. Εξάλλου, ούτε οι κριτικές ήταν εντελώς εγκωμιαστικές…
Να δύο:
«(…) Η μουσική του Χατζιδάκι μπορεί να ήταν καλή, αλλά ήταν έξω από το κλίμα, έξω απ’ το θέμα. Απορώ πώς ο Κατράκης, που υπολογίζει τόσο την ιδεολογική τοποθέτηση των συνεργατών του, δεν διάλεξε γι’ αυτή τη δουλειά τον Θεοδωράκη. Εκείνος θα τα κατάφερνε καλύτερα. Εκτός αν πιστεύει, όπως όλοι μας, ότι είναι ο πιο καλύτερός μας μουσικός, αλλά και ο πιο αστείος (τουλάχιστον) πολιτικός!(…)
Πριν προχωρήσω θα ήθελα να κάνω μια μικρή παρατήρηση στον πρόλογο των διασκευαστών. Η επανάσταση του 1878 στην Κρήτη δεν πνίγηκε στο αίμα, όπως γράφουν. Απεναντίας. Ήταν νικηφόρα. Μ’ αυτή κέρδισαν οι Κρητικοί τη Σύμβαση της Χαλέπας, δηλαδή ισότητα με τους Τούρκους έναντι στη Δικαιοσύνη, στη Διοίκηση, δικαίωμα οπλοκατοχής κ.λπ. Η σύμβαση αυτή έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθεί στην Κρήτη ένα νέο κλίμα στις σχέσεις των Ελλήνων με τους Τούρκους. Και σ’ αυτό ακριβώς το κλίμα βασίζει το βιβλίο του ο Καζαντζάκης».
Νίκος Αγγελής «Ελευθερία» (2/10/1966)
«Οι διασκευαστές του έργου όσο και ο σκηνοθέτης, εμφορούμενοι από στόχους που τοποθέτησαν ψηλότερα από τον ιδεολογικό στόχο τού συγγραφέα, προσπάθησαν να δημιουργήσουν –μ’ όλα τα εμπόδια που παρεμβάλλει η προσωπικότητα του ήρωα– μιαν ατμόσφαιρα ηρωική και φυσικά ένα ενδιαφέρον θεατρικό. Αλλά και η δεύτερη προσπάθεια στέκεται εξ ίσου αχάριστη, επειδή ο Καπετάν Μιχάλης, όπως τον σύνθεσε ο Καζαντζάκης, είναι περισσότερο μονογραφία για ένα κεντρικό πρόσωπο διανθισμένη με δευτερεύοντα πρόσωπα και ανεξάρτητα μικρογεγονότα, που τελικά τους δίνεται μια έντεχνη αλληλουχία κι ένας συντονισμός που οφείλεται στην κοινή, για όλα τα πρόσωπα, ατμόσφαιρα.
Έτσι, αν και η προσπάθειά τους στάθηκε αξιέπαινη δεν μπόρεσε εντούτοις να αρτιώσει τη θεατρική μορφή, και το ενδιαφέρον περιορίζεται στη γενικότητα του θέματος, που την υπογραμμίζουν οι βοηθητικοί παράγοντες, η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, τα σκηνικά του Γιάννη Μιγάδη και τα χορευτικά, που μ’ όλη την αξιόλογη εκτέλεσή τους δεν αξιοποιούνται ανάλογα τόσο γιατί είναι τοποθετημένα σε ψυχολογικώς ανεπίκαιρα σημεία του έργου, όσο και γιατί λειτουργούν σε ασφυκτικά περιορισμένο χώρο».
Άγγελος Δόξας «Εμπρός» (13/8/1966)
Να ξαναπούμε πως η θεατρική διασκευή είχε γίνει από τους Γεράσιμο Σταύρου και Κώστα Κοτζιά, πως η σκηνοθεσία ήταν του Μάνου Κατράκη, ενώ στη διανομή θα συναντήσουμε 24(!) ηθοποιούς, με μερικά πολύ γνωστά ή απλώς γνωστά ονόματα (σήμερα) ανάμεσά τους. Φυσικά, ο Μάνος Κατράκης υποδυόταν τον Καπετάν Μιχάλη, ενώ σε διαφόρους ρόλους εμφανίζονταν οι Αθηνόδωρος Προύσαλης, Βασίλης Πλατάκης, Γιάννης Χειμωνίδης, Νίκος Βανδώρος, Βύρων Πάλλης, Καίτη Παπανίκα, Ηλέκτρα Παπαθανασίου, Δημήτρης Ιωακειμίδης, Κώστας Παληός κ.ά.
Εκείνο που έχει σημασία να ειπωθεί είναι πως στην παράσταση, εν αντιθέσει με το δίσκο, ακούγονταν δύο ακόμη τραγούδια(!), που είχαν τίτλους «Άστραψε τ’ αψηλό βουνό» και «Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά».
Οι στίχοι του πρώτου ήταν:
Άστραψε τ’ αψηλό βουνό
άστραψε κι η καρδιά μου
φεύγω ταξίδι μακρινό
μέσα στο μαύρο ουρανό
κι ανοίγω τα φτερά μου
Αφήνω μάνα κι αδερφές
δυο μάτια λυπημένα
σαν άστρα που σκοτείνιασαν
και χάθηκαν για μένα
Πέρασα κύματα θεριά
κι είχα το χάρο αντάμα
δε ρίζωσα σ’ άλλη στεριά
όσο να γίνει ξαστεριά
του γυρισμού το θάμα!
Με τ’ όνειρο τού γυρισμού
τις νύχτες ξαγρυπνούσα
ωχ Κρήτη αθάνατο νησί
και μαυρομαντηλούσα…
Και του δευτέρου:
Ερημιά σκοτεινή, καρδιά θλιμμένη
όμορφη ζωή, χαμένη
Ερημιά κι ουρανός, χωρίς αστέρι
όνειρο η χαρά κι αγέρι
Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά
κι έγινες φως, τού κόσμου ανθός και φωτιά
Σαν τον αητό ήρθες στη γη,
κι ήσουν παιδί, σπαθί, φεγγάρι κι η αυγή…
Αστραπή στη σκλαβιά, γλυκιά πατρίδα
θάνατος, χωρίς ελπίδα
Δυνατός ο καημός, δάκρυ και πόνος
κάθε μια στιγμή και χρόνος
Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά
κι έγινες φως, τού κόσμου ανθός και φωτιά
Σαν τον αητό ήρθες στη γη,
κι ήσουν παιδί, σπαθί, φεγγάρι κι η αυγή…
Στο πρόγραμμα δεν αναφέρεται ποιος ερμήνευε το πρώτο τραγούδι (ήταν o Μάνος Κατράκης μαζί με τον θίασο), το δεύτερο όμως, το «Κι ήρθες εσύ απ’ το νοτιά», όπως αναγράφεται σαφώς, το απέδιδε η Μαρία Φαραντούρη (κάτι που σηματοδοτεί την πρώτη συνεργασία της με τον Χατζιδάκι).
Περιττό να πούμε πως αυτά τα δύο τραγούδια, που δεν ήταν σε στίχους του Καζαντζάκη, αλλά κατά πάσα πιθανότητα του Γεράσιμου Σταύρου, δεν συμπεριλήφθηκαν στο άλμπουμ – οπωσδήποτε, όμως, είχαν σημαντικό ρόλο στην παράσταση. Το περίεργο, μάλιστα, είναι πως δεν συμπεριλήφθηκαν ούτε σε κάποια κατοπινή συλλογή χατζιδακικών σπανιοτήτων, όπως π.χ. εκείνη των «100 Τραγουδιών» (8 CD), που είχε μοιραστεί με την εφημερίδα Το Βήμα, το 2008. Παραμένουν, έτσι, ανέκδοτα στη δισκογραφία έως και σήμερα. Για καλή μας τύχη, όμως, ανέβηκαν πριν λίγο καιρό από κάποιο συλλέκτη (Ioannis Botsas) στο YouTube κι έτσι μπορούμε να τ’ ακούσουμε όλοι, να τα ευχαριστηθούμε και να έχουμε μια γνώμη.
Το «Άστραψε τ’ αψηλό βουνό» είναι το κομμάτι «Εισαγωγή / χορός / στο ρυθμό του συρτού πεντοζάλη» από τον γνωστό μας δίσκο. Είναι το ορχηστρικό με τους στίχους του δηλαδή, στο οποίο τραγουδά ο Μάνος Κατράκης και συνοδεύει ο θίασος. Το τραγούδι συγκινεί, με τη «σπασμένη» φωνή του Καπετάν Μιχάλη να κεντράρει κατ’ ευθείαν στη ψυχή και με το θίασο να προσθέτει μιαν ακόμη (τραγική θα έλεγα) διάσταση στο ακρόαμα.
Το «Κι ήρθες εσύ απ’ το Νοτιά» με τη Μαρία Φαραντούρη είναι το «Κερκέζικο / Τραγούδι / Το μοτίβο της Εμινέ» (με τους στίχους φυσικά). Αν και πρωτόβγαλτη ακόμη η Φαραντούρη, σφραγίζει με την ερμηνεία της αυτή την υπέροχη μελωδία, μεταφέροντας κάτι από τη μαγεία της Νταντωνάκη στο ρεφραίν.
Ακούστε αυτά τα δύο σπάνια, από κάθε άποψη, τραγούδια στην αρχή του βίντεο και στη συνέχεια όλο τον υπόλοιπο «Καπετάν Μιχάλη» με την one of a kind φωνή του Γιώργου Ρωμανού. Είναι η ανεπανάληπτη ιστορία του τραγουδιού μας…
