Ακυβέρνητη Παροικία.
Οι Έλληνες στην Αίγυπτο από την κατάργηση των προνομίων στην έξοδο 1937-1962
Μία έρευνα του Άγγελου Νταλαχάνη
(Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015)
Απόσπασμα από την εισήγηση του Νικόλα Βουλέλη, διευθυντή της Εφημερίδας των Συντακτών, για το βιβλίο του Άγγελου Νταλαχάνη (Μουσείο Μπενάκη, 11.01.2016) :
"Το βιβλίο του Άγγελου Νταλαχάνη ήταν για μένα μια ευχάριστη έκπληξη πριν καν αρχίσω να το διαβάζω, πρώτον για τον εύστοχο τίτλο του Ακυβέρνητη Παροικία που παραπέμπει στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του αγαπημένου μου Στρατή Τσίρκα, και δεύτερον γιατί ξεκινά την εισαγωγή του με τη φράση «Δεν είμαι Αιγυπτιώτης».
Αυτή η άμεση, κατηγορηματική τοποθέτηση χωρίς περιττά λόγια μου άρεσε πολύ, γιατί υπονοεί πολλά και ουσιαστικά. Θέλει να πει –όπως εγώ τον καταλαβαίνω– ότι η εργασία του, το βιβλίο του, δεν είναι μια προσωπική μαρτυρία, μια νοσταλγική αφήγηση, δεν είναι μνήμες ενταγμένες σε προσλήψεις του παρελθόντος με έντονη την ιδεολογική σφραγίδα όπως πάμπολλες μαρτυρίες Αιγυπτιωτών!
Ταυτόχρονα υποδηλώνει άρρητα και τη θέλησή του να πει ενδεχομένως ενοχλητικές αλήθειες, αφού δεν δεσμεύεται από καμιά αιγυπτιώτικη «ομερτά». Θα πρόσθετα ότι η φράση του είναι και μια πρόκληση: Δεν είμαι Αιγυπτιώτης, αλλά τόλμησα να μπω στα δύσκολα χωράφια της δικής σας ιστορίας, δηλαδή των Αιγυπτιωτών. Νομίζω ότι το αποτέλεσμα τον δικαιώνει.
Λοιπόν, εγώ είμαι Αιγυπτιώτης κι ακόμη περισσότερο είμαι Αλεξανδρινός. Όταν σπούδαζα στη Φιλοσοφική Αθηνών, λίγο πριν τη δικτατορία, στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, από το οποίο αποφοίτησε και ο Αγγελος Νταλαχάνης, εκείνος δεν είχε γεννηθεί ακόμη. Όμως δεν θα μιλήσω ως ιστορικός αλλά ως Αιγυπτιώτης, που από τα μαθητικά του χρόνια στις δεκαετίες του '50 και του '60 έζησε όλες τις συγκλονιστικές εξελίξεις στη μετεπαναστατική Αίγυπτο.
Μεγάλωσα διαβάζοντας καθημερινά τον Ταχυδρόμο της Αλεξάνδρειας, ρίχνοντας κλεφτές ματιές στον αριστερό Πάροικο και σπανίως στο Φως του Καΐρου. Ευτύχησα τότε να έχω εξαιρετικούς δασκάλους και καθηγητές στην Τοσιτσαία Σχολή και το Αβερώφειο Γυμνάσιο αλλά αργότερα πια, στην Ελλάδα ήταν που γνώρισα κορυφαίους Αιγυπτιώτες, όπως τον Στρατή Τσίρκα (Γιάννη Χατζηανδρέα) ή τον Σοφιανό Χρυσοστομίδη, με τον οποίο συνεργάστηκα για χρόνια στην Αυγή.
Το βιβλίο του Άγγελου Νταλαχάνη Ακυβέρνητη Παροικία. Οι Έλληνες στην Αίγυπτο από την κατάργηση των προνομίων στην έξοδο 1937-1962 (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) με οδήγησε πίσω βήμα-βήμα στην αιγυπτιώτικη ιστορία μας, αποστασιοποιημένη όμως συναισθηματικά και τεκμηριωμένη, με βάση αυθεντικά αρχεία και έγκυρες πηγές. Η εργασία αυτή απαντά σε καίρια ερωτήματα και αποκαλύπτει αρκετές αθέατες ή συγκαλυμμένες πλευρές.
Από την αρχή μας παρουσιάζει την επικρατούσα στην Ελλάδα συμβατική αντίληψη: "οι Αιγυπτιώτες ζούσαν στην Αλεξάνδρεια, ήταν εύποροι και κοσμοπολίτες, γνώριζαν πολλές ξένες γλώσσες και ήρθαν στην Ελλάδα όταν τους έδιωξε ο Νάσερ". Πενήντα χρόνια στην Ελλάδα, δεν έπαψα να ακούω συνεχώς το μονότονα επαναλαμβανόμενο ερώτημα αν φύγαμε ή αν μας έδιωξαν. Και ήμουν πάντα από τους λίγους –Αιγυπτιώτες– που προσπαθούσαν να απορρίψουν αυτή την προσέγγιση, όσο μπορούσαν, εξηγώντας τι ακριβώς συνέβη, σε ποιο ιστορικό πλαίσιο, μέσα σε ποιες ακριβώς περιφερειακές και διεθνείς συνθήκες.
Εδώ θα πρέπει να ομολογήσω –για πρώτη φορά δημοσίως– κάτι που έχει σχέση με τα ερωτήματα που θα θέσω στη συνέχεια. Είμαι από τους ελάχιστους ίσως Αιγυπτιώτες που ήρθαν στην Ελλάδα με διαμορφωμένη μια έντονη τριτοκοσμική αντιιμπεριαλιστική συνείδηση και με βάση αυτήν εντάχθηκα αμέσως μετά στην παραδοσιακή Αριστερά. Με την ίδια σχεδόν ταχύτητα βρέθηκα από το Αβερώφειο Γυμνάσιο της Αλεξάνδρειας στις Φυλακές Αβέρωφ της Αθήνας και από τις αίθουσες του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών στους θαλάμους ενός άλλου Καποδιστριακού Ιδρύματος, των Εγκληματικών Φυλακών Αιγίνης. Όπως βλέπετε με συνοδεύουν πάντα εθνικοί ηγέτες και ευεργέτες. Και εδώ στο φιλόξενο αυτό χώρο νιώθω τη σκιά του Αιγυπτιώτη και Αλεξανδρινού Αντώνη Μπενάκη.
Αυτή λοιπόν την κυρίαρχη αφήγηση αποδομεί συστηματικά και με επιστημονική επάρκεια ο Άγγελος Νταλαχάνης, στηριζόμενος σε μη αμφισβητήσιμες πηγές, αλλά και προσθέτοντας τα απαραίτητα ιστορικά στοιχεία που απαιτούνται για να γίνουν κατανοητές οι εξελίξεις που αφορούσαν άμεσα τον Αιγυπτιώτη ελληνισμό.
Είναι σαφές βέβαια ότι προηγήθηκαν σε μια τελείως διαφορετική προσέγγιση των πραγμάτων, με τις αναγκαίες διαβαθμίσεις μεταξύ τους, ορισμένοι πρωτοπόροι όπως ο Στρατής Τσίρκας, ο Νίκος Ψυρούκης, ο Σοφιανός Χρυσοστομίδης, ο Ευθύμιος Σουλογιάννης ή και ο Ντίνος Κουτσούμης. Με πολύ μεγαλύτερη επιστημονική αρτιότητα από τους πρωτοπόρους και με πληθώρα στοιχείων και πηγών ήταν τα άρθρα και δοκίμια του καθηγητή Αλέξανδρου Καζαμία. Ιστορική νομίζω ότι ήταν και η ημερίδα που οργανώθηκε τον Ιούνιο του 2008 στην Αθήνα με θέμα τη "φυγή των Ελλήνων από την Αίγυπτο" με τις εξαιρετικές παρεμβάσεις των Αλέξανδρου Καζαμία, Άγγελου Νταλαχάνη, Άντονι Γκόρμαν, Ματούλας Τομαρά-Σιδέρη, Κατερίνας Τρίμη-Κύρου, Αμπντέλ Ουαχάμπ Μπακρ, Γιάννη Σακά, Αλέξανδρου Κιτροέφ, Ειρήνης Χρυσοχέρη, Παναγιώτη Κορομβόκη, Αχιλλέα Ρακίνα, Νίκου Σιδέρη, Σοφιανού Χρυσοστομίδη, Παναγιώτη Καρματζού και Χάρη Τζάλλα. Το υλικό της μοναδικής αυτής ημερίδας που ενθάρρυνε τον συγγραφέα να συνεχίσει την έρευνά του, διασώθηκε ευτυχώς σε ειδικό τεύχος του Journal of Hellenic Diaspora, ένα χρόνο μετά.
Το βιβλίο του Άγγελου Νταλαχάνη είναι όμως η πρώτη συγκροτημένη και ολοκληρωμένη εργασία που επιχειρεί και αναδεικνύει με επιτυχία το σύνολο των ιστορικών και άλλων παραγόντων που επηρέασαν την παραμονή ή την απομάκρυνση των Ελλήνων από την Αίγυπτο εκεί στα μέσα του 20ού αιώνα. Μέσα από τις σελίδες του συντελείται η πλήρης αποσυναρμολόγηση των στερεοτύπων για τις συνθήκες άφιξης, παραμονής και αναχώρησης των Ελλήνων της Αιγύπτου στην κρίσιμη αυτή 25ετία. Και τεκμηριώνονται οι αποδείξεις για το γεγονός ότι συνολικά η ελληνική παροικία –βαθιά διαφοροποιημένη ταξικά, κοινωνικά και πολιτικά– δεν μπόρεσε να λύσει την ίδια την υπαρξιακή της αντίφαση: τι ακριβώς ήταν και τι ακριβώς ήθελε να είναι, καθώς οι συνθήκες μεταβάλλονταν και η Αίγυπτος άλλαζε ραγδαία (...)."
[ολόκληρο το κείμενο στο online περιοδικό Χρόνος, τεύχος 33, Ιαν. 2016]
Η αλήθεια για τους Αιγυπτιώτες
Η Μικέλα Χαρτουλάρη συναντάει τον Άγγελο Νταλαχάνη (απόσπασμα από τη συνομιλία τους) :
Τα αποικιακού τύπου προνόμια, που απολάμβανε η ελληνική παροικία στην Αίγυπτο, καταργήθηκαν σταδιακά από το 1937 έως το 1949. Ωστόσο, το κυρίαρχο αφήγημα των Αιγυπτιωτών είναι ότι τους έδιωξαν τα μέτρα του Νάσερ, ο οποίος εξέφρασε τις ελπίδες του αιγυπτιακού λαού για ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη έπειτα από χρόνια βρετανικής επικυριαρχίας στην Αίγυπτο. Τι συνέβη πραγματικά;
Οχι, δεν τους έδιωξε ο Νάσερ. Ο Νάσερ έδιωξε τους Βρετανούς, τους Γάλλους και εύπορους Εβραίους μετά τη στρατιωτική εισβολή της Βρετανίας, της Γαλλίας και του Ισραήλ κατά την κρίση του Σουέζ (1956), και μάλιστα δήμευσε τις περιουσίες τους.
Αλλά η περίπτωση των Αιγυπτιωτών είναι πολύ διαφορετική. Η έρευνά μου δείχνει ότι ο Νάσερ αντιμετώπιζε ευνοϊκά την παροικία. Υπάρχουν κι άλλες, σχετικά πρόσφατες, μελέτες όπως του Αλέξανδρου Καζαμία και του Αντονυ Γκόρμαν που καταρρίπτουν την άποψη περί διωγμού των Ελλήνων από τον Νάσερ.
Η αποχώρηση των Ελλήνων από την Αίγυπτο είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα που εξελίχθηκε σε βάθος δεκαετιών. Ούτε ξεκίνησε ούτε ολοκληρώθηκε με την έξοδο των αρχών της δεκαετίας του 1960. Η μαζική αποχώρησή τους, όμως, συνδέθηκε εκ των πραγμάτων με τον Νάσερ, στο πρόσωπο του οποίου δαιμονοποιήθηκε η σοσιαλιστικού τύπου πολιτική εθνικοποιήσεων που εκείνος εφάρμοσε μετά το 1960.
Μια πολιτική πάντως που οικονομικά έθιξε άμεσα ένα πολύ μικρό ποσοστό Ελλήνων. Για να το πω κι αλλιώς, η έξοδος των Ελλήνων από την Αίγυπτο δεν έχει σχέση με τη γνωστή βιβλική ιστορία. Στην περίπτωσή τους δεν υπήρξε διώκτης αλλά ούτε και «Γη της Επαγγελίας», καθώς η Ελλάδα στη διάρκεια όλης της μεταπολεμικής περιόδου δεν επιθυμούσε να τους υποδεχτεί.
Πώς εξηγείτε το ότι το ελληνικό κράτος προσπάθησε να αποτρέψει την παλιννόστηση των Αιγυπτιωτών το '50 και το '60; Είναι οικονομικοί οι λόγοι, όπως αυτοί που προβάλλονται σήμερα για τους μετανάστες;
Οικονομικοί, ναι, αλλά όχι μόνο. Και δεν ισχύει ότι προσπάθησε να αποτρέψει την άφιξη στην Ελλάδα όλων των Αιγυπτιωτών. Μετά τον πόλεμο, και ειδικά μετά τον Εμφύλιο, το επίσημο κράτος επιθυμούσε να έρθουν να επαναπατριστούν όσοι Αιγυπτιώτες είχαν οικονομική άνεση ή μπορούσαν να συμβάλουν με τα κεφάλαιά τους στην ανάπτυξη.
Τους υπόλοιπους, όμως, τους έβλεπε με μισό μάτι. Κι αυτοί ήσαν η συντριπτική πλειονότητα των Αιγυπτιωτών, πολλοί από τους οποίους ήθελαν να έρθουν στην Ελλάδα επειδή στην Αίγυπτο ένιωθαν οικονομική ανασφάλεια. Η εικόνα που μεταφέρει ο Τσίρκας στις Ακυβέρνητες Πολιτείες για την κοινωνική διαστρωμάτωση της παροικίας είναι σαφώς πιο αντιπροσωπευτική από τα ελιτίστικα στερεότυπα που έχουν επικρατήσει.
Οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις προσπαθούσαν λοιπόν να τους κρατήσουν στην Αίγυπτο ή να τους κατευθύνουν ως μετανάστες προς άλλους προορισμούς, ώστε να στέλνουν από εκεί εμβάσματα για την ανοικοδόμηση της «μητέρας πατρίδας».
Επίσης, φοβούνταν τη μαζική άφιξη άνεργων ή χαμηλού εισοδήματος Αιγυπτιωτών, επειδή πίστευαν ότι αυτοί θα ενστερνίζονταν αριστερές ιδέες και θα διατάρασσαν την επιβεβλημένη κοινωνική ειρήνη στην μετεμφυλιακή Ελλάδα (...).
[Ολόκληρη η συνέντευξη στην Εφημερίδα των Συντακτών, 15.02.2016]
