«Σε όλη τη διάρκεια της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα η queer μουσική, αυτή που ανατρέπει και μπερδεύει τα φύλα, άνθησε στο underground και στο mainstream (και στο θαμπό σημείο όπου αλληλοκαλύπτονται αυτά τα δύο), δίνοντας φωνή σε πανάρχαιες αποκλίσεις από τα φύλα που αποδεχόταν πάντα η κοινωνία» παρατηρεί η Sasha Geffen στο «Glitter up the dark: How pop music broke the binary», ένα βιβλίο που εξερευνά τις queer πλευρές της ποπ μουσικής από την εποχή των Beatles μέχρι σήμερα. Κι αυτό είναι κάτι που είναι ορατό και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια.
Παρότι κι εδώ υπήρχαν δημιουργοί και σχήματα που επέμεναν στη διαφορετικότητα, μέχρι και τα '00s πολύ δύσκολα θα συζητιόταν το queer στοιχείο της μουσικής με ξεκάθαρους όρους. Τα παραδείγματα, όμως, ήταν πολλά, κι ας μην τοποθετούνταν σε κάποιο πλαίσιο.
Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει αλλάξει εντελώς. Όλο και περισσότεροι δημιουργοί άρχισαν να εκφράζουν τη διαφορετικότητα ξεκάθαρα, με πιο ευθείς τρόπους, με αντισυμβατική αισθητική, με τους στίχους των κομματιών τους που έχουν κάτι το πανανθρώπινο, με σαφείς αναφορές στη σεξουαλικότητά τους και ηχητική ποικιλία που δανείζεται στοιχεία απ' όλο το φάσμα της σύγχρονης ποπ, mainstream και πειραματικής.
Η έννοια του queer στη μουσική είναι κάτι που κάθε δημιουργός εκλαμβάνει διαφορετικά, ενώ υπάρχουν και κάποιοι που βλέπουν στον όρο κάτι ασαφές και ανύπαρκτο στην Ελλάδα.
Η queer μουσική δεν περιορίζεται σε ένα μουσικό είδος. Επίσης, queer μουσική μπορεί να κάνει και κάποιος/-α που δεν είναι απαραίτητα queer. Πιο μεγάλη σημασία έχει το πώς προσλαμβάνει κανείς ένα έργο ή οι προθέσεις του ανθρώπου που το έφτιαξε και όχι αν είναι queer ή όχι ο δημιουργός του.
Capétte - Ρέκβιεμ για μια αδερφή
Ωστόσο, ακούγοντας τον Capette να τραγουδάει «Μητέρα απόψε θρηνούμε τον μεγάλο σου τον γιο / Ένα αγόρι που πάντα μισούσα, ένα πλάσμα μικρό, θλιβερό / Τώρα έβαλε χρώμα το μαύρο, σκουλαρίκι στ' αυτί και κραγιόν / Κι έχει κάψει τα αυτοκινητάκια που του χάριζαν μικρό», καταλαβαίνεις ότι είναι δύσκολο να προσεγγίσεις τη μουσική του (στο «Ρέκβιεμ» μιλάει για μια «αδελφή») μόνο με όρους από τον 20ό αιώνα.
«Υπάρχει μεγάλη ιστορία πίσω από τον όρο "queer", αλλά πλέον προσωπικά τον ταυτίζω με το "παράξενο" και το "αντιπολιτευτικό"» λέει ο νεαρός μουσικός που ζει στη Θεσσαλονίκη. «Φυσικά, τον όρο τα τελευταία χρόνια έχει οικειοποιηθεί η LGBTQ+ κοινότητα για τον προσδιορισμό κάποιων ανθρώπων που δεν ταυτίζονται με τη cis-straight ταυτότητα. Παρ' όλα αυτά, νομίζω πως ταιριάζει για την περιγραφή της γενικότερης κουλτούρας διατάραξης των επιβεβλημένων κοινωνικοπολιτικών πλαισίων αυτή η άρνηση της κατεστημένης αρχής, η "στραβή" γραμμή ανάμεσα σε μια σειρά ευθειών γραμμών. Θεωρώ πως ένα μουσικό έργο καθίσταται queer μέσω τόσο της μουσικής όσο και των στίχων.
Στη μουσική το queer για μένα δηλώνει πειραματισμό με ήχους, υφές, ηχοχρώματα, ρυθμούς, τα πάντα. Πρέπει με κάποιον τρόπο να τραντάζει τον κατεστημένο τρόπο σύνθεσης. Ο στίχος, από την άλλη, είναι αυτός που δίνει στην πειραματική μουσική το περιεχόμενο που θα "ταρακουνήσει" τον συντηρητισμό. Μπορεί το κομμάτι να μιλάει για ένα κοινωνικό θέμα, μπορεί, όμως, να μη μιλάει για τίποτα, πράγμα που από μόνο του τραντάζει τον ακροατή.
Queer είναι να σπας τον περιορισμό με τον τρόπο που θες. Κανονικά, θα έπρεπε όλοι να βγουν από τον εαυτό τους και να το κάνουν, στη μουσική ή και όχι. Γιατί ο συντηρητισμός είναι βαθιά ριζωμένος στα θεμέλια της χώρας. Έχω πολύ μεγάλη πίστη ότι θα ξεφύγουμε από αυτά τα παλιά ταμπού και θα αποδεχτούμε το "παράξενο" με τον καιρό, αλλά, καλώς ή κακώς, η Ελλάδα αργεί να συμβαδίσει με τα πράγματα».
Η queer μουσική δεν περιορίζεται σε ένα μουσικό είδος. Επίσης, queer μουσική μπορεί να κάνει και κάποιος/-α που δεν είναι απαραίτητα queer. Πιο μεγάλη σημασία έχει το πώς προσλαμβάνει κανείς ένα έργο ή οι προθέσεις του ανθρώπου που το έφτιαξε και όχι αν είναι queer ή όχι ο δημιουργός του. Το queerness ενός έργου δεν συνδέεται απαραίτητα με τη σεξουαλικότητα του δημιουργού του.
«Νομίζω πως δεν είναι απαραίτητο να ανήκει κάποιος στην LGBTQ κοινότητα για να φτιάξει queer μουσική» εξηγεί η Sma Rag Da. «Δεν μιλάμε, βέβαια, για περιπτώσεις cultural appropriation. Πάντως, αν και προφανώς δεν υπάρχει "κουιρόμετρο", έχω δει πολλά καλλιτεχνικά projects από στρέιτ άτομα που ήταν πολύ πιο queer από projects queer ατόμων. Όταν μιλάμε για queer μουσική σήμερα, μπορεί να εννοούμε μουσική φτιαγμένη από queer άτομα που αποτυπώνει απλώς το προσωπικό τους βίωμα, μουσική που έχει ως θεματολογία queer ζητήματα ή μουσική που ιστορικά είναι συνδεδεμένη με την queer κουλτούρα, και με μια ευρύτερη έννοια θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως queer τη μουσική που δεν χωράει στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου είδους – π.χ. τα απρόβλεπτα mashups που κάνει η Matina Sous Peau».
«Πιστεύω ότι queer μουσική –με μια πιο γενική αίσθηση– μπορεί να φτιάξει κάποιος και ανάλογα με τον τρόπο που προσεγγίζει μια δουλειά γενικότερα και όχι τη μουσική καθαυτή» προσθέτει ο Kristof. «Παίρνεις μια τετριμμένη φόρμα και τη φέρνεις σε έναν πολύ δικό σου κόσμο, αποφεύγοντας αυτό το νέο να το κατηγοριοποιήσεις. Έχει ενδιαφέρον μια έρευνα που διάβαζα για τον Τσαϊκόφσκι και το έργο του. Αν λάβεις υπόψη ότι ανήκε στην τότε (που δεν υπήρχε, φυσικά, ο όρος LGBTQ) "κοινότητα", διαβάζεις πολύ διαφορετικά το έργο του. Και αν δεν το χρησιμοποιήσεις ως στοιχείο, αποκρύβεις κατά πολύ το έργο του, και αποκαλύπτεται κάτι άλλο. Σκέψου πως ακόμα και σήμερα οι Ρώσοι κρύβουν την ομοφυλοφιλία τους».
Filtig - Μονογαμικη Αρκουδα
Μία από τις πιο τολμηρές κολεκτίβες που έδρασαν στην Αθήνα (2014-2019) ήταν τα Φυτά / Φυτίνη, με ένα ελληνόφωνο DIY label που άφησε σημαντικότατο έργο, μια σειρά από υβριδικές πειραματικές κυκλοφορίες που μπορεί να ανακαλύψει κανείς στο Bandcamp. Μία από τις πιο αξιομνημόνευτες ήταν το «12 τραγούδια για αρκούδες» (2015) του Filtig. Στη «Μονογαμική Αρκούδα» τραγουδάει: «Ήρθες μες στην κρύα βραδιά / μα έλεγες κάνει ζέστη / την μπλούζα έβγαλες / κι ήσουν ιδρωμένος / Μου 'πες είχες γκόμενο / μα εγώ δεν άκουγα / απ' την κοιλιά σου ήμουνα / συνεπαρμένος / Δε θέλω να σε ξαναδώ / μα θέλω να σε ξαναδώ / τις τρίχες μέσα από το καρό / πουκάμισο στενό / τόσο καυλωτικό / να θέλω τόσο μα / να μην μπορώ».
«Αυτό που προσπαθήσαμε να κάνουμε είναι να "κουιροποιήσουμε" όχι μόνο το περιεχόμενο αλλά και τη φόρμα, τον τρόπο με τον οποίο φτιάχνεται αλλά και επικοινωνεί η μουσική» λέει ο Filtig. «Παράλληλα, δηλαδή, με το ότι καλέσαμε ΛΟΑΤΚΙ κόσμο να παρουσιάσει υλικό που μιλούσε για την queer επιθυμία (πράγμα που είναι ήδη σπάνιο στην ελληνική στιχουργική) μας ενδιέφερε και ο τρόπος που φτιάχνονται τα πράγματα. Βλέπαμε το όλο σαν μία σκηνή, μία δημιουργική οικογένεια που όλο και επεκτεινόταν, με συνεργασίες και με ρόλους να μοιράζονται, δηλαδή σε ένα project κάποιος έκανε την παραγωγή, σε άλλο έκανε το artwork και το όλο πήγαινε έτσι.
Επίσης, οι καλλιτέχνες και το κοινό συναντιούνταν με διάφορους τρόπους, διάφορα events ήταν συμμετοχικά κ.λπ. Αλλά και στα ίδια τα είδη της μουσικής που προτείναμε προσπαθούσαμε να φύγουμε από το σύνηθες (στο queer το σύνηθες είναι το πανκ ή το singer/songwriter) και να προτείνουμε κάτι πιο πειραματικό, avant-pop, θεατρικό, εκκεντρικό. Είναι απαισιόδοξος, όμως, για το αν έχει δημιουργηθεί μια σκηνή. Θα πω πια, με μια κάποια λύπη, πως δεν υπάρχει.
Γύρω στο 2016 ίσως να σου έδινα διαφορετική απάντηση. Εμείς τότε τρέχαμε τα queer φεστιβάλ Sound Acts και ήμασταν σε μια άλφα ευφορία, αλλά έχω πλέον την εντύπωση πως η Ελλάδα γενικότερα είναι μια χώρα όπου οι καλλιτεχνικές σκηνές (και εκτός του queer δηλαδή) δεν προτιμούνται. Πού και πού γίνονται προσπάθειες δημιουργίας μουσικών σκηνών, πριν από τη Φυτίνη υπήρχαν τα events των Callas, τα φεστιβάλ του The Boy κ.λπ., αλλά γενικά νομίζω πως οι καλλιτέχνες του ελλαδικού χώρου προτιμούν να κινούνται ως μονάδες παρά ως ομάδες.
Στην Ελλάδα, επίσης, υπάρχει μια προκατάληψη απέναντι στις ομάδες, γιατί συνεργασίες μεταξύ ανθρώπων που δουλεύουν για χρόνια μαζί αυτόματα μεταφράζονται ως νεποτισμός ("αυτός και τα φιλαράκια του"). Βάλε σε όλα αυτά και την απόλυτη έλλειψη οικονομικής στήριξης των καλλιτεχνών –γιατί κάπως στην Ελλάδα το να είσαι καλλιτέχνης θεωρείται χόμπι– και όλα αυτά μαζί καθιστούν τις σκηνές αδύνατες».
Η queer μουσική αυτή τη στιγμή κινείται στα όρια της υποκουλτούρας. Ακόμη κι αν κάποιοι καλλιτέχνες καταφέρνουν να τα περάσουν, δεν μπορείς να χαρακτηρίσεις αυτό που κάνουν ακριβώς «mainstream». Όχι επειδή δεν είναι «εμπορικό» με τους όρους της βιομηχανίας, αλλά επειδή πλέον δεν υπάρχει χώρος γι' αυτή την εναλλακτική μουσική στο ραδιόφωνο ή στα mainstream μέσα.
«Στην Ελλάδα πάει να γίνει mainstream τώρα από ανθρώπους που θέλουν να χρησιμοποιήσουν τον όρο, δυστυχώς, για να πουλήσουν» λέει ο Kristof. «Μουσικά, δεν θα έλεγα ότι είναι έντονη η παρουσία του. Υπάρχει ποικιλία σε καλλιτέχνες από queer punk μέχρι queer pop. Όχι όμως τόσο πολλά άτομα όσο θα ήθελα να υπάρχουν. Από τη μια με χαροποιεί που η όλη σκηνή γίνεται όλο και πιο ορατή.
Για παράδειγμα, στο GNTM, υπήρξε μια απίστευτη queer ύπαρξη. Μιλάω για τον Άνταμ. Ένα τρομερό μοντέλο που δεν τον πέρασαν, με τη δικαιολογία ότι είναι έτοιμο μοντέλο για να πάει κατευθείαν Αγγλία ή Βερολίνο. Το σκεπτικό τους, δηλαδή, ήταν "χρησιμοποιώ ένα queer άτομο για τηλεθέαση και μετά το απορρίπτω, γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι έτοιμη η ελληνική κοινωνία να το δεχτεί". Δεν ήταν αυτό εκμετάλλευση;
Δυστυχώς, θα βρεθούν και κάποιοι που θα το χρησιμοποιήσουν εμπορικά. Κάποια πάρτι προ κορωνοϊού, για παράδειγμα. Δεν το κρίνω. Το παρατηρώ και γι' αυτό οφείλουμε να είμαστε ένα τσακ πιο καχύποπτοι. Επίσης, αρκετός κόσμος έχει συνδυάσει το queer αποκλειστικά με το ντύσιμο. Είναι λάθος. Το ντύσιμο μπορεί και να είναι προέκταση μιας queer ιδεολογίας. Έχει τύχει να παρακολουθήσω καλλιτέχνες να πουλάνε τον εαυτό τους ως queer, ενώ είναι ματσίλα και πρότυπα "πατρίδα-θρησκεία-οικογένεια"».
Ο Ευριπίδης Σαμπάτης, που κάνει βιωματική ποπ με τους Evripidis and his Tragedies, θεωρεί ότι εξ ορισμού «queer» και «mainstream» είναι δύο όροι αντιδιαμετρικά αντίθετοι. «Ειδικά στην Ελλάδα, όπου ακόμη ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι προσκολλημενο στο τρίπτυχο "πατρίς-θρησκεία-οικογένεια", είναι δύσκολο να έχουμε pop stars, όπως π.χ. η Αγγλία του '80 με Marc Almond, Boy George, Dead Or Alive» λέει.
«Από την άλλη, καλλιτέχνες όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, η Δήμητρα Γαλάνη, η Αρλέτα, ο Σταμάτης Κραουνάκης, οι Στέρεο Νόβα έχαιραν μεγάλου σεβασμού και δημοτικότητας την εποχή που μεσουρανούσαν, αλλά και τώρα. Δεν θα τους έλεγα, βέβαια, ακριβώς mainstream, ούτε ήταν τόσο ανοιχτά queer, αλλά λίγο να πρόσεχες, το έπιανες το νόημα. Ο Χατζιδάκις μελοποιήσε Χριστιανόπουλο και Χρονά στα "Τραγούδια της αμαρτίας", που μιλάνε για την ομοφυλοφιλία απροκάλυπτα, η Γαλάνη τραγουδούσε "Σ' όποιον αρέσουμε, για τους άλλους δεν θα μπορέσουμε" και η Αρλέτα το "Μπαρ το Ναυάγιο", και τα θυμάμαι από παιδάκι να παίζονται στο ραδιόφωνο ασταμάτητα. Όσο για τους Στέρεο Νόβα, γεμίζαν αμφιθέατρα τραγουδώντας όλο ρομαντισμό, αλλά και ηδονισμό, σε μια εποχή που μεσουρανούσε το ελληνικό ροκ, που έσταζε τεστοστερόνη. Θα έλεγα ότι από το '90 και μετά κάπως επέστρεψε ένας συντηρητισμός.
Δεν ξέρω αν υπάρχει οργανωμένη σκηνή σήμερα στην Ελλάδα, μιλώντας αποκλειστικά για μουσικούς, γιατί drag, voguing και πάρτι σκηνή σίγουρα υπάρχει, underground βέβαια, αλλά δραστήρια και μαγική. Σίγουρα νιώθω ότι υπάρχει μεγαλύτερη και πολύ πιο ακομπλεξάριστη εκπροσώπηση σήμερα απ' ό,τι όταν ήμουν πιτσιρίκι και έκανα τα πρώτα μου βήματα στη νύχτα και στα καλλιτεχνικά δρώμενα. Και κάπως ίσως αρχίζει να μπαίνει και σε μια πιο διεθνή τροχιά.
Το καλοκαίρι πήγα σε ένα σπιτικό πάρτι σε μια ταράτσα και έπαιζε, έτσι στο χαλαρό, η SOPHIE. Ελπίζω ότι κάθε φορά θα υπάρχει όλο και μεγαλύτερος αριθμός και ποικιλομορφία καλλιτεχνών, ενδιαφέρουσες συνεργασίες, συναυλίες και κάλυψη από τον Τύπο.
Ποιους θεωρώ queer καλλιτέχνες στην Ελλάδα; Από σύγχρονους μουσικούς (εννοώντας της τελευταίας δεκαετίας πάνω-κάτω): Kristof, Σtella, Krista Papista, Melentini, Chraja, Τα Τρωκτικά, Πράσινη Λεσβία, Sma Rag Da. Η Λένα Πλάτωνος, επίσης, ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορίζεται, είναι για μένα θεότητα της queer μουσικής, τόσο στιχουργικά όσο και μουσικά, και φυσικά έχει επηρεάσει καλλιτέχνες από διάφορες γενιές».
«Σίγουρα θεωρώ drag queens την Kangela Tromokratisch, τη Space Manifesto, τη Chraja (εννοείται τη μεγάλη μου αγάπη A Man to Pet, όποτε έρχεται στην Ελλάδα), τον σκηνοθέτη Κωστή Χαραμουντάνη, τον Θωμά Διάφα» προσθέτει ο Kristof. «Και από μουσικούς τους Evripidis and his Tragedies, Sma Rag Da, S.W.I.M, Krista Papista, Melentini, Nalyssa Green, Filtig-FYTA, Τα Τρωκτικά, Πράσινη Λεσβία, Ατζινάβωτο Φέγι, τη Λένα Πλάτωνος, τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Γιώργο Μαρίνο, αλλά και τον ράπερ Βδέλυγμα, που, δυστυχώς, αυτοκτόνησε».
«Πραγματικά queer είναι, νομίζω, οι Hello Taiwan, o Kristof, η Πράσινη Λεσβία, ενδεχομένως ακόμη και η Nalyssa Green, η οποία πήρε το queer και το μετέφρασε σε ένα weird wave folk, είδος που προσωπικά λατρεύω» συμπληρώνει ο Capette.
To νέο τραγούδι του Evripidis and His Tragedies - The Reason
Queer και queer-friendly άλμπουμ:
Capette – Electra (2020)
Filtig – 12 τραγούδια για αρκούδες (2015)
Queeroes – O πούστης λαός (2016)
Chraja – Αρχιπούστης (2018)
Nalyssa Green – Μπλουμ (2018)
Evripidis and his Tragedies – Μια Τρίτη στην καντίνα (2019)
Sma Rag Da – Wisdom Tooth (2016)
Πράσινη Λεσβία – Πράσινη Λεσβία (2014)
Hello Taiwan – Hello Taiwan (2017)
Σtella – Works for you (2017)
Krista Papista – Sultana (2018)
Post Lovers – Post Lovers (2018)
Τα παιδιά της παλαιότητας – Consortium in amato (2015)
Someone Who Isn't Me – Dance with you (2019)
Λένα Πλάτωνος – Καβάφης – 13 Τραγούδια (2011)
Pop Tektonism – Popshots (2019)
Το Βδέλυγμα – Η σονάτα του Βδελύγματος (2014)
Kristof - Talkshow (2019)
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
