Είμαστε έτοιμοι να προσθέσουμε τραγανά έντομα στο παραδοσιακό ελληνικό τραπέζι; Ποια είναι η διατροφική τους αξία; Είναι η κατανάλωση εντόμων τόσο ξένη στον άνθρωπο;
Σύμφωνα με πρόσφατες αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι οικιακοί γρύλοι, οι μεταναστευτικές ακρίδες και οι κίτρινοι αλευροσκώληκες είναι τα έντομα που θα μπορούν να καταναλώνουν ως τρόφιμο οι Ευρωπαίοι πολίτες, κατεψυγμένα, αποξηραμένα ή σε μορφή σκόνης.
Με τον ανθρώπινο πληθυσμό να πλησιάζει τα 10 δισεκατομμύρια το 2050 και όλους μας μπροστά σε μια επισιτιστική, ενεργειακή και κλιματική κρίση (μαζί με όλα τα δεινά που φέρνει ένας πόλεμος, όπως αυτός στην Ουκρανία), η παραδοσιακή κτηνοτροφία, αλιεία και γεωργία αδυνατούν να ανταποκριθούν στις διατροφικές ανάγκες των ανθρώπων.
Αν πάμε πίσω στον χρόνο, ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος και επιστήμονας Αριστοτέλης, ο πατέρας, άλλωστε, της λέξης «έντομο», συνήθιζε να απολαμβάνει λιχουδιές όπως τζιτζίκια στο στάδιο της νύμφης, ενώ έγραφε για «πολύ γλυκές» θηλυκές ακρίδες, μαγειρεμένες σε ήπιο ελαιόλαδο, με τα αβγά ακόμα μέσα τους.
Αυτά τα μικρά και θαυμαστά πλάσματα, ως εναλλακτική πηγή πρωτεΐνης, ίσως αποδειχτούν σωτήρια για τον άνθρωπο και τον πλανήτη, με άπειρα θρεπτικά και περιβαλλοντολογικά οφέλη. Τα έντομα έχουν περισσότερη πρωτεΐνη από το κρέας και τα ψάρια και μπορούν να αποτελέσουν σημαντικά συμπληρώματα διατροφής. Σήμερα, το 80% της αγροτικής γης χρησιμοποιείται για να τραφούν ζώα που προορίζονται για τροφή του ανθρώπου, όπως και το 1/3 της αλιείας.
Ένα απλό παράδειγμα καταδεικνύει ότι για την παραγωγή ενός κιλού βοδινού κρέατος χρειάζονται ακόμα και 200 m² καλλιεργήσιμης γης και 15.000 με 22.000 λίτρα νερού. Αντίστοιχα, χρειάζονται λιγότερο από 1 m² για την παραγωγή ενός κιλού εντόμων και μόλις 2 λίτρα νερού. Συντριπτικά λιγότερες είναι και οι εκπομπές αερίων στο περιβάλλον.
Η εντομοφαγία στην αρχαία Ελλάδα και ο φιλόσοφος Αριστοτέλης
Η σκέψη των εντόμων στο διατροφικό μας μενού φαντάζει ξένη ως προς τις ευρωπαϊκές συνήθειες και την περίφημη μεσογειακή διατροφή των Ελλήνων. Σε κάποιους από εμάς τους Δυτικούς, ίσως προκαλούν ακόμα και αηδία, όχι όμως σε χώρες και λαούς της Ασίας, της Αφρικής, της Ωκεανίας και της Λατινικής Αμερικής. Περισσότερα από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι καταναλώνουν έντομα σαν τροφή. Είναι θέμα συνήθειας, κουλτούρας και επιλογής.
Αν πάμε πίσω στον χρόνο, ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος και επιστήμονας Αριστοτέλης, ο πατέρας, άλλωστε, της λέξης «έντομο», συνήθιζε να απολαμβάνει λιχουδιές όπως τζιτζίκια στο στάδιο της νύμφης, ενώ έγραφε για «πολύ γλυκές» θηλυκές ακρίδες, μαγειρεμένες σε ήπιο ελαιόλαδο, με τα αβγά ακόμα μέσα τους.
Ο ιστορικός Ηρόδοτος, από την άλλη, γράφει για μια σκόνη προερχόμενη από ακρίδες σε ξήρανση, που έδινε μια ιδιαίτερη γεύση αν την πρόσθετες στο γάλα. Ο επίσης ιστορικός Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρεται σε «ακριδοφάγους» Αιθίοπες, ενώ και οι αρχαίοι Ρωμαίοι είχαν ιδιαίτερες γευστικές προτιμήσεις, όπως οι προνύμφες των σκαθαριών που ζούσαν σε βελανιδιές και οι νυχτοπεταλούδες.
Υπάρχουν θρεπτικά οφέλη στη βρώση εντόμων;
Ποια είναι τα θρεπτικά οφέλη των βρώσιμων εντόμων για τον άνθρωπο; Η διαιτολόγος-διατροφολόγος και ιδρύτρια του TrustYourNutritionist Μαρία Μεντζέλου μας εξηγεί: «Αξιοσημείωτη είναι η αύξηση του ενδιαφέροντος αυτού την τελευταία δεκαετία, εντούτοις στην Ευρώπη και στην Αμερική ακόμα η κατανάλωσή τους δεν έχει εδραιωθεί. Αυτήν τη στιγμή, ο τρόπος κατανάλωσής τους είναι ως έλαιο εντόμων ή άλευρο και σκόνη πρωτεΐνης που προέρχεται από έντομα.
Στο κομμάτι της διατροφικής τους αξίας, αξίζει να σημειώσουμε ότι είναι σημαντική πηγή πρωτεΐνης και μάλιστα υψηλής βιολογικής αξίας. Παράλληλα, είναι πλούσια σε μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, βιταμίνες, μέταλλα και χιτίνη. Η χιτίνη είναι ο δεύτερος πιο άφθονος πολυσακχαρίτης μετά την κυτταρίνη και λειτουργεί στο έντερο όπως οι φυτικές ίνες».
Σχολιάζοντας τις αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την έγκριση κατανάλωσης εντόμων, η Μαρία Μεντζέλου τονίζει: «Ουσιαστικά, η απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης πλέον συμπεριλαμβάνει τα έντομα στα αλλεργιογόνα που πρέπει να περιλαμβάνονται στη διατροφική επισήμανση του προϊόντος. Βέβαια, μένει να δούμε αν και οι καταναλωτές θα τα εντάξουν στη διατροφή τους, μιας και η κατανάλωση εντόμων δεν είναι κάτι καινούριο, καθώς ήδη αποτελούν μέρος της ανθρώπινης διατροφής σε πολλά μέρη του κόσμου.
Σε σχέση με ευρωπαϊκούς και παγκόσμιους θεσμούς, η EFSA (European Food Safety Authority) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κατανάλωση αλευροσκωλήκων μπορεί ενδεχομένως να προκαλέσει αλλεργικές αντιδράσεις, ιδίως στα άτομα με προϋπάρχουσες αλλεργίες στα καρκινοειδή (όπως καβούρια, γαρίδες, αστακούς και καραβίδες) και τα ακάρεα.
Οι περιπτώσεις όμως αυτές παραμένουν πολύ περιορισμένες. Ο FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations) επιβεβαιώνει πως πάνω από 1.900 είδη εντόμων έχουν χρησιμοποιηθεί ως τροφή παγκοσμίως».
Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τα έντομα ως super food ή δεν είναι έτσι τα πράγματα; «Ο όρος super food αρμόζει περισσότερο στον χώρο του marketing, παρά στην επιστήμη της διατροφής. Αυτό συμβαίνει γιατί έχει συνδεθεί με εξεζητημένα τρόφιμα είτε ως προς τη διαθεσιμότητά τους είτε ως προς την τιμή τους.
Η διατροφική τους αξία όπως και το αποτύπωμα της καλλιέργειας τους στο περιβάλλον είναι αρκετά ευνοϊκά, αφού και σε αυτό το κομμάτι η καλλιέργειά τους απαιτεί λιγότερο νερό, τροφή και χώρο – οπότε μένει να δείξει ο χρόνος το αν θα προωθηθούν πολιτικές για να εξοικειωθεί ο κόσμος με την ιδέα ότι θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος του πιάτου τους», καταλήγει η Μαρία Μεντζέλου, δίνοντάς μας μια διαφωτιστική και πλήρη εικόνα πάνω στα έντομα ως την επόμενη θρεπτική λιχουδιά για τον άνθρωπο.
Μια νέα οικονομία και γαστρονομία
Δεκάδες start-up εταιρίες στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο δραστηριοποιούνται στην καλλιέργεια εντόμων (insect farming) προς κατανάλωση ή στην παραγωγή πρωτεΐνης από σκόνες γρύλου, ακρίδας και αλευροσκώληκα. Μία από αυτές τις εταιρίες είναι η Tebrito, από την πόλη Όρσα της Σουηδίας, με περισσότερους από 12 εργαζόμενους πλήρης απασχόλησης και συνεχή ανάπτυξη.
O Nils Österström, CEO και συνιδρυτής της Tebrito, καταθέτει τη δική του άποψη πάνω στην εντομοφαγία από τον άνθρωπο: «Πέραν του γεγονότος ότι τα έντομα είναι νοστιμότατα, θα μπορούσαν να θεωρηθούν και ως μια αληθινή εναλλακτική μπροστά στην παραδοσιακή ζωική πρωτεΐνη. Η ποιότητα αυτής της πρωτεΐνης μπορεί να συγκριθεί με αυτή του βοδινού, με χαμηλή, όμως, χοληστερόλη και υψηλότερη συγκέντρωση σε ακόρεστα λιπαρά οξέα, περιέχοντας τεράστιες ποσότητες βιταμινών και μεταλλικών στοιχείων. Και όλα αυτά με το ελάχιστο αποτύπωμα άνθρακα».
Τον ρωτάμε ποιο ήταν το ερέθισμα και η αφορμή για να ξεκινήσει την Tebrito και πώς υποδέχτηκαν οι καταναλωτές αυτήν τη νέα πρόταση: «Πριν από δέκα χρόνια, διάβασα ένα άρθρο για το πώς μπορούν τα έντομα να μετατραπούν σε υψηλής ποιότητας πρωτεΐνες και λιπαρά. Να απομονωθεί, στην ουσία, η πρωτεΐνη από τα έντομα.
Περίπου το 25% του πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι θετικά διακείμενο στην ιδέα των εντόμων ως τροφής για τον άνθρωπο. Αυτό σημαίνει ότι περισσότερα από 100 εκατομμύρια άνθρωποι είναι έτοιμοι και πρόθυμοι να εξερευνήσουν τον κόσμο των βρώσιμων εντόμων. Ήδη εμείς πουλάμε την πλειοψηφία της παραγωγής και προϊόντων μας στην αγορά τροφίμων».
Οι Σουηδοί δείχνουν τον δρόμο, όπως και άλλες start-up εταιρίες και εστιατόρια ανά τον κόσμο. Στο Λος Άντζελες λειτουργεί η snackeria Don Bugito που προσφέρει τραγανούς γρύλους (κάποιοι πασπαλισμένοι με μαύρη σοκολάτα, άλλοι με λάιμ), με συνταγές εμπνευσμένες από τη μεξικανική προϊσπανική κουζίνα.
Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν εστιατόρια που έχουν προσθέσει τα έντομα στο μενού τους. Ίσως αργήσει αυτή η μέρα. Ο γνωστός σεφ Άνταμ Κοντοβάς μας λέει σχετικά: «Πιστεύω ότι τα έντομα είναι ακόμα σε αρχικό στάδιο στη γαστρονομία. Μπορούν να είναι μια καινούργια πηγή πρωτεΐνης για τον άνθρωπο και θεωρώ ότι έχουν οφέλη. Έντομα στην Ελλάδα σε μενού δεν νομίζω ότι βλέπω, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον. Εγώ θα μπορούσα να τα χρησιμοποιούσα στο δικό μου εστιατόριο, σε ένα πειραματικό στάδιο, γιατί δεν πιστεύω ότι ο κόσμος στην Ελλάδα θα τα δεχόταν ακόμα πολύ εύκολα».
Στην ερώτηση αν ο ίδιος έχει δοκιμάσει έντομα, απαντάει: «Έχω δοκιμάσει αρκετά έντομα από το Μεξικό. Υπήρχαν διάφορα είδη που δοκίμασα. Το πρώτο ήταν ένα από αυτά τα μικρά έντομα που λέγονται τσαπουλίνες, κάτι σαν ακρίδες, πραγματικά πάρα πολύ ωραία. Αν έκλεινες τα μάτια σου και δοκίμαζες, απλά θα νόμιζες ότι ήταν ψητά αμύγδαλα. Δοκίμασα όμως και σκορπιό και σαρανταποδαρούσα… Θα πω ότι δεν ήταν τόσο ευχάριστη η γεύση.
Ήταν πολύ τραγανά, γιατί, φαντάσου, αυτά τα αποξηραίνουν, τα τηγανίζουν και τα αγοράζεις σε σακουλάκια. Αυτά τα δύο δεν μου άρεσαν. Οι τσαπουλίνες, όμως, ήταν πραγματικά πολύ γευστικές. Επίσης, έχω δοκιμάσει και μυρμήγκι, έχει μια οξύτητα και το θεωρώ μια χαρά και αυτό, πολύ ωραίο».
Ο άλλος δρόμος: Βιγκανισμός
Για πολλούς ανθρώπους, υπάρχει και ο άλλος δρόμος, αυτός της αποκλειστικά χορτοφαγικής διατροφής και της vegan γεωργίας. Ο Νίκος Γαϊτάνος είναι vegan σεφ, μέντορας και υπεύθυνος του προγράμματος vegan μαγειρικής της σχολής ΣΒΙΕ και executive σεφ σε εστιατόρια όπως τα Vego, Athens Vegan Burgers και Λωτός στον Πειραιά.
Στην ερώτηση αν είναι εντάξει για τους vegan να τρώνε έντομα, ως μία εναλλακτική απέναντι στο κρέας, η απάντηση του Νίκου δεν αφήνει περιθώρια: «Φυσικά και δεν είναι εντάξει για τους vegan να τρώνε έντομα. Για τους vegan, δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα σε έντομα, ζώα και ψάρια. Η διατροφή μας είναι 100% φυτικής προέλευσης».
Αν βρίσκει κάποια θετικά στοιχεία στις πρόσφατες αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την κατανάλωση εντόμων ως τρόφιμο για τον άνθρωπο, μας απαντάει με ευθύτητα:
«Όχι, δεν βρίσκω κανένα θετικό στοιχείο. Οι άνθρωποι από ανέκαθεν τρώνε ό,τι περπατάει, πετάει, σέρνεται η κολυμπάει... Το αν αναγνώρισε ως τρόφιμο τα έντομα η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αλλάζει κάτι, ήδη κατανάλωναν έντομα εδώ και πολλά χρόνια στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. Η μόνη απάντηση στη διαρκώς αυξανόμενη μόλυνση του περιβάλλοντος είναι η vegan φυτική διατροφή. Από το να τρώμε μαμούνια, δεν είναι καλύτερο να τρώμε όσπρια και ξηρούς καρπούς για να πάρουμε πρωτεΐνη;».
