Ο κορυφαίος φωτογράφος Roger Ballen μιλά στο LIFO.gr

«Tο φως έρχεται μέσα από το σκοτάδι»

Συνέντευξη στον Γιάννη Παπαϊωάννου

Ο κορυφαίος φωτογράφος Roger Ballen μιλά στο LIFO.gr — Eulogy, 2004, από το βιβλίο Boarding House © Roger Ballen

O Roger Ballen γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1950 αλλά ζει μόνιμα στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής τα τελευταία τριάντα χρόνια. Στα τέλη της δεκαετίας του '60, μια μεγάλη και πολύ συναρπαστική εποχή για την Καλιφόρνια, σπουδάζει ψυχολογία στο Berkeley, παίρνει το πτυχίο του, αλλά λίγο αργότερα χάνει την μητέρα του και αφού η Αμερική τον πονάει, αποφασίζει να φύγει μακριά της για ένα διάστημα. Πρώτος σταθμός το Κάιρο και από εκεί, με ώτο-στοπ, στο Κέιπ Τάουν. Λίγο αργότερα σχεδιάζει, λίγο αφηρημένα, ένα άλλο μεγάλο ταξίδι, φτάνει από την Κωνσταντινούπολη στη Νέα Γουινέα και μετά από τέσσερα χρόνια επιστρέφει πάλι πίσω στην Αμερική, όπου θα κάνει ένα διδακτορικό στη γεωλογία. Το '82 το επάγγελμά του τον φέρνει πάλι πίσω στα ορυχεία της Νότιας Αφρικής. Εκεί, δουλεύοντας ταυτόχρονα ως γεωλόγος, φωτογραφίζει τα σπίτια και τους λευκούς κατοίκους της αγροτικής περιφέρειας, πριν ακόμη αναπτύξει το θεατρικό και εκφραστικό στυλ του το οποίο θα αρχίσει να γίνεται όλο και πιο εμφανές στα τέλη της δεκαετίας του '90. Στα βιβλία του περιλαμβάνονται τα Boyhood (1979), Dorps (1986), Plattenland (1994), Outland (2001), Shadow Chamber (2005), Boarding House (2009), Animal Abstraction (2011), I Fink U Freeky (2013), Asylum of the Birds (2014) και το πιο πρόσφατο The Theatre of Apparitions (2016), στο οποίο ο Ballen απομακρύνει κάθε έμβιο όν που μπορεί να ζούσε στο προηγούμενο έργο του και στήνει μια άνευ προηγουμένου πρωτόγονη παράσταση με το φως και τη σκιά. Έργα του περιλαμβάνονται στις μόνιμες συλλογές του μουσείων Stedelijk (Άμστερνταμ), Centre Georges Pompidou (Παρίσι), Victoria and Albert (Λονδίνο) και Museum of Modern Art (Νέα Υόρκη).

Όπως λέει και ο ίδιος δεν σπούδασε ποτέ φωτογραφία. Είναι αυτοδίδακτος. Αν όμως υπάρχει κάποιος που του έμαθε ότι «η φωτογραφία είναι ένας τρόπος να κοιτάς στον καθρέφτη» αυτή ήταν η μητέρα του. Η Adrienne Βallen, ήταν μέλος του διάσημου πρακτορείου Μagnum και από το 1963 μέχρι το 1967 εργάστηκε ως photo editor δίπλα σε σπουδαία ονόματα όπως ο Ηenri Cartier-Bresson, Edward Streichen, André Kertész, Elliot Erwitt και Bruce Davidson. Παθιασμένη με τη δουλειά της και με τη φωτογραφία, βοηθούσε τους μεγάλους φωτογράφους να οργανώνουν τις φωτογραφήσεις τους, έβρισκε τους σωστούς ανθρώπους στα μέρη που ήθελαν να φωτογραφίσουν και επίσης ήταν υπεύθυνη για την αρχειοθέτηση των φωτογραφιών τους. Tα φωτογραφικά λευκώματα ήταν πάντα στιβαγμένα στο μεγάλο τραπέζι του σαλονιού και οι τοίχοι στο σπίτι στολισμένοι με ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Συχνά περνούσαν από το σπίτι και οι διάσημοι δημιουργοί τους. Ο Roger έλαβε την πρώτη του κάμερα, δώρο από την μητέρα του, όταν ήταν δεκατριών. Δέκα χρόνια αργότερα, όμως, ο ξαφνικός θάνατος της ήταν το τραγικό συμβάν που θα τον έστελνε για πάντα σε ένα μεγάλο ταξίδι προσωπικής εξερεύνησης.

[Η συζήτηση που ακολουθεί έγινε τον Ιούλιο του 2017]

— Θεωρώ σκόπιμο να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Έχω διαβάσει ότι η μητέρα σας εργαζόταν στο Magnum και γνωρίζω την ιστορία σας, αλλά θα ήθελα να μου πείτε ο ίδιος τι ήταν αυτό που αληθινά σας τράβηξε στη φωτογραφία;

Πάνε πενήντα χρόνια τώρα που εξασκώ αυτήν την τέχνη. Σε αυτό το διάστημα έμαθα πώς πέφτει η μια στρώση πάνω στην άλλη, χρόνο με το χρόνο. Θυμάμαι την πρώτη φορά που παθιάστηκα με τη φωτογραφία ήμουν δεκαοκτώ χρονών. Έβγαζα και πιο πριν, αλλά τότε μετά το γυμνάσιο, άρχισα να τραβάω πολλές φωτογραφίες. Ήταν κάτι ξαφνικό. Σαν κάτι να με χτύπησε και κατάλαβα ότι η φωτογραφία θα μου έδινε αυτό που ποτέ δεν πήρα απ' οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητά μου. Ήταν ένα πρωτόγνωρο συναίσθημα, μπορούσα να εκφραστώ με έναν τρόπο που σήμαινε τόσα πολλά, αλλά μόνο για μένα. Έτσι το κράτησα κρυφό. Όταν, αργότερα, έδειξα αυτές τις φωτογραφίες και σε άλλους, τους είδα να εντυπωσιάζονται, να τους αρέσουν αληθινά και ένιωσα ότι, ίσως, μπορεί να έχω κάποιο ταλέντο. Γνωρίζετε ότι η μητέρα μου συνεργαζόταν με φωτογράφους όπως ο Bresson και ο Kertész και εξ αιτίας της είχα δει από μικρός πολύ σπουδαίες φωτογραφίες. Οπότε είχα μια καλή, αλλά και πολύ συγκεκριμένη, επαφή με την καλή φωτογραφία. Στα 18 μου λοιπόν, όταν τελείωσα το Γυμνάσιο, οι γονείς μου έκαναν δώρο αποφοίτησης μια Νikon και τότε ξεκίνησα να τραβάω πολλές φωτογραφίες. Όμως, δεν σπούδασα ποτέ φωτογραφία. Έμαθα τα πάντα μόνος μου. Κάπως έτσι, έγιναν τα πράγματα...

— Εάν κοιτάξει κάποιος σήμερα το έργο σας θα παρατηρήσει, πέρα από τους συμβολισμούς και τις εμπειρίες που ζωντανεύουν, μια πολύ συγκεκριμένη στάση απέναντι στη φωτογραφία. Κι ενώ χρονολογικά το έργο καλύπτει μια μεγάλη περίοδο της ζωής σας, θα έλεγε κανείς ότι ήδη από το δεύτερο βιβλίο σας, ο δρόμος που επιλέγετε είναι καθορισμένος. Γνωρίζατε από την αρχή που θέλατε να σας οδηγήσει;

Όχι, δεν ήξερα τίποτα. Δεν είχα την παραμικρή ιδέα. Η αλήθεια είναι ότι στα 60's και στα 70's δεν υπήρχε αυτό που λέμε καλλιτέχνης φωτογράφος. Υπήρχε απλά μια αγορά για να πουλάς φωτογραφίες. Οπότε για μένα ήταν μόνο ένα αγνό πάθος. Στο οποίο ήμουν περισσότερο συναισθηματικά αφοσιωμένος, αλλά δεν έβλεπα ότι θα μπορούσε να λειτουργήσει ποτέ ως επάγγελμα. Έτσι, έκανα το διδακτορικό στη γεωλογία το 1981 και για είκοσι πέντε χρόνια δούλευα πάνω στην ειδικότητά μου ως γεωλόγος στην Αφρική. Ήξερα ότι η γεωλογία μπορούσε να με ζήσει, αλλά ποτέ δεν είχε περάσει από το μυαλό μου ότι και η φωτογραφία θα μπορούσε να κάνει το ίδιο. Μέχρι που έγινα γνωστός και άρχισα να πουλάω φωτογραφίες. Στην αρχή, όμως, ήταν απλά το χόμπι μου.

— Το πρώτο μεγάλο βήμα που κάνατε στον καλλιτεχνικό κόσμο της φωτογραφίας έγινε δηλαδή ενώ ήδη εργαζόσασταν ως γεωλόγος;

Ναι. Αλλά, ήταν δύο τα πρώτα βήματα που έκανα και με έβαλαν στον καλλιτεχνικό κόσμο. Το πρώτο ήταν το βιβλίο «Platteland», το οποίο εκδόθηκε το 1994. Θα έλεγα ότι είναι το πιο αμφιλεγόμενο βιβλίο μου, αλλά κι εκείνο που τράβηξε πολύ την προσοχή του κοινού στις φωτογραφίες μου. Οι κριτικοί το αντιμετώπισαν περισσότερο ως «τεκμηριωτική φωτογραφία» και όχι σαν «καλλιτεχνική». Οι περισσότεροι είδαν αυτή τη σειρά σαν ένα ντοκουμέντο το οποίο αποκαλύπτει φτωχούς λευκούς που ζουν εδώ στα περίχωρα, πιθανώς επειδή κανένας δεν είχε κάνει κάτι ανάλογο μ' αυτούς πιο πριν. Αλλά για μένα οι φωτογραφίες αυτές δεν είναι ένα ντοκουμέντο, κρύβουν κάτι πιο ισχυρό και κάτι πιο αληθινό. Κρύβουν μια μόνιμη αξία και μια ευαισθησία που σου καρφώνεται στο μυαλό. Προκαλούν κάτι σαν μια μόνιμη ανάμνηση σε όποιον τις δει. Μετά απ' αυτό, ήρθε το επόμενο βιβλίο «Outland» πάνω στο οποίο δούλεψα από το 1995 μέχρι το 2000. Και κάπου εκεί ίσως ήταν όταν άρχισα να βλέπω τον εαυτό μου περισσότερο σαν καλλιτέχνη, γιατί άρχισα και να αλληλεπιδρώ περισσότερο με τα θέματα.

— Το «Outland» είναι το βιβλίο που σας φέρνει στις πρώτες μεγάλες σας εκθέσεις σε όλο τον κόσμο και σας κάνει πραγματικά διάσημο.

Ναι, όταν βγήκε το βιβλίο ακολούθησαν πολλές εκθέσεις και επισκέφτηκα πολλά μέρη στα οποία δεν είχα πάει πριν. Και όλες οι εκθέσεις πήγαν πολύ καλά, γιατί και το κοινό και οι κριτικοί, ήταν, ας πούμε, ικανοποιημένοι. Κέρδισα και κάποια βραβεία. Αλλά όσο συνέβαιναν όλα αυτά, μια φωνή μέσα μου έλεγε ότι πρέπει να δω αυτό που κάνω σαν κάτι διαφορετικό, να το κάνω πιο μελετημένα, πιο ευλαβικά, ακόμη και σαν κάτι που μπορεί αύριο να μην έχει επιτυχία, αλλά θα είναι αυτό που μου δίνει ζωή. Έβλεπα δηλαδή ότι φτάνω κοντά στην απόφαση να γίνει το χόμπι μου η μόνιμη δουλειά μου.

— Έτσι επεμβαίνετε όλο και περισσότερο στο σκηνικό σας. Γίνεται πιο θεατρικό, αρχίζει να μεταμορφώνεται σε κάτι όλο και πιο σύνθετο, παρότι όλα συμβαίνουν μπροστά από έναν τοίχο. Αλήθεια, όλα όσα βλέπει ο θεατής είναι δική σας δημιουργία ή υπάρχουν και κάποιοι που σας συμβουλεύουν στα σκηνικά;

Όλα όσα βλέπετε είναι ένα δημιούργημα της φαντασίας και του υποσυνειδητού μου. Είναι οι εμπειρίες της ζωής μου. Δεν δουλεύω με κάποιους άλλους μαζί. Ποτέ δεν το έκανα. Οι άνθρωποι στις φωτογραφίες μου ή όσοι βρίσκονται γύρω μου όταν φωτογραφίζω είναι art brut κομμάτια της τέχνης μου, άνθρωποι που ζουν στο περιθώριο, και στην πραγματικότητα οι πιο πολλοί απ' αυτούς δεν μπορούν να με βοηθήσουν ή να κάνουν κάτι παραπάνω από αυτό που τους λέω. Με κάποιους χρειάστηκε πολύ υπομονή και χρόνος για να βρεθεί η καλύτερη στιγμή μεταξύ μας. Οπότε είμαι μόνο εγώ και εκείνοι. Τα τελευταία δέκα χρόνια θα δείτε ότι υπάρχουν περισσότερα ζώα στις εικόνες μου, γιατί κι εκείνα έχουν την ίδια σημασία όπως και οι άνθρωποι στη θεματική του έργου.

— Εκτός από το πρώτο σας βιβλίο όλα τα υπόλοιπα τα έχετε φτιάξει στην Νότια Αφρική. Είναι εντυπωσή μου ότι η έμπνευσή σας έρχεται από έναν κόσμο πολύ μακρινό και ξένο από όλους εμάς στη Δύση...

Η έμπνευσή μου είναι μόνο οι φωτογραφίες μου. Όταν μπορώ να δημιουργήσω μια δυνατή εικόνα από το τίποτα. Αυτή είναι η αληθινή έμπνευσή μου, όταν νιώθω ότι δημιουργώ μια κατάσταση η οποία συγκινεί αρχικά το δικό μου μυαλό, και μετά των άλλων. Όταν φτιάχνεις κάτι δικό σου δεν χρειάζεται να εμπνέεσαι από άλλους καλλιτέχνες. Το έργο μου είμαι εγώ. Αυτό αντιπροσωπεύει την ικανότητά μου να συνειδητοποιώ τον κόσμο. Αν κάνω κάτι καλά, αυτό από μόνο του είναι έμπνευση. Και μπορεί να με εμπνεύσει ο,τιδήποτε. Ο ήλιος. Τα σύννεφα. Ένα δέντρο. Μια μύγα στον τοίχο. Δεν χρειάζεται να σε εμπνέει η τέχνη για να είσαι καλλιτέχνης.

— Παρατηρώ πως ο κόσμος σας κρύβει φόβο και παραλογισμό. Είναι ταυτόχρονα απόμακρος αλλά και οικείος.

Το έργο μου έχει έναν ψυχολογικό χαρακτήρα. Σκοπός του είναι να βρω εκείνα τα σημεία στο μυαλό μου που ξεσκεπάζουν ή προκαλούν τη δική μου πραγματικότητα. Οι εικόνες μου δεν περιγράφουν έναν μυστηριώδη κόσμο, ίσως απλά αναζητούν μια ευαισθησία, που αφορά το μεγάλο αίνιγμα του μυαλού. Προσπαθούν να αποκαλύψουν δηλαδή κάποιες πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Γι' αυτό όταν με ρωτούν για επιρροές, δεν μπορώ να σκεφτώ τίποτα. Αν έπρεπε να αναφερθώ σε κάτι, θα έλεγα ότι έχω επηρρεαστεί από τον Μπέκετ, τον Πίντερ και τον Ιονέσκο, τους δημιουργούς του Θεάτρου του Παραλόγου. Από το 2007 οι εικόνες μου σταθερά ψάχνουν κρυμμένα μέρη στο μυαλό μου και εγώ προσπαθώ να μεταμορφώσω το αόρατο σε ορατό.

— Μέχρι ποιο βαθμό μπορεί να γίνει η τέχνη ανατρεπτική, έτσι ώστε να αλλάξει εντελώς την αντίληψή μας για τον κόσμο;

Πιστεύω ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα της ανθρωπότητας είναι η καταστολή. Οι άνθρωποι καταπνίγουν τα συναισθήματά τους, το θυμό τους, τα ένστικτά τους μέχρι που φτάνει μια στιγμή και δεν έχουν καμία επαφή με τον εαυτό τους. Γι' αυτό βάζουν άλλους στη θέση τους, αρχηγούς, για να τους δείξουν το δρόμο. Ή οργανώνουν κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές δυνάμεις για να τους διοικούν. Δεν είμαι σίγουρος λοιπόν αν η τέχνη μπορεί να αλλάξει κάτι απ' όλα αυτά. Αν μια εικόνα μου μπορεί να αλλάξει έστω και για λίγο τη σκέψη κάποιου ή να του χαλάσει τη διάθεση ή να του προκαλέσει άγχος, τότε αυτό είναι κάτι θετικό. Και αυτό πρέπει να κάνει κάθε τέχνη. Το λέω συνέχεια, δεν βλέπεις καθόλου «πολιτική τέχνη» εκεί έξω αλλά κι αυτό που υπάρχει είναι σαν να μην υπάρχει, γιατί δεν έχει καμία απολύτως πολιτική συνέπεια. Όλοι διαβάζουν ή καταλαβαίνουν αυτά τα πολιτικά έργα σαν να διάβαζαν το ΤΙΜΕ.

— Ναι, αλλά κανένας δεν περιμένει από την τέχνη να του πει τα αυτονόητα, έτσι δεν είναι;

Μα αν με την τέχνη σου τους λες κάτι που ήδη ξέρουν τότε δεν έχει κανένα αποτέλεσμα. Εδώ στην Αφρική, όταν βλέπουν τις φωτογραφίες μου δεν αντιδρούν καθόλου περίεργα, έχουν δει χιλιάδες χειρότερες καταστάσεις από αυτές που περιγράφω. Αν μάθουν ότι έγινε μια τρομοκρατική επίθεση και πέθαναν πενήντα άτομα δεν θα τους κάνει καμία εντύπωση γιατί λίγο πιο δίπλα μας πεθαίνουν χιλιάδες μητέρες και παιδιά.

— Αν μπορούσατε να σβήσετε κάτι από το κάδρο αυτού του κόσμου τι θα διαγράφατε για πάντα και γιατί;

Αυτή είναι μια καλή, αλλά δύσκολη, ερώτηση. Για να εξελιχθεί το ανθρώπινο μυαλό πέρασαν δισεκατομμύρια χρόνια και ακόμη και σήμερα αν κοιτάξεις τον εγκέφαλο, δεν μπορείς να πεις «να κοιτάξτε, εδώ βρίσκεται ο θυμός ή εδώ βρίσκεται η ζήλεια». Δεν μπορείς να βρεις κανένα από αυτά τα συναισθήματα γιατί είναι όλα τόσο σύνθετα. Δεν μπορείς να πεις θα σβήσω το μίσος από την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ή αν σβήσεις την επιθετικότητα, αυτό μπορεί να δημιουργήσει άλλα προβλήματα, γιατί η επιθετικότητα είναι μέρος όχι μόνο της δικής μας φύσης, αλλά κάθε ζωντανού οργανισμού σε αυτόν τον πλανήτη. Όλα υπάρχουν εκεί για κάποιον λόγο. Η φύση είναι Θεός, κατά κάποιον τρόπο. Οπότε θα έλεγα ότι θα ήταν καλύτερο να ενσωματώσουν οι άνθρωποι όλες τις ιδιότητές τους σε ένα θετικό τρόπο σκέψης, παρά να σβήσουμε κάτι από τη ζωή τους, γιατί το να σβήνεις και να διαγράφεις, κι αυτό μέρος μιας καταστολής είναι.

— Τι σας απασχολεί περισσότερο στους καιρούς μας όμως;

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που με ανησυχεί είναι η τραγική καταστροφή του πλανήτη. Η οικολογική καταστροφή του. Ένα είδος, που είναι το δικό μας είδος, σκοτώνει δισεκατομμύρια άλλων ειδών αυτού του πλανήτη. Αυτό είναι το χειρότερο που συμβαίνει και αυτό με ενοχλεί πιο πολύ απ' όλα.

— Είστε φυτοφάγος;

Όχι. Πιστεύω όμως στη φύση. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μάθει να είναι υποκριτές. Εγώ μπορεί να λέω ότι πιστεύω σε όλα αυτά, αλλά λέω κιόλας ότι είμαι πολύ καταστροφικός. Τα ανθρώπινα όντα είναι καταστροφικά από τη φύση τους. Δεν ήμασταν τόσο πολύ καταστροφικοί πριν από χιλιάδες χρόνια, αλλά η τεχνολογία που διαθέτουμε σήμερα, ο υπερπληθυσμός, και η επιστήμη που έχουμε στα χέρια μας, γίνονται όλο και πιο καταστροφικά χρόνο με το χρόνο.

— Οπότε μάλλον πρέπει να μάθουμε να βλέπουμε πώς «το φως έρχεται μέσα από το σκοτάδι».

Ναι, βλέπετε, είναι κάτι που συνδέεται μ' αυτό που είπα πιο πριν: αν καταλάβεις τι σημαίνει να σε κρατούν σε καταστολή και συνειδητοποιήσεις ότι αυτή η κρυφή, καταπιεσμένη πλευρά σου μπορεί να σε κάνει πιο ολοκληρωμένο άτομο, όταν τη βρεις, καλά κρυμμένη μέσα στον βαθύτερο εαυτό σου, τότε μόνο μαθαίνεις τη δύναμη του μυαλού σου. Ολοκληρώνεσαι. Αν αποφεύγεις τα βαθύτερα ένστικτά σου, το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να ακολουθείς πίσω απ' τους άλλους. Σε αυτή την περίπτωση το πιο πιθανό είναι ότι θα τραβήξεις αρνητική τροχιά.

— Κύριε Ballen σας ευχαριστώ πολύ για το χρόνο σας και θα ήθελα να κλείσω με μια τεχνική ερώτηση: θα βγάζατε ποτέ έγχρωμες φωτογραφίες; Σας αρέσουν τα χρώματα;

Βγάζω μερικές εδώ κι εκεί. Αλλά προτιμώ το ασπρόμαυρο. Θεωρώ ότι είναι περισσότερο αφηρημένο, είναι πιο ευγενές και περισσότερο αινιγματικό. Ναι, είναι πιο μινιμαλιστικό, αλλά ταιριάζει περισσότερο στην αισθητική μου. Εδώ και έξι μήνες, όμως, έχω αρχίσει και βγάζω όλο και περισσότερες έγχρωμες φωτογραφίες, δεν έχω κάτι εναντίον του έγχρωμου και μάλιστα μερικές έγχρωμες φωτογραφίες είναι διαχρονικά κλασικές. Στο τέλος της μέρας δεν έχει καμία σημασία αν έβγαλες μια φωτογραφία με το κινητό σου ή με μια Hasselblad ή με την πιο φτηνή κάμερα που υπάρχει. Το κλειδί είναι η εικόνα. Και τι βγαίνει από αυτήν την εικόνα. Για μένα η καλή εικόνα πρέπει να έχει ζωή. Όταν την κοιτάς θα πρέπει να είναι ζωντανή. Αυτό μόνο μετράει. Αν μια έγχρωμη ή μια ασπρόμαυρη ή μια φωτογραφία που έβγαλες με το κινητό έχει ζωή μέσα της τότε άξιζε τον κόπο που έκανες να τη βγάλεις. Αλλά εγώ βλέπετε, ένας «master» του ασπρόμαυρου, δεν μπορώ να πω ότι τα πάω καλά με το χρώμα (γέλια).

— Bγάζετε όμως έγχρωμες φωτογραφίες με το κινητό σας...

Ναι, το κάνω μόνο για το Ιnstagram. Αλλά πολύ σπάνια. Δεν μπορώ να το πω ότι το κάνω στα σοβαρά. Μπορεί, αν τελειώσω μια φωτογραφία, όπως έκανα σήμερα, να βγάλω και μερικές με το κινητό από τα σκηνικά για να τις βάλω στο Ιnstagram. Το κάνω μόνο για όσους με παρακολουθούν εκεί.