Ελάχιστες φορές μετράω τις συναντήσεις με ανθρώπους. Με την Αρλέτα είχα συναντηθεί μετρημένες δέκα. Οι τρεις ήταν για συνέντευξη είτε για το περιοδικό «Δίφωνο» είτε για το ραδιόφωνο. Καθεμία από τις συναντήσεις ήταν ξεχωριστή εμπειρία για μένα. Τόσο για τις συμβουλές της προς έναν 23χρονο όσο και για την ιδιαίτερη αύρα της. Για την ιδιάζουσα γαλήνη που συνυπήρχε με το δυσεύρετο ευφυές χιούμορ, που συνυπήρχε με τη μυθιστορηματική τρυφερότητά της, που συνυπήρχε με την αφοπλιστική ειρωνεία της. Ήταν ένα «οργισμένο γεράματο», όπως έλεγε καμιά φορά, αλλά και αρκετά κλειστός άνθρωπος.
Στις 20 Μαρτίου 2009 θα τη συναντούσα στο στούντιο ηχογραφήσεων Odeon της λεωφόρου Μεσογείων. Θα βρισκόμασταν εκεί με αφορμή την επερχόμενη κυκλοφορία του άλμπουμ της «Και πάλι χαίρετε!» (Legend, 2009) που έμελλε να είναι το τελευταίο, αν εξαιρέσουμε το «Demo» (Lyra, 2010), που κυκλοφόρησε τριάντα έξι χρόνια μετά την ηχογράφησή του, και το «Η γιαγιά μου μαγειρεύει όνειρα τηγανητά» (Feelgood, 2018), που βγήκε μετά τον θάνατό της.
Πιστεύω ότι η δική μου γενιά και η γενιά του Πολυτεχνείου, που είναι πολύ λίγο νεότερη από μένα, είναι οι χειρότεροι δραχμοφονιάδες και απατεώνες που έχουν περάσει από την Ελλάδα μέχρι τώρα, και το εννοώ αυτό που λέω.
Ήταν η περίοδος που έλεγε πως «πήγα στον κάτω κόσμο να δω πώς είναι και ξαναγύρισα». Σχεδόν έναν χρόνο νωρίτερα είχε πάθει εγκεφαλικό στα παρασκήνια του Δημοτικού Θεάτρου Βόλου, λίγα λεπτά πριν από τη συναυλία που θα έδινε εκεί.
Το άλμπουμ φτιαχνόταν με τη φροντίδα του ιστορικού δισκογραφικού παραγωγού Γιώργου Μακράκη. Τον αγαπούσε και τον εμπιστευόταν. Η συνέντευξη έγινε, αλλά δεν δημοσιεύτηκε για λόγους που δεν είναι της παρούσης, κι έτσι τη δημοσιεύουμε εδώ, έξι χρόνια μετά τον θάνατό της, στη μνήμη της.
— Ετοιμάζετε έναν δίσκο που έχει ξεκινήσει και έχει σταματήσει, όπως είπατε, ήδη δύο φορές.
Τώρα είναι η τρίτη που ξαναξεκινάει και ελπίζουμε να τελειώσει.
— Θα είναι με δικά σας τραγούδια;
Είναι και δικά μου τραγούδια, ή στίχοι, ή μουσική ή και τα δύο σε κάνα-δυο, ίσως. Δεν είμαι σίγουρη γι’ αυτό. Δυο-τρία τραγούδια θα είναι του Βαγγέλη Μακράκη που έχω ξανασυνεργαστεί μαζί του. Οι στίχοι θα είναι της Σάνυς Μπαλτζή σε ένα τραγούδι, με την οποία επίσης έχω συνεργαστεί, και το θεωρώ πολύ σημαντικό. Σε ένα άλλο τραγούδι οι στίχοι θα είναι της Σωτηρίας Μπαβέλου και δικοί μου σε αρκετά.
— Νιώθετε μεγαλύτερη ασφάλεια με παλιούς και γνώριμους συνεργάτες;
Κοίτα, εγώ θα προτιμούσα σε όλη μου τη ζωή να συνεργάζομαι με τους ίδιους ανθρώπους, αν ήταν δυνατόν. Δεν είναι, όμως, γιατί οι άνθρωποι αλλάζουν ή συμβαίνουν πράγματα και δεν μπορείς να συνεχίσεις να συνεργάζεσαι. Χαίρομαι ιδιαίτερα επειδή κάνω αυτόν τον δίσκο με τον Γιώργο Μακράκη, με τον οποίο έχουμε μια πολύ παλιά συνεργασία και είναι ο τελευταίος των Μοϊκανών, νομίζω. Είναι ο τελευταίος παλιός παραγωγός που εξακολουθεί και εργάζεται. Ζωή να ’χει και γερός να είναι! Επίσης, συνεργάζομαι με έναν παλιό συνεργάτη μου, τον Βασίλη Ρακόπουλο.
— Να φανταστώ, θα κάνει τις ενορχηστρώσεις;
Δεν είναι ενορχηστρώσεις ακριβώς, είναι παιξίματα, και μάλιστα παιξίματα πολύ ειδικά. Δεν ξέρω αν είναι σωστό να πω τη λέξη «ενορχήστρωση», γιατί προϋποθέτει ορχήστρα. Επίσης συνεργάζομαι με τον Ηλία Κατελάνο, που είναι ο κιθαρίστας μου χρόνια.
— Θα υπάρχουν και παλιότερα κομμάτια στον νέο δίσκο;
Θα υπάρχουν τέσσερα-πέντε και απ’ αυτά. Ο Ηλίας Κατελάνος έχει κάνει remix, που λένε, σε κάποια παλαιότερα κομμάτια μου, τα οποία έχουν βγει πολύ ενδιαφέροντα. Δεν έχουν αλλάξει τελείως, αλλά είναι πολύ προσεγμένα.
— Είναι για εσάς οικεία εδώ, που μετά από αρκετά χρόνια ξαναμπαίνετε σε ένα στούντιο;
Τελείως! Δεν είναι το ίδιο στούντιο ούτε οι ίδιοι άνθρωποι, αλλά αυτό δεν έχει σημασία, εφόσον υπάρχει ο Γιώργος (Μακράκης), ο οποίος μου δίνει μια σιγουριά. Μαζί την κάνουμε τη δουλειά, γιατί εγώ κάνω και του κεφαλιού μου πάντα, αλλά είναι ένας άνθρωπος που με ανέχεται και με δέχεται. Δεν με στενοχωρεί ποτέ! Κι αυτό είναι βασικό, γιατί κάνει αυτό που πρέπει, όχι αυτό που δεν πρέπει. Εκεί βρίσκεται η τέλεια συνεργασία.
— Ο δίσκος που ετοιμάζετε θα φαίνεται παράξενος ανάμεσα στους άλλους που κυκλοφορούν τον τελευταίο καιρό;
Να σας εξηγήσω! Αν πάρουμε δίσκους που χρησιμοποιούν εξαιρετικά μεγάλες εντάσεις για να ακούγονται από το ραδιόφωνο, ναι, θα διαφέρει. Δηλαδή κάποιος θα πρέπει να προσέξει για να ακούσει ορισμένα τραγούδια. Αλλιώς, ας μην τα ακούσει. Δεν πειράζει.
— Όλοι οι δίσκοι σήμερα έχουν δυνατές εντάσεις και δεν σας αρέσουν;
Δεν ξέρω να σας απαντήσω γιατί δεν παρακολουθώ ακριβώς τι γίνεται τώρα. Δεν παρακολουθώ τη δισκογραφία, γιατί… Ακούω κάποια πράγματα και πιστεύω ότι μέσα σε όλη την παραγωγή υπάρχουν και πολύ ωραία. Εγώ ξέρω να κάνω κάποια πράγματα όπως ξέρω να τα κάνω και κάθε φορά που ξεκινάω κάτι μου λένε ότι είναι τελείως διαφορετικό. Το ίδιο μου λένε και τώρα. Αυτό μόνο όταν το ακούει κάποιος μπορεί να το διαπιστώσει. Τα τραγούδια δεν περιγράφονται, ακούγονται, ξέρετε. Όπως τα βιβλία διαβάζονται, οι δίσκοι ακούγονται. Μετά από πάρα πολλά χρόνια έχω καινούργια τραγούδια και κάποια από αυτά πιστεύω ότι είναι σημαντικά, ότι είναι καλά τραγούδια.
— Είναι τραγούδια που είχατε καιρό ή τα γράφετε τώρα;
Τα πιο καινούργια είναι κάτι στίχοι που έγραψα πολύ πρόσφατα ή που γράφω τώρα. Υπάρχουν όμως και τραγούδια που είναι δέκα χρονών και παραπάνω. Υπάρχει και ένα που έχω γράψει με τη Σάνυ Μπαλτζή. Αυτηνής της πήρε έναν χρόνο να κάνει τους στίχους, εμένα έναν χρόνο να κάνω τη μουσική και άλλον έναν χρόνο που αρρώστησα, τρία.
— Αν κάνατε οι δυο σας τον δίσκο, θα περιμέναμε μερικά χρόνια ακόμα δηλαδή; (γέλια)
Παλιά μου είχε δώσει στίχους, τους οποίους όμως τους άλλαζε κι αυτή, γιατί, όταν έχεις ένα πράγμα στα χέρια σου καιρό, όλο το αλλάζεις, αλλά ήταν πολύ καλή η συνεργασία που έχουμε, γιατί την εκτιμώ πολύ. Η γνώμη μου είναι ότι είναι η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση της φουρνιάς της γιατί ο τρόπος που γράφει είναι πολύ σύγχρονος και ταυτόχρονα λαϊκός. Δηλαδή είναι πολύ βατός. Δεν μπορώ να τον καθορίσω ακριβώς. Προσωπικά μου πάει πάρα πολύ και έχω κάνει μαζί της δυο-τρία τραγούδια με τα οποία είμαι πολύ ευχαριστημένη. Ένα από αυτά είναι οι «Μάγισσες με ομπρέλες». Πιστεύω ότι έχει κάτι καινούργιο. Είναι διαφορετική από τους προηγούμενους.
— Θα λέγατε ότι είναι ένας δίσκος χαμηλόφωνος;
Όχι! Δεν θα είναι χαμηλόφωνος. Όποιος τον ακούσει ας προσέξει γιατί μπορεί να του τρυπήσει και το αυτί κάποια στιγμή. Εγώ γράφω κυρίως με τρία-τέσσερα όργανα. Αν έγραφα σε 75 κανάλια μπορεί να ήταν αλλιώς. Αλλά, ξέρετε, δεν είναι θέμα έντασης ήχου αλλά εσωτερικής έντασης. Από αυτή την άποψη είναι ένας πολύ έντονος δίσκος και από την πλευρά μου επίσης.
— Υπάρχουν φορές που κάνετε αποτίμηση στο μέχρι τώρα έργο σας;
Ένα πράγμα μόνο ελπίζω, όταν τον ακούω μετά από δέκα χρόνια να μην ντρέπομαι. Με αυτό το σκεπτικό κάνω δίσκους. Αν ζω σε δέκα χρόνια και τον ακούω και δεν ντρέπομαι, τότε κάτι έχω κάνει. Μόνο με τον χρόνο καταλαβαίνω τα πράγματα. Αν δεν περάσει ο χρόνος, δεν καταλαβαίνω τίποτα. Και όχι μόνο εγώ. Έχω ακούσει διθυράμβους για δίσκους που έχω βγάλει πριν από είκοσι χρόνια! Τους λέω, ρε παιδιά, τώρα τον ανακαλύψατε; Λένε, «δεν τα είχαμε ακούσει». Και τι φταίω εγώ; Δεν ξέρουν, μου λένε, δεν τα ’χανε ακούσει. Είχαν βγει τόσο ύπουλα τα περισσότερα. Ήταν τελείως αδιαφήμιστα.
— Όπως τα δύο τραγούδια που έχετε τραγουδήσει με μελοποιημένους στίχους του Νίκου Καββαδία, κάτι που δεν είναι γνωστό.
Ο Καββαδίας ήταν αγαπητός και γνωστός και σαφέστατα ένας ποιητής πολύ κατάλληλος για τραγούδι. Τα ποιήματά του είναι τραγούδια, χωρίς να παύουν να είναι και ποιήματα. Τον είχα γνωρίσει. Είχε έρθει μια φορά στην μπουάτ όπου τραγουδούσα όταν ήμουν πολύ μικρή. Ήταν ένας άνθρωπος πολύ μικροκαμωμένος, φορούσε ένα καπελάκι, έτσι, σαν σκουφί, πολύ συνεσταλμένος. Σχεδόν Μικρούτσικος (γέλια!). Πολύ γλυκός άνθρωπος. Εκείνη την περίοδο είχε κάνει μια παύση από τη θάλασσα, ήταν σε μεγάλη ηλικία. Ήταν φίλος με μια καθηγήτριά μου που ήταν φίλη με όλους τους ποιητές της εποχής και είχαν έρθει μαζί στην μπουάτ. Μίλησα μαζί του για λίγο και θυμάμαι ακόμα πόσο γλυκός άνθρωπος μου είχε φανεί από αυτές τις δυο κουβέντες που είπαμε. Χάρηκα που τον γνώρισα πάντως, ήταν από τους πρώτους ποιητές που διάβασα. Ο πρώτος πρώτος που διάβασα ήταν ο Καβάφης και εξακολουθεί να είναι η μεγάλη μου αγάπη.
— Με αυτό που μου είπατε πριν, πάντως, με προκαλείτε να ρωτήσω αν ντραπήκατε ποτέ για κάποια δουλειά σας.
Όχι, δεν ντρέπομαι, αλλά ποτέ δεν διαφημίστηκαν οι δουλειές μου. Αν εξαιρέσουμε τη «Σερενάτα», που ακούστηκε πάρα πολύ, το «Μπαρ το ναυάγιο», που ακούστηκε πάρα πολύ, τα «Ήσυχα βράδια», τα οποία ξαναφούντωσαν δέκα χρόνια αφότου είχαν βγει, υπάρχουν τραγούδια που πιστεύω ότι είναι και καλύτερα από αυτά που σας είπα, τα οποία είναι παντελώς άγνωστα.
— Ναι, αλλά τα γνωστά σας κομμάτια τα τραγούδησε όλη η Ελλάδα, μάλιστα μετά το «Μπαρ το ναυάγιο» πολλά μπαρ ονομάστηκαν έτσι, από τη Μυτιλήνη ως την Κρήτη.
Το «Μπαρ το ναυάγιο» δεν έχει καμία σχέση με κανένα μπαρ. Ήταν ένα καφέ-ουζερί σε μια πάροδο της Κατεχάκη. Δεν ξέρω αν υπάρχει ακόμα. Από εκεί ξεκίνησε το τραγούδι, όχι από μπαρ. Από ένα άθλιο καφέ-ουζερί όπου μαζευόντουσαν κάποιοι άνθρωποι τελείως, πώς να το, εκτός κοινωνίας, ναυαγισμένοι εντελώς!
«Το μπαρ Το Ναυάγιο»
— Και πώς κατέληξε να γίνει τραγούδι;
Εγώ περνούσα τυχαία και νόμιζα ότι ήταν ψιλικατζίδικο και μπήκα μέσα να αγοράσω τσιγάρα. Είδα την κατάσταση που επικρατούσε εκεί. Βγαίνοντας γύρισα το κεφάλι μου και είδα ξανά σε αυτό το μαγαζί. Είδα την ταμπέλα που έγραφε “Ναυάγιο” και ξεκίνησα το τραγούδι επί τόπου σε μια χαρτοπετσέτα. Ήμουν και λίγο μεθυσμένη… Ενώ άρχισε αβίαστα και πολύ εύκολα, μετά, για να το τελειώσω, μου έβγαλε την ψυχή. Το πάλευα μήνες! Ξεκίνησε σε μια χαρτοπετσέτα, όπως τα περισσότερα καλά πράγματα που έχω κάνει. Γράψω συχνά πάνω σε χαρτοπετσέτες ή πάνω στο χαρτί του τραπεζιού στις ταβέρνες.
— Πάνω σε χαρτοπετσέτες έχουν γραφτεί, φαντάζομαι, και τα πιο άγνωστα κομμάτια σας, για να επανέλθω στην προηγούμενη κουβέντα. Δεν υπάρχει κόσμος που τα ακούει κι αυτά, αυτό που λέμε πιο σκληροπυρηνικό κοινό;
Αυτό που μου κάνει εντύπωση είναι ότι τα έχουν ανακαλύψει, και τα ανακαλύπτουν, οι νεότεροι. Αυτό το κατάλαβα όταν με μπάσανε –δεν έχω μπει ακριβώς ακόμα, εντός των ημερών θα μπω– στο ιντερνέτ. Μέχρι τώρα μου δίνουν τυπώματα. Ειδικά με την περιπέτεια της υγείας που είχα γράφτηκαν πολύ συγκινητικά πράγματα από τους νέους.
— Υπάρχει και ένα blog που είναι αφιερωμένο σ' εσάς…
Αυτά δεν τα ήξερα. Τα έμαθα όμως! Μου έκανε εντύπωση το πόσα νέα παιδιά ξέρουν τη δουλειά μου. Ουδέν κακό αμιγές καλού, που λένε και οι φίλοι μας, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι. Κόντεψα να πεθάνω για να μάθω ότι υπάρχει κόσμος που με ξέρει. Ελπίζω την άλλη φορά να μη χρειαστεί να πεθάνω για να το καταλάβω αυτό. Πέθανα και γύρισα για να δω ότι κάποιοι με θέλουνε και με αγαπάνε. Είναι απίστευτο αυτό. Για ’μένα είναι τελείως πρωτοφανές.
— Δεν είχατε καταλάβει ότι έχετε ένα κοινό που ακούει τα τραγούδια σας, σας ακολουθεί και σας αγαπάει;
Δεν είχα καταλάβει ποτέ μου ότι υπάρχουν τόσο πολλοί, και ειδικά νέοι άνθρωποι. Εξακολουθώ να μην το καταλαβαίνω, αλλά είναι γεγονός. Δεν μπορώ να το αρνηθώ.
— Σε όλους δεν αρέσει να έχουν τους νέους με το μέρος τους;
Ξέρετε, όλοι θέλουν να τραβάνε τους νέους. Και μάλιστα κάνουν κινήσεις που εγώ τις λέω σπασμωδικές. Δεν είναι ότι δεν θέλω να τραβήξω τους νέους, αλλά δεν πιστεύω ότι μπορείς να τους τραβήξεις. Θα πάνε μόνο εκεί που θέλουν να πάνε αυτοί, εκεί που μυρίζουν από μόνοι τους. Είναι τα πιο κυνηγετικά όντα που υπάρχουν. Πηγαίνουν με τη μύτη, όπως πηγαίνει ο σκύλος και μυρίζει. Και βλέπω ότι αυτό εξακολουθεί να υπάρχει και με χαροποιεί.
— Ναι, αλλά συχνά αναφέρονται από τους μεγαλύτερους ως «χαμένη γενιά».
Αυτό που λένε «χαμένη γενιά» είναι κολοκύθια τούμπανα!
— Κυρίως η γενιά σας τους χαρακτηρίζει έτσι.
Πριν από χρόνια είχα πει κάτι το οποίο θα το ξαναπώ. Η δική μου η γενιά ξεκίνησε μετά βαΐων και κλάδων, με υποσχέσεις ότι θα κάνουνε σπουδαία πράγματα. Μουσικά, είναι αλήθεια ότι τη δεκαετία του '60 γίνανε σπουδαία πράγματα, αλλά για την Ελλάδα μιλώντας, η εξέλιξή της δεν μπορώ να σας πω ότι με κολακεύει ή μου αρέσει ιδιαίτερα, παρόλο που δεν είχα την ίδια εξέλιξη. Πιστεύω ότι η δική μου γενιά και η γενιά του Πολυτεχνείου, που είναι πολύ λίγο νεότερη από μένα, είναι οι χειρότεροι δραχμοφονιάδες και απατεώνες που έχουν περάσει από την Ελλάδα μέχρι τώρα, και το εννοώ.
— Οι νέοι πιστεύετε ότι θα είναι καλύτεροι μεγαλώνοντας;
Αυτά τα παιδιά που ειδικά η δική μου γενιά τα έβριζε και τους έλεγε χίλια δυο είναι πιο καθαρά. Εγώ περιμένω πάρα πολλά από εσάς, γιατί είστε πιο πληροφορημένοι και πιο ενημερωμένοι απ’ ό,τι εμείς. Αυτοί οι οποίοι είναι ενημερωμένοι, ΕΙΝΑΙ ενημερωμένοι. Αυτοί που δεν είναι, είναι τελείως φυτά, εντάξει… Δεν υπάρχουν καλοί μέσοι όροι κι αυτό δεν είναι καλό, αλλά αυτοί που είναι πολύ καλοί είναι πάρα πολύ καλοί και ξέρουν πολύ καλά πού βαδίζουν. Εγώ περιμένω πάρα πολλά από εσάς τους νέους.
— Ευχαριστούμε για την εμπιστοσύνη.
Μη με ευχαριστείτε. Εμένα έτσι μου λέει η μύτη μου. Και μέχρι τώρα η μύτη μου με έχει βοηθήσει περισσότερο απ’ ό,τι η λογική μου, για να είμαι ειλικρινής.
Στις 8 Αυγούστου του 2017 μάθαμε τα «μαύρα τα μαντάτα για τη Σερενάτα». Η οξυδέρκεια, η γαλήνη και η ποιότητά της μας λείπουν όλο και περισσότερο. Και από το τραγούδι και από την αβάσταχτη καθημερινότητα.
