Ο πραγματικός τάφος
του μαροκινού ζωγράφου
Jilali Gharbaoui
Η περιπέτεια με τον τάφο του σπουδαίου ζωγράφου
Ο Jilali Gharbaoui, που βρέθηκε νεκρός σε ένα παγκάκι του Παρισιού απέναντι από τον Πύργο του 'Αιφελ, κηδεύτηκε μυστηριωδώς δύο φορές. Την πρώτη κανονικά, το 1971, και τη δεύτερη 50 χρόνια μετά το 2020, όταν οι μαροκινές αρχές "ανακάλυψαν" τη σωρό του σε άλλο νεκροταφείο, όπου κηδεύτηκε πάλι με όλες τις τιμές.
Mustapha Saha
lundimatin#413 - 29.01.2024
Παρίσι. Δευτέρα, 22 Ιανουαρίου 2024. Κουβεντιάζω με τον Jean-François Clément, ανθρωπολόγο και ιστορικό των μαροκινών τεχνών. Μου παρέχει αποδείξεις ότι ο Jilali Gharbaoui θάφτηκε στην πραγματικότητα στο νεκροταφείο Bâb Segma στη Fès και όχι στο νεκροταφείο Bâb Ftouh, όπου έχει στηθεί μια στήλη στο όνομά του σε έναν άγνωστο τάφο. Λάθος νεκροταφείο. Λάθος τάφος. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης σπεύδουν να αναπαράγουν την ψευδή αποκλειστικότητα. Η ελάχιστη σοβαρότητα σε αυτή την περίπτωση, πριν από τη δρομολόγηση ενός γεγονότος τέτοιας πολιτιστικής και ιστορικής σημασίας, θα απαιτούσε να συμβουλευτούν τα δημοσιογραφικά αρχεία της εποχής και τις οικογένειες των λιγοστών αυτοπτών μαρτύρων, ιδίως αυτή του Δρ Mustapha Benslimane, για να διασταυρώσουν τις πληροφορίες και να τις υποστηρίξουν με αδιάψευστα έγγραφα.
7 Οκτωβρίου 2020. Οι εφημερίδες ανακοινώνουν με πολλές φανφάρες: "Ο τάφος του Jilali Gharbaoui βρέθηκε επιτέλους στο νεκροταφείο Bab Ftouh στη Fès, πενήντα χρόνια μετά το θάνατό του". Διατάχτηκαν άμεσες έρευνες. Ελλείψει καλύτερων στοιχείων, δόθηκε πίστη στις θολές αναμνήσεις ενός ηλικιωμένου νεκροθάφτη. Ακολούθησε η επίσημη πιστοποίηση, η πολυτελής ταφή, η μεγαλοπρεπής τελετή και οι διθυραμβικές κριτικές. "Ο Jilali Gharbaoui, πρόδρομος της λυρικής αφαίρεσης, γεννημένος το 1930 στο Jorf El Melha της περιοχής Sidi Kacem, πέθανε στις 8 Απριλίου 1971 σε ένα δημόσιο παγκάκι στο Champ-de-Mars στο Παρίσι. Η σορός του, που μεταφέρθηκε στο νεκροταφείο Bab Ftouh στη Fès, παρέμεινε ανώνυμη μέχρι τον Οκτώβριο του 2020". "Οι μαροκινές αρχές τοποθέτησαν μια αναμνηστική στήλη στον ξεχασμένο τάφο ενός ζωγράφου που ήταν ελάχιστα γνωστός κατά τη διάρκεια της ζωής του". Μία προσωπικότητα των εικαστικών τεχνών πρόσθεσε: "Υπήρξε ένας περιπλανώμενος καλλιτέχνης μέχρι τον θάνατό του. Με αυτή την ισχυρή συμβολική χειρονομία, το Μαρόκο δεν αποκαθιστά μόνο τον Jilali Gharbaoui, αλλά τη μαροκινή τέχνη και τους καλλιτέχνες στο σύνολό τους". Ο νέος θρύλος κεντάται με λάθος υλικά.
Ωστόσο, το νεκροταφείο όπου είναι πραγματικά θαμμένος ο Jilali Gharbaoui είναι το Bâb Segma, επίσης γνωστό ως νεκροταφείο Bâb Mahrouk, η πύλη του καμένου, μεταξύ του Boujeloud και της Casbah Cherarda. Ένα αδιαμφισβήτητο απόκομμα εφημερίδας της εποχής, που αποκαλύφθηκε από τον Jean-François Clément και δημοσιεύθηκε πιθανώς στο La Vigie Marocaine, περιγράφει με ακρίβεια την ταφή του Jilali Gharbaoui και απαριθμεί τις προσωπικότητες που παρευρέθηκαν. "Fès. Η σορός του εκλιπόντος ζωγράφου Jilali Gharbaoui, που επαναπατρίστηκε χθες στην Καζαμπλάνκα στις 11.30 π.μ., έφτασε στις 4.10 μ.μ. με ασθενοφόρο στη Fès, όπου επρόκειτο να γίνει η προσευχή για τους νεκρούς στο τζαμί Sounna. Στη συνέχεια, η σορός μεταφέρθηκε στο νεκροταφείο Bab Segma, όπου η οικογένεια Laghzaoui δώρισε έναν τάφο στον εκλιπόντα. Η κηδεία πραγματοποιήθηκε γύρω στις 4.30 μ.μ. παρουσία του Ahmed Sefrioui, διευθυντή της Διεύθυνσης Πλαστικών Τεχνών του Υπουργείου Πολιτισμού και Πρωταρχικής Εκπαίδευσης, και του Mohamed Bekkali, ιδιαίτερου γραμματέα του Mohamed El Fassi, Hassan Bennani, εντεταλμένου του Υπουργού Επικρατείας στη Fès, του Mohamed Bennani, επικεφαλής της Επαρχιακής Επιθεώρησης Νεολαίας και Αθλητισμού στη Fès, του εντεταλμένου του Υπουργείου Πληροφοριών στο Fès, Bendalida και Alaoui, καθώς και των Bendalida και Alaoui, ζωγράφων και φίλων του αείμνηστου Gharbaoui". Ο τάφος του Jilali Gharbaoui δωρήθηκε από τον Mohamed Laghzaoui, πρώην υπουργό Βιομηχανίας και πρώην γενικό διευθυντή του Office Chérifien des Phosphates, του οποίου το σπίτι στην Talaâ Kebira συνορεύει με το νεκροταφείο Bâb Segma. Όσον αφορά τους δύο καλλιτέχνες που αναφέρονται στο άρθρο, ο Jean-François Clément εξηγεί: "Την ημέρα της κηδείας του Jilali Gharbaoui, ήταν παρόντες μόνο δύο καλλιτέχνες, ο Alaoui και ο Bendalida. Δεν προσδιορίζονται τα μικρά τους ονόματα. Διστάζουμε ανάμεσα σε δύο ζωγράφους με το όνομα Alaoui, που κατάγονται από τη Fès. Ο Hassan Alaoui ήταν αντίθετος με την ομάδα της Καζαμπλάνκα. Προτίμησε τη ρεαλιστική ζωγραφική. Ο δεύτερος, ο Hamid Alaoui, προτίμησε τη γεωμετρική αφαίρεση με απειροελάχιστες παραλλαγές χρώματος. Όσο για τον Bendalida, δεν άφησε κανένα ίχνος στα χρονικά". Σε ένα έργο του Jilali Gharbaoui με ινδικό μελάνι σε χαρτί, 23,5 x 33 εκατοστά, υπογεγραμμένο και χρονολογημένο το 1964, βλέπω έναν ανάποδο πύργο του Άιφελ, παγιδευμένο από τον ίδιο του τον ίλιγγο, στο ίδιο μέρος όπου ο καλλιτέχνης, μέσα στην ακραία μοναξιά του, αφήνει την τελευταία του πνοή.
Ο Jean-François Clément μου λέει: "Ο Jilali Gherbaoui έχει παράγει περισσότερους πίνακες μετά το θάνατό του απ' ό,τι όταν ζούσε. Οι απομιμήσεις είναι παντού στις αίθουσες δημοπρασιών. Η κερδοσκοπία σχετικά με τα έργα του έχει πάρει απίστευτες διαστάσεις. Δεν υπάρχει καμία επιστημονική πραγματογνωμοσύνη για τους πίνακες. Θα ήταν αρκετά απλό να διορθωθεί αυτό, δεδομένου ότι το τελωνείο της Témara διαθέτει εξοπλισμό ικανό για αδιαμφισβήτητες αναλύσεις, όπως και το Centre d'Etudes Nucléaires της Maâmora. Αλλά μέχρι σήμερα, οι αρχές δεν έχουν υπογράψει καμία συνεργασία με τα ιδρύματα αυτά, τα οποία διαθέτουν αρμόδιους τεχνικούς. Οι ψεύτικοι πίνακες του Jilali Gharbaoui πωλούνται τακτικά στην αγορά του Μαρόκου και κυρίως στο εξωτερικό. Ο Jilali Gharbaoui είναι θύμα αυτής της κατάστασης. Η πλαστογραφία επηρεάζει ακόμη και την υστεροφημία του, τον καταδιώκει μέχρι και στην τοποθεσία του τάφου του, ο οποίος δεν είναι αυτός όπου θάφτηκε πραγματικά. Το άρθρο της εποχής που σας μεταφέρω δίνει το όνομα του νεκροταφείου, το οποίο δεν είναι το Bâb Ftouh, όπως υποστηρίζεται, αλλά το Bâb Segma".
Τον ρωτώ: "Ισχύει αυτό που λέτε για τον Jilali Gharbaoui και για τον Ahmed Cherkaoui"; Μου απαντά: "Ο Ahmed Cherkaoui ξεφεύγει από τους πλαστογράφους για έναν πολύ απλό λόγο. Η ζωγραφική του Ahmed Cherkaoui βασίζεται σε επινοημένα σημεία. Συχνά λέγεται ότι εμπνεύστηκε από μοτίβα σε χαλιά ή τατουάζ. Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Υπάρχουν πράγματι σημεία που δεν σχετίζονται εξάλλου με την περιοχή του στο Boujad. Υπάρχει επίσης μια πολύ λεπτή χρήση του χρώματος. Η τεχνική του δεν είναι διαχειρίσιμη από τους πλαστογράφους. Είναι μια εσωτερική τεχνική που μεταφέρει συναισθήματα. Αν χρησιμοποιούσαμε άλλα χρώματα, δεν θα έμενε καμία συγκίνηση".
"Το γεγονός παραμένει ότι η αισθητική γλώσσα, η πλαστική γραμματική του Jilali Gharbaoui μπορούν να αφομοιωθούν, να γίνουν καταληπτές σε κάθε ήπειρο. Μπορεί να πωληθεί σε όλα τα μουσεία του πλανήτη. Οι πίνακές του μπορούν να αποτελέσουν μέρος μιας ήπιας διπλωματίας. Θα άνοιγε έτσι το δρόμο για άλλους Μαροκινούς καλλιτέχνες. Μαζί με πολλούς άλλους καλλιτέχνες, θα μπορούσε να αποτελέσει μια γέφυρα ανταλλαγών, επιτρέποντας στους Μαροκινούς να ανακαλύψουν τις καλλιτεχνικές παραγωγές της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, ορισμένες από τις οποίες δεν περιορίζονται σε δισδιάστατες επιφάνειες, δεν απλώνονται σε μακρόστενους χώρους, χρησιμοποιούν άλλες τεχνοτροπίες, ασχολούνται με άλλες θεματικές. Όταν οι καλλιτέχνες έρχονται σε άμεση επαφή μεταξύ τους, βρίσκουν δημιουργικές συγγένειες και αλληλοενθαρρύνονται. Στην καλλιγραφία, η ανταλλαγή εργαλείων - το καλάμι, η πένα με φτερό χήνας, το κινέζικο πινέλο - μπορεί να οδηγήσει σε απροσδόκητες καινοτομίες. Αυτό φαίνεται στο έργο των καλύτερων, όπως ο Larbi Cherkaoui. Πολλά πειράματα για τη σύμπτυξη της αραβικής καλλιγραφίας με τις πλαστικές τέχνες λαμβάνουν χώρα στο Μαρόκο με τη σύγχρονη hurûfiyya [hurûf σημαίνει γράμματα στα αραβικά - σ.σ.]".
"Ο Jilali Gharbaoui στράφηκε σταθερά προς την αφαίρεση. Διαθέτει γενικές γνώσεις που απέκτησε από τις σπουδές του στην École des Beaux-Arts. Γνωρίζει καλά τους καλλιτέχνες της Ecole de Paris. Αλλά με τη διακριτική βοήθεια του Mohamed Melehi, απορροφά επίσης τις ιταλικές επιρροές κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Ρώμη. Δημιουργεί το δικό του στυλ χωρίς να είναι προσκολλημένος σε κάποια συγκεκριμένη σχολή. Αντλεί την έμπνευσή του, τις απελευθερωτικές του παρορμήσεις, από τις εσωτερικές του θύελλες. Η σύντροφός του, Thérèse Boersma, γράφει: "Κάθε ον δημιουργεί χωρίς να το γνωρίζει, όπως ακριβώς αναπνέει. Αλλά ο καλλιτέχνης αισθάνεται ότι δημιουργεί. Η πράξη του δεσμεύει ολόκληρη την ύπαρξή του. Ο βαθιά ριζωμένος πόνος του τον δυναμώνει". Ο Jilali Gharbaoui κινείται μεταξύ γεωμετρικής αφαίρεσης και λυρικής αφαίρεσης, χωρίς να γνωρίζουμε πραγματικά την αιτία, η οποία μπορεί να συνδέεται με τη λήψη φαρμάκων. Υπάρχουν συνθέσεις χτισμένες πάνω σε ευθείες γραμμές και άλλες δημιουργίες δομημένες από καμπύλες. Σε κάθε έργο υπάρχει μια τάξη, μια ομοιογένεια, μια συνοχή. Έχει ένα ύφος που εξελίσσεται γρήγορα, που δεν μένει ποτέ στάσιμο, πράγμα που σημαίνει ότι οι πίνακές του είναι συχνά δύσκολο να χρονολογηθούν".
"Η Σχολή της Καζαμπλάνκα συχνά συγχέει τη δυτική αφαίρεση, που έρχεται σε ρήξη με την κλασική παραστατικότητα, με την τοπική, προγονική, βερβέρικη και μουσουλμανική αφαίρεση, την οποία θεωρεί ως πολιτισμική ιδιαιτερότητα που οδηγεί στη διεκδίκηση ταυτότητας. Αυτές οι συγχύσεις είναι παρούσες στο έργο του Mohamed Chebaâ, καθώς και σε κείμενα περιοδικών. Οφείλεται στο γεγονός ότι οι Μαροκινοί διανοούμενοι, παρόντες στο πεδίο της τέχνης, δεν σκέφτονται την παγκόσμια τέχνη και τις ρήξεις της. Το κύριο μέλημά τους είναι να προωθήσουν ως υποτιθέμενοι θεματοφύλακες την εθνική κληρονομιά, ενώ παράλληλα αρνούνται να τη διαιωνίσουν. Τοποθετούνται ιδεολογικά χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους την ιστορία της τέχνης".
Βρίσκω ένα παλιό αντίτυπο του περιοδικού Souffles όπου ο Jilali Gharbaoui εκφράζεται ξεκάθαρα. "Έχω περάσει από διάφορες ζωγραφικές τάσεις, τον γαλλικό ιμπρεσιονισμό, την πρώιμη ολλανδική ζωγραφική, τον γερμανικό εξπρεσιονισμό. Ακολουθώ την αφηρημένη ζωγραφική από το 1952. Όταν επέστρεψα στο Μαρόκο, ένιωσα την ανάγκη να απομακρυνθώ από τις γεωμετρικές μας παραδόσεις για να δημιουργήσω μια ζωντανή ζωγραφική, να δώσω κίνηση στον καμβά, μια αίσθηση ρυθμού, να βρω το φως. 'Ενα φως που φαίνεται ψυχρό στους Ολλανδούς ζωγράφους, σαν τον Βερμέερ του Ντελφτ. Προσπαθώ να κάνω αυτό το φως ζεστό και ορατό. Η αναζήτηση του φωτός έχει καθοριστική σημασία για μένα. Το φως δεν εξαπατά ποτέ. Πλένει τα μάτια μας. Ένας φωτεινός πίνακας μάς φωτίζει. Η ζωγραφική χωρίς φως, η διανοητική ζωγραφική, διαστρεβλώνει την όρασή μας και τη σχέση μας με τον κόσμο. Προσπαθώ συνεχώς να ξεπερνώ τον εαυτό μου" (Jilali Gharbaoui, περιοδικό Souffles, τεύχος 7-8, 1967). Στο ντοκιμαντέρ του Karim Driss La Vision durable, 1965, ο Jilali Gharbaoui λέει: "Στην Ιταλία του 16ου αιώνα, η τέχνη εκφράστηκε με αποχρώσεις του μπλε και του χρυσού. Από εκεί εμπνεύστηκα το 1957. Κράτησα το μπλε, αλλά αραίωσα το χρυσό". Αναζήτηση της καταπραϋντικής επίδρασης του μπλε. Ο χρυσός, το υπέρτατο σύμβολο της υλικής ευημερίας, ξεθωριάζει και θολώνει μέχρι που γίνεται καφέ, σύμπτωμα της ακαθαρσίας.
1962. Ο Jilali Gharbaoui μεταφέρει το εργαστήριό του στο Μαρόκο, στην αρχαία τοποθεσία Chellah. Το ονομάζει "Atelier l'œuf" [ατελιέ αυγό -σ.σ.], ένα μικρό κτίριο που χτίστηκε για τους αρχαιολόγους και προσφέρθηκε από τον συγγραφέα Ahmed Sefrioui. Μια φωλιά που προστατεύεται από τους πελαργούς. 'Ιχνη πτήσεων που αναπαράγονται σε καμβά και χαρτί, που ζωγραφίζονται στους τοίχους. Στις 19 Ιουλίου 1966, κληροδοτεί τα έργα του που φυλάγονται στις Κάτω Χώρες στη σύντροφό του Thérèse Boersma: "Ραμπάτ, 19 Ιουλίου 1966. Εγώ, ο Djilali Gharbaoui, ζωγράφος, που ζω στο "Atelier l'œuf", "Jardin du Chellah", Ραμπάτ, Μαρόκο, εξουσιοδοτώ τη δεσποινίδα Thérèse Boersma να πάρει στην κατοχή της όλους τους πίνακές μου στο Άμστερνταμ. Jilali Gharbaoui". Τον Ιούλιο του 2020, απηύθυνα έκκληση, η οποία υιοθετήθηκε από διάφορες δημοσιεύσεις, για τη δημιουργία ενός μουσείου Jilali Gharbaoui στο παλιό εργαστήριο Chellah, διευρυμένο και επανασχεδιασμένο. Η παρακλησή μου παραμένει ακόμη αναπάντητη...
*Ο Mustapha Saha είναι κοινωνιολόγος
