Η διαθήκη του Ρομπέρτο Μπολάνιο
Melina Balcázar
En attendant Nadeau/Mediapart 6 Ιουλίου 2022
Είναι κανείς ικανός να λύσει τον γρίφο; Αυτό το ερώτημα φαίνεται πως απευθύνει ο Ρομπέρτο Μπολάνιο στους αναγνώστες του 2666. Ένα ερώτημα που, όπως δείχνει η δημοσίευση του συνόλου των έργων του από τις εκδόσεις L'Olivier, επανέρχεται εμμονικά από το ένα βιβλίο στο άλλο. Το εν λόγω αίνιγμα αφορά τη βία που σημαδεύει με την απειλή της κάθε σελίδα, που τσακίζει τη γλώσσα. Μια βία την οποία το Μεξικό φαίνεται να έχει συνηθίσει: "Κανείς δεν δίνει σημασία σε αυτές τις δολοφονίες, αλλά εκεί κρύβεται το μυστικό του κόσμου." Και καθώς η γραφή ξεδιπλώνεται με τρόπο σχεδόν υπέρμετρο, είναι σαν να προσπαθεί να βρει ένα αντίδοτο στην αδυναμία έκφρασης μπροστά στη φρίκη: το 2666 είναι ένα μεγάλο και σκοτεινό μυθιστόρημα που παίρνει το ρίσκο να αντιμετωπίσει αυτή τη βία, που προσπαθεί να την ορίσει μέσα από την υπερβολή της αναπαράστασής της. Ο Μπολάνιο παραμέλησε ακόμη και την υγεία του προκειμένου να ολοκληρώσει αυτό το βιβλίο, που εκδόθηκε μετά θάνατον το 2004, και το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως μια διαθήκη, ένα τελευταίο μανιφέστο, που υμνεί τη δύναμη -ή την αδυναμία- της λογοτεχνίας και αναρωτιέται για τη θέση της στον κόσμο.
Όλα συγκλίνουν στη Σάντα Τερέζα, φανταστικό όνομα στο βιβλίο της πόλης Ciudad Juárez στα σύνορα του βόρειου Μεξικού, όπου διαπράττονται δολοφονίες γυναικών κατά συρροή. Η έρευνα γύρω από τον Γερμανό συγγραφέα Benno von Archimboldi, συγγραφέα ενός δαιδαλώδους έργου, ο οποίος εξαφανίστηκε χωρίς να αφήσει ίχνη, οδηγεί τα πρόσωπα του βιβλίου- ακαδημαϊκούς, ντετέκτιβ, αστυνομικούς, δημοσιογράφους – μπροστά σε αυτή την αστυνομική πλοκή, αναζητώντας μάταια την εξιχνίαση αυτών των εγκλημάτων. Ποιος κρύβεται πίσω από αυτές τις πράξεις; αναρωτιούνται συνεχώς. Λες και η απάντηση θα μπορούσε να δώσει ένα νόημα σε αυτόν τον κόσμο που κυριαρχείται από την τρέλα, η οποία συχνά παρουσιάζεται με τη μορφή της παραίσθησης: "Η πραγματικότητα είναι σαν ένας ναρκωμένος νταβατζής στη μέση μιας καταιγίδας με αστραπές και κεραυνούς". Γιατί το ζήτημα της ανάγνωσης βρίσκεται στην καρδιά του 2666, θέτοντας μια πρόκληση στους αναγνώστες. Πώς διαβάζεται αυτό το βιβλίο, το οποίο κάνει το νόημα συνεχώς να ταλαντεύεται, το οποίο θέτει κάθε νόημα σε μια λεπτή γραμμή, μεταξύ σοβαρότητας και διακωμώδησης;
Είναι αδύνατο να εμπιστευτεί κανείς αυτόν τον αφηγητή που αμφιβάλλει και αναθεωρεί συστηματικά την ιστορία του. Είναι αδύνατο να εμπιστευτείς αυτούς τους χαρακτήρες, για τους οποίους η πραγματικότητα διαφθείρεται μεταξύ ονείρου και εφιάλτη. Είναι αδύνατο, πάνω απ' όλα, να δώσεις βάση στις επίσημες ή θεσμικές αφηγήσεις που εφαρμόζουν μια εξήγηση, ένα νόημα σε έναν κόσμο που καταρρέει. Απέναντι σε αυτή την αδυναμία φαίνεται να μας προειδοποιεί το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος, αυτό των "κριτικών": πρόκειται για ψευδαίσθηση η για κατοχή του νοήματος, ή ακόμη και για επιθυμία να το αποθησαυρίσουμε, να το καταστήσουμε πνευματικό κεφάλαιο; Το 2666 φαίνεται να είναι κατασκευασμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να αντικρούσει οποιαδήποτε λόγια ή ακαδημαϊκή ανάγνωση. Απευθύνεται στους νέους στους οποίους ο Μπολάνιο λέει ότι έχει αφιερώσει το έργο του, "αυτούς τους ξεχασμένους νέους" που τα κόκαλά τους καλύπτουν ολόκληρη τη Λατινική Αμερική; "Ό,τι έχω γράψει είναι ένα ερωτικό γράμμα ή ένα αποχαιρετιστήριο γράμμα προς τη δική μου γενιά." Προς τους τρελούς, πιο παρόντες από ποτέ σε αυτό το μυθιστόρημα, τους μόνους ικανούς να διαβάσουν τα προειδοποιητικά σημάδια της καταστροφής, τους μόνους που πραγματικά βλέπουν τη φρίκη κατάματα, ή τους πλάνητες, αυτούς που έχουν αφήσει τα πάντα πίσω τους και έχουν πάρει τους δρόμους," όπως υποστήριζε ο συγγραφέας στο υπορεαλιστικό του μανιφέστο;
Αυτή η ουσιαστική κίνηση, αυτή η μόνιμη αμφιβολία που παράγει εδώ ο Ρομπέρτο Μπολάνιο, μας αναγκάζει να διαβάσουμε διαφορετικά, να γίνουμε ο "ενεργός αναγνώστης" που συνιστά ο Κορταζάρ, και που αναφέρεται στο "Κεφάλαιο του Αμαλφιτάνο", του Χιλιανού αυτού καθηγητή, που ξεβράστηκε στη Σάντα Τερέζα μετά από μακρά διαμονή στη Βαρκελώνη. Θα πρέπει λοιπόν να είναι κανείς διαρκώς υποψιασμένος, να παραμένει σε επιφυλακή, "να ξεκινάει την ανάγνωση με μια κλωτσιά στους όρχεις του συγγραφέα και να τον βλέπει αμέσως ως έναν αχυράνθρωπο, έναν υποτακτικό στην υπηρεσία κάποιου συνταγματάρχη της Υπηρεσίας Πληροφοριών ή ίσως κάποιου στρατηγού με πνευματικές αξιώσεις". Υπάρχουν πολλά αποσπάσματα που χρησιμοποιούν το χιούμορ για να καταγγείλουν τη συνενοχή των διανοουμένων με την εξουσία – όπως όταν γίνεται λόγος για παράδειγμα για τους Μεξικανούς συγγραφείς που δελεάζονται από ένα κυβερνητικό σύστημα υποτροφιών. Ζουν "με την πλάτη" στην πραγματικότητα, ανίκανοι να αντιληφθούν οτιδήποτε, συνεχίζοντας να χρησιμοποιούν "ρητορική εκεί που διαισθανόμαστε έναν τυφώνα".
Η λογοτεχνία είναι σίγουρα κάτι σοβαρό, αν όχι κι επικίνδυνο, αλλά, όπως μας προειδοποιεί συνεχώς ο Χιλιανός συγγραφέας, δεν πρέπει να παίρνουμε τον εαυτό μας πολύ στα σοβαρά. Γι’ αυτό και καταφεύγει στο γέλιο, στα αστεία, στη χλεύη και στην αυθάδεια, που φανερώνονται στις πιο τραγικές στιγμές, όπως στο "Κεφάλαιο των εγκλημάτων", όπου η μακάβρια απαρίθμηση των δολοφονημένων γυναικών συνδυάζεται με την ξεκαρδιστική αφήγηση του βεβηλωτή εκκλησιών. Ή με το "ατυχές readymade" του Duchamp, το ανοιχτό βιβλίο που κρέμεται στον αέρα για να απαξιώσει "τη σοβαρότητα ενός βιβλίου γεμάτου αρχές [ένα βιβλίο γεωμετρίας]", ένα πείραμα που επαναλαμβάνει ο Αμαλφιτάνο στην αυλή του στη Σάντα Τερέζα, πάνω στην απλώστρα του. Η ιδέα ήταν να εκτεθεί το βιβλίο "στις κακουχίες του καιρού", ώστε να κατανοήσει τελικά "δύο ή τρία πράγματα για τη ζωή". Ready-made, ιδέα-παιχνίδι, λέει ο Αμαλφιτάνο, ο οποίος μας υπενθυμίζει ότι η λογοτεχνία δεν βρίσκεται στα βιβλία αλλά στη θαρραλέα χειρονομία που τα δημιουργεί: "Η λογοτεχνία μοιάζει πολύ με τις μάχες των σαμουράι", λέει ο συγγραφέας στην ομιλία του στο Καράκας, "αλλά ένας σαμουράι δεν πολεμάει με έναν άλλο σαμουράι, πολεμάει εναντίον ενός τέρατος. Εξάλλου, συνήθως γνωρίζει ότι θα ηττηθεί. Το να διατηρείς το θάρρος σου γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι θα ηττηθείς και να πηγαίνεις στη μάχη, αυτό είναι η λογοτεχνία." Η γραφή, η ανάγνωση και η ζωή είναι αδιαχώριστες και υπαγορεύουν έναν κώδικα τιμής όπου η πίστη και το θάρρος είναι οι κατευθυντήριες αξίες.
Ο Ρομπέρτο Μπολάνιο έκανε τους ποιητές και τους συγγραφείς πρωταγωνιστές, ήρωες των μυθιστορημάτων του· η λογοτεχνία είναι γι’ αυτόν το μόνο ζήτημα που αξίζει πραγματικά να τεθεί. Έτσι, το 2666, που βρίθει από ποικίλους προβληματισμούς γύρω από τη σημασία του να γράφεις, μοιάζει να θέλει να χτιστεί κατ’ εικόνα "των μεγάλων, ατελών, χειμαρρωδών έργων, εκείνων που ανοίγουν δρόμους στο άγνωστο", εκείνων που αγωνίζονται ενάντια "σε αυτό το πράγμα που μας τρομοκρατεί όλους, που μας φοβίζει και έρχεται κατά πάνω μας με τα κέρατα χαμηλά". ‘Ενας συγγραφέας, αλλά και ένας αναγνώστης, δεν μπορεί παρά να εκτεθεί, να θέσει τον εαυτό του σε κίνδυνο, να εγκαταλείψει την άνεσή του, να πάει προς την έρημο, αυτή του βόρειου Μεξικού που στοιχειώνει όλο το έργο του Μπολάνιο, όπως και της γλώσσας της ακραίας βίας, της κενής νοήματος. Το τεράστιο αυτό έργο κλείνει έτσι με τον τόπο που τον ενέπνευσε τόσο πολύ, το Μεξικό, τον τελευταίο για τον οποίο έγραψε, τον τόπο των ονείρων και των χειρότερων εφιαλτών, τον τόπο του φαντασιωμένου αυτού θανάτου: "Θα έπρεπε να είχα γίνει ιδιωτικός ντετέκτιβ και τώρα θα ήμουν σίγουρα νεκρός. Θα είχα πεθάνει στην Πόλη του Μεξικού, σε ηλικία 30 ή 32 ετών, πυροβολημένος στο δρόμο, και θα είχε υπάρξει έτσι ένας όμορφος θάνατος και μια όμορφη ζωή." Ένας τόπος της ποίησης, ως ένας τρόπος αντίστασης σε αυτόν τον πανταχού παρόντα θάνατο.
Το 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνιο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις 'Αγρα το 2011. Είναι επί του παρόντος εξαντλημένο.
