Φετφάς (fatwā)
Roland Laffitte
Orient XXI - 04.05.2016
Η λέξη fatwā σημαίνει κυριολεκτικά μια "απάντηση", μια "διευκρίνιση" που δίδεται από ένα αρμόδιο όργανο για ένα συγκεκριμένο ζήτημα της ισλαμικής νομολογίας (fiqh). Η κοινή γαλλική γλώσσα πήρε αυτήν την έννοια από την ορολογία της ισλαμικής θρησκείας, και την ερμήνευσε ως μια "αμετάκλητη, αυθαίρετη απόφαση", αντικαθιστώντας κατά κάποιον τρόπο τη λέξη oukase (1), ή αλλιώς "καταδίκη" και ειδικότερα "θανατική καταδίκη". Πρόκειται για μία τάση ενδεικτική των διαδεδομένων προκαταλήψεων για το Ισλάμ. Είναι αλήθεια ότι συνέβαλε σε αυτό η απόφαση του Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί να ζητήσει την θανάτωση του Σαλμάν Ρούσντι το 1989.
'Ενας φετφάς αφορά οποιοδήποτε ζήτημα του ισλαμικού δικαίου. Παραδοσιακά, πρέπει να ακολουθεί μια καθορισμένη διαδικασία, συχνά αρκετά περίπλοκη, να εκδίδεται από οποιοδήποτε όργανο ή πρόσωπο εξουσιοδοτημένο να εκδίδει φετφά, όπως ένας μουφτής (2), και να είναι πολύ καλά θεμελιωμένος και αιτιολογημένος στο ισλαμικό δίκαιο. Όλα αυτά ανάλογα με τα κριτήρια κάθε νομικής σχολής (madhab), τον τύπο οργάνωσης των ουλεμάδων (3), και τη σχέση μεταξύ αυτών και των πολιτικών θεσμών σε διάφορες χώρες και εποχές - με αποτέλεσμα να υπάρχει ένας άπειρος αριθμός προσαρμογών και δυνατοτήτων. Η εμβέλεια ενός φετφά εξαρτάται επομένως από πολλούς παράγοντες και σχετίζεται κυρίως με το κύρος της προσωπικότητας ή του φορέα που τον εκδίδει, αλλά και περιορίζεται στην περίμετρο επιρροής του.
Για το τζιχάντ, κατά του τζιχάντ
Οποιοσδήποτε σουλτάνος ή εμίρης, δηλαδή πολιτικός ηγέτης, ή ιμάμης, δηλαδή θρησκευτικός ηγέτης, η καδής, δηλαδή δικαστής, ή ακόμη και ένας απλός πιστός μπορεί να υποβάλει στον μουφτή μια ερώτηση για οποιοδήποτε θέμα που αγγίζει θέματα πίστης, ευσεβούς συμπεριφοράς, κοινωνικής πρακτικής, προσωπικής κατάστασης, συμμόρφωσης μιας πολιτικής πράξης με τον ισλαμικό νόμο. Αυτό συμβαίνει κάθε μέρα. 'Ενας φετφάς που εκδόθηκε από τον σεΐχη Ali Gad al-Haqq, μιλώντας εκ μέρους του Dar al-Iftah (Οίκος Έκδοσης Φατβάδων) στο Κάιρο, επέτρεψε το 1979 τη χρήση μοσχευμάτων οστών, καρδιακών βαλβίδων και άλλων προϊόντων από χοίρους σε ανθρώπους σε περιπτώσεις όπου υπάρχει "ύστατη ανάγκη" και τίποτα άλλο δεν μπορεί να σώσει μια ζωή (4). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην περίπτωση των μεταμοσχεύσεων, οι διάφορες νομικές σχολές θεωρούν ότι ένα όργανο που λαμβάνεται από ένα πτώμα και εισάγεται στο σώμα ενός ζωντανού ατόμου δεν μολύνει το τελευταίο, μια στάση που συμμερίζεται ακόμη και η πιο παραδοσιακή σχολή Hanbali. Επομένως, οι φετφάδες μπορούν να αφορούν ηθικά θέματα, όπως και σε κάθε επιτροπή δεοντολογίας, θρησκευτική ή κοσμική. Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι ένας Σαουδάραβας κληρικός είχε εκδώσει έναν φετφά που κήρυττε το σκάκι ως haram, "απαγορευμένο, παράνομο". Αυτός ο κληρικός δεν είναι άλλος από τον Abdelaziz Al-Sheikh, τον Μεγάλο Μουφτή του βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας. Ωστόσο, ακόμη και σε μια τέτοια χώρα όπου οι θρησκευτικές αρχές έχουν τεράστιο βάρος στην κοινωνία των πολιτών και στο κράτος, και όπου το Ισλάμ, το οποίο αυτοαποκαλείται σαλαφιστικό, είναι ιδιαίτερα αυστηρό και άτεγκτο, οι φετφάδες αυτοί δεν έχουν ισχύ νόμου και, ως εκ τούτου, δεν είναι δεσμευτικοί (5), όπως άλλωστε και στην Αίγυπτο οι φετφάδες του Al-Azhar [το ομώνυμο τέμενος -σ.σ.].
Ο διαχωρισμός του μουφτή από τον δικαστή
Δύο άλλα παραδείγματα πρόσφατων φετφάδων στο Ιράκ. Ένας σιίτης κληρικός καλεί στη δημιουργία πολιτοφυλακών για να "σκοτώσουν τους Ουαχαμπίτες" -στην πραγματικότητα εννοεί τους σουνίτες- όπου κι αν βρίσκονται, αναφωνώντας: "Περιμένετε φετφά από τον σαγίντ; Τον έχετε, τον φετφά!" (6). Λίγο καιρό αργότερα, ο σαγίντ (7) τον οποίο επικαλέστηκε, δηλαδή ο Μεγάλος Αγιατολάχ Ali Al-Sistani, εκδίδει έναν φετφά με τον οποίο διακηρύττει "την ιερότητα του ιρακινού αίματος, ιδίως του σουνιτικού αίματος" και καλεί τους σιίτες να "προστατεύσουν τους σουνίτες από τους κινδύνους που παραμονεύουν στο Ιράκ " (8). Αυτό δείχνει ότι ένας φετφάς μπορεί να είναι μια έκκληση για ηρεμία, σεβαστή ή όχι.
Ας επιστρέψουμε στον φετφά για τον Σαλμάν Ρούσντι. Μπορεί να φανεί παράξενο το γεγονός ότι στην περίπτωση αυτή η γνώμη και η εκτελεστή απόφαση δεν διαχωρίζονται. Ο Αγιατολάχ Mohammad Hussein Fadlallah εκμυστηρεύτηκε τον Μάρτιο του 1989 σε δημοσιογράφο της Libération, όταν θεωρούνταν ο πνευματικός ηγέτης της λιβανέζικης Χεζμπολάχ, ότι "η γνώμη του Χομεϊνί που κήρυξε την θανάτωση του Ρούσντι δεν ήταν σύμφωνη με τη μουσουλμανική παράδοση" (9). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο Αγιατολάχ Χομεϊνί δεν ήταν μόνο ο ανώτατος μουφτής του σιιτικού κλήρου, αλλά ταυτόχρονα και η ανώτατη πολιτική εξουσία. Αυτή, στον ισλαμικό πολιτισμό, είναι μόνο μία ιδιαίτερη συνθήκη, καθόλου γενική. Ο πιο διαδεδομένος κανόνας στο χρόνο και στο χώρο είναι ο διαχωρισμός του μουφτή από τον δικαστή, οι οποίοι είναι οι ίδιοι αυτόνομοι από τον εμίρη ή το σουλτάνο, ακόμη και όταν διορίζονται από αυτούς. Σήμερα, ωστόσο, παραχωρεί τη θέση του - πρώτα στα "εκσυγχρονιστικά" και "κοσμικά" κράτη που ακολούθησαν το παράδειγμα των αποικιοκρατών - στην πλήρη υποταγή του μουφτή και του δικαστή στην κυβέρνηση. Ωστόσο, το βλέπουμε να συμβαίνει και στα κινήματα όπου ένας κληρικός αναλαμβάνει την ηγεσία ενός κράτους.
Η σημερινή τάση είναι εντελώς διαφορετική στα πρόσφατα ένοπλα επαναστατικά κινήματα που επικαλούνται την salafiyya jihadiyya, τον "τζιχαντιστικό σαλαφισμό": εξαπολύθηκαν από πολιτικούς ηγέτες που υψώνουν τη σημαία του Ισλάμ, έχουν αναπτύξει ένα σώμα θεολογικών και νομικών δογμάτων με την πάροδο του χρόνου και υποστηρίζουν πρακτικές που αμφισβητούνται από τη μεγάλη μάζα των ουλεμάδων στις διάφορες χώρες και σχολές. Στα μάτια των τελευταίων, οι απόψεις που παρουσιάστηκαν, για παράδειγμα, από τον Οσάμα Μπιν Λάντεν και, πιο πρόσφατα, από τον Αμπού Μπακρ Αλ Μπαγκντάντι δεν μπορούν να θεωρηθούν νόμιμες φετφάδες.
Φτάνουμε στο σημείο να εκδίδει φετφάδες, όπως πρόσφατα κατά του συγγραφέα Kamel Daoud, ο ηγέτης του αλγερινού Μετώπου Ισλαμικής Αφύπνισης, Jabhat al-sahwa al-islamiyya, ο οποίος αυτοαποκαλείται ιμάμης, εξηγώντας ότι "αν εφαρμοζόταν ο ισλαμικός νόμος της Σαρία στην Αλγερία, τον οποίο και ζητάει επίμονα, η ποινή θα ήταν θάνατος για αποστασία και αίρεση" (10) . Το δικαστήριο του Οράν μόλις τον καταδίκασε σε έξι μήνες φυλάκισης, εκ των οποίων τρεις χωρίς αναστολή για "απειλές θανάτου". Για άλλη μια φορά, μακριά από τον μιντιακό θόρυβο και τους φόβους που υποδαυλίζουν συνεχώς οι μεν και οι δε, αμέτρητες φετφάδες εκδίδονται καθημερινά στις διάφορες χώρες από εξειδικευμένους ουλεμάδες για τα πιο διαφορετικά και επουσιώδη θέματα.
Ο Roland Laffitte είναι ανεξάρτητος ερευνητής και δοκιμιογράφος. Ενδιαφέρεται για όλα τα είδη σχέσεων, παλαιών και σημερινών, πολιτικών και πολιτιστικών, μεταξύ των κοινωνιών που ζουν στις ακτές της Μεσογείου, και ιδίως για την αμοιβαία αλληλοδιείσδυση των πολιτισμών που άκμασαν εκεί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Είναι Πρόεδρος της Εταιρείας Γαλλικών και Αραβικών Γλωσσολογικών και Ετυμολογικών Σπουδών (SELEFA).
(1) Το ukase ήταν ένα διάταγμα που εξέδιδε ο τσάρος στην παλιά Ρωσία. Έχει καταλήξει να σημαίνει μια αυταρχική, αυθαίρετη και αμετάκλητη απόφαση.
(2) Ο μουφτής είναι κυριολεκτικά "αυτός που εκδίδει μία φετβά".
(3) Οι ουλεμάδες - αραβικά ulamā', κυριολεκτικά "λόγιοι" - περιλαμβάνουν όλους εκείνους που έχουν λάβει ανώτερη εκπαίδευση σε θρησκευτικούς κλάδους, αλλά και σε κοσμικούς, και οι οποίοι αποτελούν, με διαφορετικές μορφές ανάλογα με τη χώρα και την εποχή, το ιερατικό σώμα του Ισλάμ.
(4) Πληροφορία από την ιστοσελίδα της ένωσης Participation & Spiritualité Musulmanes Rhône-Alpes.
(5) Yohan Blavignat, "'Ενας σαουδάραβας κληρικός εκδίδει μία φατβά για το σκάκι", le Figaro, 21.01.2016
(6) Κάλεσμα από το κανάλι Qanat al-Alam στις 26 Οκτωβρίου 2010, που αναμεταδόθηκε από το YouTube και το Dailymotion.
(7) Σαγίντ (sayyid), "άρχοντας, αφέντης" είναι, ιδίως για τους σιίτες, ένας τίτλος που φέρουν οι απόγονοι του Προφήτη Μωάμεθ.
(8) Το κάλεσμα αυτό αναφέρθηκε στις 23 Μαρτίου 2013 στο σάιτ Al-Manar.
(9) Το γεγονός αυτό υπενθυμίζεται από τον Olivier Carré στο L'Islam laïque, ou retour à la Grande Tradition, Armand Colin, 1993, σ. 36.
