Αλυσίδες χωρίς τέλος
Yves Pagès, Les chaînes sans fin. Histoire illustrée du tapis roulant [Αλυσίδες χωρίς τέλος. Εικονογραφημένη ιστορία του κυλιόμενου τάπητα]. Εκδ. Zones, 240 σελ.
Τι κάνει ο κινούμενος διάδρομος στον άνθρωπο
Pierre Tenne
En attendant Nadeau - 20 Σεπτ. 2023
Χρειάζονται μόνο λίγες σελίδες για να συνειδητοποιήσει κανείς το προφανές: το θέμα του βιβλίου Αλυσίδες χωρίς τέλος του Yves Pagès είναι απίστευτα εύστοχο. Αόρατοι, αλλά και πανταχού παρόντες στην καθημερινή ζωή, οι ιμάντες μεταφοράς μάς λένε τόσα πολλά για τον κόσμο μας που είναι περίεργο που δεν αναρωτηθήκαμε περισσότερο γι' αυτούς πριν διαβάσουμε αυτό το βιβλίο, το οποίο με έναν σπουδαίο τρόπο κάνει συγκεκριμένες τις αφηρημένες έννοιες που καταπιέζουν τόσους πολλούς ανθρώπους για τόσο πολύ καιρό.
Ας ξαναπιάσουμε αυτή την ιστορία με τον Yves Pagès. Τα πρώτα μηχανήματα με περιστροφική κίνηση, οι μύλοι ή οι ξύλινοι διάδρομοι (trépigneuse) ήταν γεωργικά. Επέτρεπαν τη χρήση της ζωικής δύναμης ως κινητήρα για μηχανικές συσκευές, ενίοτε πολύ παλιές - 16ος, 17ος, 18ος αιώνας, ποιος ξέρει; Αυτή η ιστορία ξεκίνησε πριν από τον ηλεκτρισμό ή την ενέργεια από άνθρακα. Τον 19ο αιώνα, οι μύλοι αυτοί απέκτησαν και μια άλλη λειτουργία, σωφρονιστική και πειθαρχική, καθώς οι κατάδικοι στις αγγλικές φυλακές, και αργότερα και αλλού ως αποτέλεσμα της αποικιοκρατίας, έπρεπε να θέτουν σε λειτουργία τα treadmills, όπου περπατούσαν μέχρι εξαντλήσεως, άλλες φορές χωρίς λόγο, κι άλλες φορές για να παρέχουν μία ενέργεια χαμηλού κόστους.
Καθώς η εκβιομηχάνιση και η ψυχαγωγία αναπτύσσονταν, πολλαπλασιάζονταν και οι χρήσεις των κυλιόμενων διαδρόμων, για τους οποίους το Les chaînes sans fin προσφέρει μία σουρεαλιστική καταγραφή - καθόλου περίεργο, όταν τόσοι πολλοί υπερρεαλιστές είχαν εκπλαγεί από τις δυνατότητες του ίδιου αυτού διαδρόμου. Γραμμές παραγωγής στα εργοστάσια που ονειρεύτηκε ο Τέιλορ, ιπποδραματικές παραστάσεις όπου άλογα τοποθετούνταν πάνω σε κυλιόμενους διαδρόμους που επέτρεπαν την προσομοίωση της κίνησης σε κλειστό χώρο, φαντασίωση της τεχνολογικής προόδου που ενσάρκωσε ο κινούμενος διάδρομος στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού το 1900 ή το moving sidewalk στην αντίστοιχη του Σικάγο επτά χρόνια νωρίτερα, σχέδια για κυλιόμενες σκάλες παντού, και στη συνέχεια η γυμναστική και το fitness με τους διαδρόμους, τα σφαγεία κ.ο.κ.
Ο κινούμενος διάδρομος είναι παντού, και το βιβλίο του Yves Pagès επιτρέπει να ερμηνεύσουμε αυτή την πλαστικότητα ως τον τόπο όπου συνδυάζονται όλες οι δυνάμεις της νεωτερικότητάς μας: δυνάμεις καταπίεσης, υποδούλωσης μέσω της εργασίας, απελευθέρωσης της εργασίας μέσω της τεχνολογίας, αδιατάρακτης εκμετάλλευσης ενός κόσμου που θα έρθει προς τα εμάς και όχι το αντίθετο, πολεοδομικές δυνάμεις που χτίζουν μια πόλη χωρίς ανθρώπινη προσπάθεια... Οι αλυσίδες του τίτλου εμπεριέχουν μια τρομερή αμφισημία, χαρακτηριστική αυτών των τεχνολογιών που είναι επιφορτισμένες με το καθήκον να μας χειραφετούν με την απλή μηχανική λειτουργία τους: αλυσίδες των ιμάντων μεταφοράς που έχουν σχεδιαστεί για να μας παραδίδουν έναν τεμπέλικο κόσμο, αλυσίδες που μας επιτρέπουν να σκοτωνόμαστε στη δουλειά, όλο και περισσότερο. Η τεμπελιά που υπόσχεται αυτή η τεχνολογία σε ένα καπιταλιστικό πλαίσιο δεν έχει καμία σχέση με εκείνη του Paul Lafargue, είναι ένα είδος τεμπελιάς που εξασφαλίζει την καταπίεση σε μαζική κλίμακα.
Οι αλυσίδες χωρίς τέλος του κινούμενου διαδρόμου είναι πάντα εν μέρει ορατές, εν μέρει κρυμμένες: η εκσυγχρονιστική ουτοπία έχει στο πίσω μέρος της τη βιομηχανική εκμετάλλευση των σωμάτων των καταδίκων, των εργατών - η απελευθέρωση του χρόνου και του μόχθου συνοδεύει την εφεύρεση μιας πόλης όπου το έδαφος ελέγχει την ανθρώπινη ενέργεια. Το βιβλίο αποκαλύπτει αυτές τις αναπάντεχες ομοιότητες εξετάζοντας γεγονότα και χρήσεις, σε μια διαδοχή εκπληκτικών συσχετίσεων. Ο διάδρομος, για παράδειγμα, οδήγησε στην ανάπτυξη του fitness. Οι φαν της Τζέιν Φόντα και άλλων γκουρού του fitness ιδρώνουν στους διαδρόμους όπου τρέχουν αναζητώντας το βέλτιστο σώμα. Αλλά αυτό που αναπαριστούν είναι η σκηνή του treadmill της φυλακής, όπου κάποτε οι κατάδικοι εξαναγκάζονταν να κινούν μύλους επ' άπειρον, χωρίς κανένα νόημα. Η επίγεια θέα που προσφέρει ο διάδρομος μάς επιτρέπει να καταλάβουμε πολύ καθαρά τη μαζική εσωτερίκευση μιας άθλιας πειθαρχίας (σωφρονιστική, αστυνομική, αστική) ως trendy ιδεολογίας, όπου οι επιπτώσεις στα σώματα είναι τόσο συγκρίσιμες. Η καταναγκαστική εργασία του τότε χρησιμοποιεί τα ίδια εργαλεία με την εθελοντική εργασία του σήμερα.
Είναι μάλλον απίθανοι όσοι τρέχουν στους διαδρόμους των γυμναστηρίων να σκέφτονται τις φυλακές και τα εργοστάσια. Ωστόσο, τα αμέτρητα αποσπάσματα και οι αναφορές που διανθίζουν το βιβλίο - και το κάνουν πάντα πιο ανάλαφρο, και σε απόλυτη αντίθεση με τη στομφώδη επίδειξη γνώσεων - υπογραμμίζουν πώς το εργαλείο έχει πολλές φορές θεωρηθεί ξεκάθαρα ως μέσο καταπίεσης: από τον Bentham, από τον Henry Ford, από τον Taylor. Το ενδιαφέρον του Buster Keaton, του Charlie Chaplin, του Daniel Frasnay, του Louis Aragon και τόσων άλλων για τον παράλογο μηχανισμό των ατελείωτων αλυσίδων είναι μια συνεχής υπενθύμιση της σημασίας αυτών των κινούμενων διαδρόμων, που κάθε φορά κατανοούνται καλά, και κάθε φορά λησμονούνται.
Όσον αφορά τη μορφή του, το βιβλίο του Yves Pagès θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια λογοτεχνική απομίμηση ενός περαστικού που θα δεχόταν μία ώθηση σε ένα διάδρομο, καθώς το κείμενο μάς ταξιδεύει σε μια ιστορία και μια γεωγραφία που μοιάζουν κοινότοπες και ήρεμες, αλλά προχωρούν ευθεία προς έναν όλο και πιο ακριβή σκοπό. Υπάρχουν όμως και οι παρακάμψεις, η μεταπήδηση από το ένα θέμα στο άλλο που μπορεί να φαίνεται αφελής αλλά ανοίγει συνεχώς την ανάλυση, οι διακλαδώσεις και οι παράδρομοι, που δεν έχουν καμιά σχέση με ακαδημαϊκή ιστορία, και μια πολύ αξιόλογη δουλειά πάνω σε πηγές που εξασφαλίζει στην ανάλυση αυτή την πολυσημία της - πώς να μην περιοριστεί ένα τόσο πλαστικό αντικείμενο σε μια παραπλανητικά μονοσήμαντη ιστορία; Ο Yves Pagès έχει βρει μια μορφή τόσο ευχάριστη όσο και αποτελεσματική για να αφηγηθεί αυτή την ιστορία, πραγματικά δική του, ενός τρομακτικού αντικειμένου πάνω στο οποίο κατάφεραν παρ' όλα αυτά να δημιουργηθούν τόσα όμορφα πράγματα. Το μεγάλο πλεονέκτημα αυτού του σημαντικού βιβλίου είναι ότι αποκαλύπτει τον τρόμο επιτρέποντας ταυτόχρονα να υπάρξει και η ελπίδα μιας ομορφιάς που αντιστέκεται.
