Μπορεί οι Homo sapiens να είμαστε η κορωνίδα των δέκα τουλάχιστον διαφορετικών ανθρώπινων ειδών που έζησαν στη Γη, οι «σοφότεροι» και οι πιο ανεπτυγμένοι, δεν ήμασταν ωστόσο οι μόνοι που δημιούργησαν εργαλεία και κάποια μορφή πολιτισμού, ούτε οι μόνοι που διέθεταν ευαισθησίες και αισθητικές αναζητήσεις. Αυτό συνάγεται από κάποια αντικείμενα που βρέθηκαν και τα οποία δεν είχαν μόνο ή και καθόλου χρηστική αξία, προκαλώντας μας να αναθεωρήσουμε τις αντιλήψεις μας για το τι σημαίνει τέχνη, πώς ξεκίνησε και πότε άρχισε να δημιουργείται στους μακρινούς μας προγόνους η επιθυμία να εξυψωθούν πάνω από την ανάγκη, δηλαδή από αυτό που αποτέλεσε το έναυσμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως επισημαίνει ο Γιώργης Μαγγίνης, διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, όπου φιλοξενούνται «Οι απαρχές της γλυπτικής».
Η εν λόγω έκθεση, μια συνδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Κρήτης, του Μουσείου Μπενάκη και της Περιφέρειας Κρήτης, περιλαμβάνει ευρήματα από την Ευρώπη (από την Ελλάδα επίσης και συγκεκριμένα από τη Λέσβο), την Αφρική και την Εγγύς Ανατολή. Δεν περιορίζεται μάλιστα στην ιστορία της γλυπτικής και της τέχνης γενικότερα, αφορά επίσης την ιστορία της τεχνολογίας, του ίδιου του πολιτισμού. «Υπογραμμίζει το πανανθρώπινο παρελθόν, το κοινό υπόστρωμα της παγκόσμιας κληρονομιάς μας και αυτό είναι για μένα το πλέον σημαντικό», λέει η Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και εκ των επιμελητών της έκθεσης μαζί με τον Τόμας Ουίν, καθηγητή Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, και τον Τόνι Μπερλάν, εικαστικό.
Οι ίδιες οι χρονολογίες προκαλούν δέος, καθώς, μιλώντας για την Παλαιολιθική Εποχή ‒μια εποχή ελάχιστα γνωστή σε βάθος, της οποίας η έρευνα μπορεί να κρύβει ακόμα πολλές εκπλήξεις‒, ένας αιώνας δεν είναι παρά μια φευγαλέα στιγμή. Εντύπωση εξάλλου προκαλεί η διαπίστωση ότι η Λέσβος, από τις σημαντικότερες παλαιολιθικές θέσεις στην Ευρώπη, υπήρξε μεταναστευτικό «πέρασμα» πολύ προτού εμφανιστεί ο σύγχρονος άνθρωπος!
Υπάρχει μάλιστα διεθνές ενδιαφέρον, καθώς είναι η πρώτη στην Ευρώπη στο είδος της. Είναι, πράγματι, δύσκολο να περιγραφεί με λόγια η αίσθηση τού να βλέπεις ή ακόμα και να αγγίζεις (γιατί υπάρχουν και προθήκες που προσφέρουν απτική εμπειρία) λίθινα αντικείμενα που σμίλεψαν υπομονετικά κάποιοι μακρινοί σου πρόγονοι ‒άγνωστο αν ήταν αρσενικού ή θηλυκού γένους– πριν από εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια, η αίσθηση του να μπαίνεις σε μια «λίθινη» χρονοκάψουλα που σε μεταφέρει νοητά πίσω, στην αυγή της ανθρώπινης ιστορίας. Είναι συναρπαστικό να μαθαίνεις, μεταξύ άλλων, ότι ο χειροπέλεκυς ήταν το μακροβιότερο «πολυεργαλείο» των μακρινών μας προγόνων και ότι παλιότερα τους χειροπελέκεις τους ονόμαζαν «κεραυνίτες», νομίζοντας ότι επρόκειτο για πετρώματα που δημιουργήθηκαν από κεραυνούς. Οι ίδιες οι χρονολογίες προκαλούν δέος, καθώς, μιλώντας για την Παλαιολιθική Εποχή ‒μια εποχή ελάχιστα γνωστή σε βάθος, της οποίας η έρευνα μπορεί να κρύβει ακόμα πολλές εκπλήξεις‒, ένας αιώνας δεν είναι παρά μια φευγαλέα στιγμή. Εντύπωση εξάλλου προκαλεί η διαπίστωση ότι η Λέσβος, από τις σημαντικότερες παλαιολιθικές θέσεις στην Ευρώπη, υπήρξε μεταναστευτικό «πέρασμα» πολύ προτού εμφανιστεί ο σύγχρονος άνθρωπος!
«Η απολύτως ανθρώπινη παρόρμηση για αισθητική έκφραση είναι πανάρχαια. Η πρώτη εκδήλωσή της ήταν η αναγνώριση κάποιας οικείας φόρμας σε φυσικά αντικείμενα. Κάθε φορά που συλλέγουμε μια πέτρα που μοιάζει με γάτα ή διακρίνουμε ένα πρόσωπο σε κάποιο σύννεφο, βιώνουμε την ίδια ακριβώς εμπειρία με τους προγόνους μας πριν από εκατομμύρια χρόνια. Ξεκινήσαμε να σχεδιάζουμε την έκθεση με την πεποίθηση ότι οι πέτρες αυτές ήταν αντικείμενα δύναμης, ομορφιάς και μυστηρίου. Aντιμετωπίσαμε αυτές τις πέτρες ως φυσικές προεκτάσεις της συμπεριφοράς των ανθρωπίνων και κατανοήσαμε ότι η παρόρμησή μας να δημιουργούμε τέχνη αναδύεται από μέσα μας φυσικά, όπως οι καρποί που αναπτύσσονται στα δέντρα», αναφέρουν χαρακτηριστικά στις «Τελικές σκέψεις» τους στον πλούσιο και ιδιαίτερα κατατοπιστικό κατάλογο της έκθεσης οι επιμελητές. Ιδού, όμως, τι λένε αναλυτικότερα για όλα αυτά η Νένα Γαλανίδου και ο Γιώργης Μαγγίνης:
Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης:
— Ποια είναι η ιδιαίτερη σημασία αυτής της έκθεσης;
Πρόκειται για την πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση ελληνικού μουσείου με παλαιολιθικά αντικείμενα, τα οποία μάλιστα δεν εκτίθενται με τον κλασικό τρόπο. Διατυπώνει, ουσιαστικά, μια καινούργια πρόταση για τη γενεαλογία της τέχνης και της αισθητικής έκφρασης μέσα από τη δουλειά που έκαναν οι παλαιολιθικοί λιθοξόοι για να κατασκευάσουν εργαλεία που μέχρι πρόσφατα αντιμετωπίζαμε ως έργα της ανάγκης, φαίνεται όμως ότι αναπαραστατική μιμική δεξιότητα και αισθητική αναζήτηση είχαν και άλλα προγονικά είδη, και εδώ ακριβώς εστιάζει η έκθεση: ένα ερευνητικό αντικείμενο που προσεγγίζουν με τα δικά τους εργαλεία διαφορετικά επιστημονικά πεδία.
— Ποιο είναι το παλαιότερο έκθεμα και τι ηλικία έχει;
Πρόκειται για ένα βότσαλο από τη Νότια Αφρική ηλικίας 2,5 εκατ. χρόνων και ανακαλύφθηκε στο ενδιαίτημα ενός Αυστραλοπιθήκου – δεν είναι σκαλισμένο αλλά θυμίζει έντονα πρόσωπο, προέρχεται δε από ίασπη, πέτρωμα το οποίο βρίσκεται αρκετά χιλιόμετρα μακριά από το ενδιαίτημα, πιθανότατα λοιπόν ο/η εν λόγω Αυστραλοπίθηκος το πρόσεξε και το πήρε μαζί του/της γιατί του θύμισε κάτι οικείο. Υπάρχουν ακόμα ένας χειροπέλεκυς σε σχήμα δακρύου από το φαράγγι Οντουλβάι στην Τανζανία ηλικίας 1,4 εκατ. ετών και ένα σφαιροειδές αντικείμενο από το Ισραήλ της ίδιας περίπου εποχής, στις συμμετρικές φόρμες των οποίων ανιχνεύουμε μια αισθητική αφύπνιση. Τα πρώτα εργαλεία εμφανίζονται στην Αφρική, στο Λομέκβι της σημερινής Κένυας, πριν από 3,3 εκατ. χρόνια. Αρκούνταν σε μια κοφτερή αιχμή για να επιτελούν εργασίες, όπως ο τεμαχισμός ενός θηράματος. Όμως, λίγο μετά τα 2 εκατ. χρόνια εμφανίζονται εργαλεία τυποποιημένα, συμμετρικά, αμφιπρόσωπα, δουλεμένα όπως οι χειροπελέκεις.
— Πώς και γιατί, άραγε, συμβαίνει αυτό;
Συνδέεται καταρχάς με την ανάδειξη του Homo erectus και αργότερα του Homo heidelbergensis, οι οποίοι υπήρξαν κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, είχαν επίσης ανακαλύψει τη φωτιά – παρόμοιους χειροπελέκεις χρησιμοποιούν οι μεταγενέστεροι Homo neanderthalensis (Νεάντερταλ) και Homo sapiens, εμείς δηλαδή. Δεν είναι όλοι αισθητικά ωραίοι, αλλά οι περισσότεροι διαθέτουν το στοιχείο της συμμετρίας, ορισμένοι μάλιστα ξεχωρίζουν ως προσπάθεια να φτιαχτεί κάτι εξαιρετικό, συχνά μέσω του γιγαντισμού, της πλαισίωσης όμορφων πετρωμάτων, μιας κρυσταλλικής ατέλειας ή ενός απολιθώματος στο πέτρωμα, γύρω από το οποίο παρατηρείται επιμελημένη λάξευση. Πρόκειται για εργαλεία που αποσκοπούν στον εντυπωσιασμό ή στην έκφραση μιας ταυτότητας του/της δημιουργού ή του/της κατόχου τους. Το άρθρο είναι διπλό καθώς δεν γνωρίζουμε τίποτα για την έμφυλη ταυτότητα των δημιουργών και των χρηστών αυτών των εργαλείων, αν δηλαδή επρόκειτο για άτομα αρσενικού ή θηλυκού γένους!
— «Οι απαρχές της γλυπτικής» χωρίζονται, βλέπω, σε τρεις ενότητες.
Ακριβώς. Η πρώτη μιλά για την κοινωνική ανάγκη που δημιουργείται σε προγονικά μας είδη να δημιουργήσουν αντικείμενα που ξεχωρίζουν ‒ αυτό που ονομάζεται ανθρώπινος εξαιρετισμός. Η δεύτερη περιλαμβάνει αντικείμενα που ανήκουν στη λεγόμενη αχελαία τεχνική παράδοση, τη μακροβιότερη στην ιστορία της τεχνολογίας, η οποία απαντά στην Αφρική και στην Ευρασία της Πρώιμης Παλαιολιθικής Περιόδου (1,9 εκατ. - 300.000 χρόνια προ Χριστού). Εδώ εντάσσονται και τα ευρήματα της Λέσβου από τις ανασκαφές που πραγματοποιεί από το 2012 το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Αυτά έχουν ελάχιστη ηλικία 300-200.000 χρόνια προ Χριστού, χρονολογίες που όμως αφορούν την τελευταία τους «κατοικία» ‒βρέθηκαν σε κοίτες ποταμών ή χειμάρρων, μαζί με άλλα, φερτά υλικά‒ και όχι την αρχική τους θέση απόθεσης, που είναι πολύ παλιότερη αν κρίνουμε από τη μορφή και την κατασκευαστική τους τεχνική. Στην τρίτη ενότητα βλέπουμε μορφές σε λίθο ζώων ή ανθρώπων, μια παραμελημένη κατηγορία αρχαιολογικών καταλοίπων ‒ προέρχεται από αρχαιολογική θέση που σχετίζεται με τους Νεάντερταλ στη Γαλλία. Τα αντικείμενα εκτίθενται έτσι ώστε να «συνομιλούν» μεταξύ τους, ενώ στο βάθος της έκθεσης ξεχωρίζει ένα καταπληκτικό αρχαιολογικό σχέδιο χειροπέλεκυ από τα Ροδαφνίδια της Αγγελικής Θεοδωροπούλου στο αρχετυπικό σχήμα του δακρύου, γύρω από το οποίο κρεμάσαμε χειροπελέκεις που ανακαλύψαμε στη Λέσβο.
Η έκθεση δεν είναι μόνο μια ωδή στην παλαιολιθική αρχαιολογία και στην αισθητική αφύπνιση, έχει και επιστημολογική αξία, καθώς ο διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρώπινης Παλαιοντολογίας στο Παρίσι, ο καθηγητής Henry de Lumley, μια ιστορική μορφή του κλάδου, μας δάνεισε ευρήματα αχελαίας παράδοσης και γιγαντισμού από σημαντικές θέσεις στη Γαλλία (St. Acheul, Abeville Caune de l’Arago) και τη Βόρειο Αφρική. Έχουμε επίσης εικονικά ευρήματα από το Μουσείο Ανθρωπολογίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, την Αρχαιολογική Υπηρεσία του Ισραήλ, το Πανεπιστήμιο του Βιτβάτερσραντ, τη συλλογή T. Berlant, το Nasher Sculpture Center και το Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης.
— Τι το ξεχωριστό έχει η Λέσβος και γιατί είναι τόσο σημαντική για την έρευνα της Παλαιολιθικής Εποχής;
Η Λέσβος έχει καταρχάς ιδιαίτερα γεωφυσικά χαρακτηριστικά, όπως ηφαιστειακά τοπία με τα οποία ήταν εξοικειωμένοι oι κάτοικοι, από το Μεγάλο Ρήγμα της Ανατολικής Αφρικής και το Ρήγμα της Νεκράς Θάλασσας. Διαθέτει επίσης μεγάλους υγρότοπους (κόλποι Καλλονής και Γέρας), θερμές πηγές και άφθονες πρώτες ύλες για την κατασκευή εργαλείων. Όταν η θαλάσσια στάθμη χαμηλώνει σε παγετώδεις περιόδους, το νησί συνδέεται διά ξηράς με την απέναντι ασιατική ακτή. Αυτό καθιστούσε τη Λέσβο χερσαίο πέρασμα προς την Ευρώπη για ανθρώπους και ζώα ανάλογης σημασίας με τα στενά του Γιβραλτάρ, λειτουργούσε δηλαδή ως ένας σημαντικός μεταναστευτικός «κόμβος» για τους παλαιολιθικούς ανθρώπους, ακριβώς όπως είναι και στη σύγχρονη εποχή. Είναι μία από τις παλαιότερες παλαιολιθικές τοποθεσίες στην Ελλάδα μαζί με το σπήλαιο των Πετραλώνων στη Χαλκιδική και το λιγνιτωρυχείο της Μεγαλόπολης, η δε Λέσβος και ειδικά τα Ροδαφνίδια είναι η μόνη αρχαιολογική θέση στη βορειοανατολική Μεσόγειο που εγγράφεται στην αχελαία τεχνική παράδοση.
— Είναι εντυπωσιακό ότι η έκθεση αυτή δεν αναφέρεται καν στον Homo sapiens αλλά σε προηγούμενα είδη ανθρώπων μέχρι και τους Νεάντερταλ.
Πράγματι. Αυτοί οι τελευταίοι είναι, ως γνωστόν, οι πιο κοντινοί μας, αναμείχθηκαν με μας τους Homo sapiens προτού εξαφανιστούν και εξακολουθούμε να φέρουμε γονίδιά τους! Είναι, ξέρετε, ήδη παρωχημένη η «κλασική» εικονογράφηση της εξελικτικής βαθμίδας στην οποία από τον πίθηκο καταλήγουμε σε έναν Homo sapiens λευκό, γενειοφόρο και αρσενικού γένους βεβαίως, παραλείποντας άλλα ανθρώπινα είδη που μεσολάβησαν ‒ κάποια, μάλιστα, σε ορισμένα μέρη συνυπήρξαν και αντάλλαξαν γονίδια. Η καταγωγή και εξέλιξη του ανθρώπου δεν ήταν, ξέρετε, μια «σκυταλοδρομία» αλλά «ένα πολύκλωνο δέντρο».
— Ισχύει, τελικά, ότι όλοι οι σημερινοί άνθρωποι προερχόμαστε από την Αφρική;
Οι δύο μεγάλες θεωρίες για την προέλευση του Homo sapiens είναι η «πολυτοπική» και η αφρικανική καταγωγή. Ξέρουμε ότι κατά βάση είμαστε ένα είδος που εμφανίστηκε όχι μόνο στην υποσαχάρια αλλά σε όλη την Αφρική. Τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι οι Homo heidelbergensis ήταν πρόγονοί μας και έφτιαχναν χειροπελέκεις που ανήκαν στην αχελαία παράδοση – οι Νεάντερταλ προήλθαν από τους Ευρωπαίους Homo heidelbergensis και αυτοί κατοικούσαν στη Γηραιά Ήπειρο προτού μεταναστεύσουμε οι Homo sapiens σε κύματα από την Αφρική. Δεν ήταν μάλιστα οι Νεάντερταλ λιγότερο πολιτισμένοι, ούτε λιγότερο ευαίσθητοι από μας, πιθανόν δε να σχετίζονται και με ορισμένες βραχογραφίες σε σπήλαια της Ισπανίας. Κάθε εγχειρίδιο Ιστορίας της Τέχνης ξεκινά από τις βραχογραφίες του Λασκό, της Αλταμίρας, του Σοβέ και από τις παλαιολιθικές «Αφροδίτες» που άρχισαν να δημιουργούνται από το 40.000 π.Χ., να όμως που η αισθητική αναζήτηση είναι παρούσα σε πολύ παλιότερα λίθινα ευρήματα, όπως θα διαπιστώσει ο επισκέπτης της έκθεσης. Οι «Απαρχές της γλυπτικής» δεν περιορίζονται μάλιστα στην ιστορία της γλυπτικής και της τέχνης γενικότερα, αφορούν επίσης την ιστορία της τεχνολογίας, του ίδιου του πολιτισμού.
Ο Γιώργης Μαγγίνης, διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη για τις «Απαρχές της Γλυπτικής»:
«Τον Ιούλιο του 2019 είχα μεταβεί στα Λαγκάδια Αρκαδίας για τις Γιορτές της Πέτρας που κεντρικό άξονα έχουν την εκπαίδευση νέων αρχιτεκτόνων και μαστόρων στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική – είναι μάλιστα η ιδιαίτερη πατρίδα του πρώην διευθυντή μας, του αείμνηστου Άγγελου Δεληβορριά. Προσκεκλημένη ήταν και η καθηγήτρια Νένα Γαλανίδου που μίλησε για την πέτρα στην ιστορία του πολιτισμού. Εκεί μου ανέπτυξε το σκεπτικό της έκθεσης, το οποίο βρήκα πολύ ενδιαφέρον, συναρπαστικό και ρηξικέλευθο, κυρίως γιατί μας καλεί να αναθεωρήσουμε τις αντιλήψεις μας για το τι σημαίνει τέχνη, πώς ξεκίνησε και πότε άρχισε να δημιουργείται στους μακρινούς μας προγόνους η επιθυμία να εξυψωθούν πάνω από την ανάγκη, αυτό δηλαδή που αποτέλεσε το έναυσμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Η αρχική σύλληψη παρουσιάστηκε στην έκθεση “First Sculpture: Handaxe to figure stone”, που έγινε το 2018 στο Nasher Sculpture Center στο Ντάλας των ΗΠΑ, σε επιμέλεια του ανθρωπολόγου Thomas Wynn και του εικαστικού και συλλέκτη Tony Berlant. Οι δυο τους, μαζί με τη Νένα Γαλανίδου, επιμελούνται αυτή που φιλοξενείται εδώ στο Μουσείο Μπενάκη με τίτλο “Οι απαρχές της γλυπτικής”, οι απαρχές της τέχνης συνολικά κατ’ ουσία. Η εν λόγω έκθεση, για την οποία εργάστηκε εντατικά επί χρόνια μια πολυπληθής ομάδα ανθρώπων, είναι διεθνούς ενδιαφέροντος καθώς είναι η πρώτη στην Ευρώπη στο είδος της. Είναι επιπλέον μεγαλύτερη, πιο εμπλουτισμένη από εκείνη του Ντάλας και περιλαμβάνει ευρήματα από την Ελλάδα και ειδικότερα τη Λέσβο που ουδέποτε ως τώρα είχαν εκτεθεί. Τα 140 συνολικά αντικείμενα είναι τόσο παλιά ώστε μπορούν να ονομαστούν τοτεμικά».
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού (Κουμπάρη 1 & Βασ. Σοφίας)
Δευ., Τετ., Παρ., Σάβ. 10:00-18:00, Πέμ. 10:00-00:00, Κυρ. 10:00-16:00
Έως 7/1/2024
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
