Οι ωραίες ρυτίδες σου. Έλευθεροτυπία, 1994
Πώς κάνει έρωτα ένας ηλικιωμένος άνθρωπος; Ένα παλιό μου άρθρο που ψηφιοποιείται πρώτη φορά.
Στο βιβλίο της Μαργκερίτ Ντιράς Γιαν Αντρέα Στάινερ, υπάρχει μια στιγμή αμηχανίας για τον αναγνώστη. Η 66χρονη συγγραφέας, ύστερα από πολύμηνο κώμα και αλλεπάλληλες αρρώστιες, πάει σ’ ένα θέρετρο της Νορμανδίας κι εκεί κάνει έρωτα με έναν 25χρονο φαν της. Τον Γιαν Αντρέα Στάινερ.
Υπάρχει, βέβαια, η εξωτική ατμόσφαιρα. Τα κύματα στην ακτή, οι αϋπνίες και το αλκοόλ στο μπαλκόνι του αποικιακού Hotel Roches Noir, οι κλειστές αρωματισμένες κάμαρες, τα memento mori της κινέζικης νιότης, και τα λοιπά, και τα λοιπά…
Αλλά το δεσποτικό σημείο της αφήγησης είναι αυτό: «Κοιμηθήκαμε με το φεγγάρι μέσα στο σκοτεινό μπλε ουρανό. Την επομένη κάναμε έρωτα».
Πώς κάνει έρωτα ένας ηλιωμένος άνθρωπος; Όταν διάβασα αυτή τη φράση, αυτόματα σκέφτηκα το ζαρωμένο λαιμό, το θαμπό δέρμα, τα άσπρα μαλλιά, τα μπουχτισμένα μάτια…
H εχθρότητά μας προς τους γέρους είναι, ουσιαστικά, σημάδι μιας φοβισμένης νιότης εμπορίου που τώρα επικυριαρχεί στα media και σέρνει της ομορφιάς της το μαράζι από καθρέφτη σε καθρέφτη, γνωρίζοντας ενδομύχως ότι είναι κλινικά νεκρή.
Θυμήθηκα εκείνο το αβάσταχτο σονέτο του Σαίξπηρ:
Σ’ εμένα τον πικρό καιρό τον χρόνου βλέπεις
που λίγα κίτρινα στους κλώνους μένουν φύλλα
κι ολοένα μες στον κρύο άνεμο σαλεύουν,
κλώνοι γυμνοί όπου πριν τ’ αηδόνια κελαηδούσαν.
Πώς κάνει έρωτα ένας ηλικιωμένος άνθρωπος;
Μου έχει ξανατύχει να αναρωτηθώ. Όταν ήμουν παιδί, οποιοσδήποτε υπαινιγμός σεξουαλικότητας από ηλικιωμένους, κατά βάθος μου φαινόταν άσεμνος, αντιαισθητικός, σημάδι παραλυσίας. Τη μέρα που ανακάλυψα ότι ένας 70χρονος συγγενής μου κάνει ακόμα έρωτα, ένιωσα αληθινή απογοήτευση για την ανθρώπινη φύση. Πίστευα ότι οι γέροι δεν έχουν πάθη. Πίστευα κάτι χειρότερο: Ότι οι γέροι παύουν σιγά σιγά να είναι άνθρωποι, προλειαίνοντας την εξαφάνισή τους!
Όταν μεγάλωσα, είδα ότι ο δυτικός πολιτισμός εν γένει έχει την ίδια άποψη με μένα. Οι ηλικιωμένοι παύουν ν’ αντιμετωπίζονται σαν πλήρεις άνθρωποι — γίνονται ξένο σώμα σ’ έναν τρόπο ζωής που λατρεύει τη νιότη και την παρατείνει σε βαθμό γελοιότητος. Εξορίζονται απ’ όλα τα μέτωπα του κόσμου (σεξουαλικά, κοινωνικά...) και μετά βίας, ακόμα κι οι αξιότεροι, δεν αποφεύγουν τη ρετσινιά του γεροντοκράτη.
Ειδικά στις μεταπολεμικές κοινωνίες (με τη διάλυση της οικογένειας) οι ηλικιωμένοι είναι κανονικά παράσιτα, το ίζημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο ενεργός πληθυσμός τούς βλέπει με δυσθυμία, λέει ότι το κράτος δικαίου έχει μετατραπεί σε ένα πολυτελές κι απέραντο γηροκομείο- οι δημογράφοι αντιμετωπίζουν την αύξησή τους με μαλθουσιανή φρίκη. Στις καθημερινές «χειρονομίες» το θέαμα ενός κυρτού σώματος προκαλεί αποστροφή, ένα τυχαίο άγγιγμά τους μοιάζει με άγγιγμα του βούρκου της ανθρώπινης σάρκας. Η μαζική κουλτούρα τους παρουσιάζει σαν στυμμένες λεμονόκουπες ή σαν γελοίες καρικατούρες (διαφημίσεις Winston και Gautier).
Υπό αυτούς τους όρους, το γεγονός ότι οι γέροι δεν μπορούν να κάνουν έρωτα χωρίς να μας σοκάρουν, είναι το λιγότερο!
Σήμερα, οι ηλικιωμένοι σοκάρουν απλώς επειδή υπάρχουν!
Όταν έκλεισα το (άνισο και μάλλον βαρετό) βιβλίο της Ντιράς, είδα τη φωτογραφία της στο οπισθόφυλλο. Βαθιές ρυτίδες, αχτένιστα σταχτιά μαλλιά, το αριστερό φρύδι μαδημένο κάτω από δυο ουλές, χοντροί φακοί, ένα βλέμμα εύθυμης απόγνωσης, ένα συγκρατημένα χαμογελαστό στόμα.
Σ’ εμένα βλέπεις της παλιάς φωτιάς της φλόγα
που μες στης νιότης μου κατέπεσε τη στάχτη
Ναι, έχει δίκιο ο Σαίξπηρ όταν θρηνεί, απαρηγόρητος, δια- κρίνοντας τα σημάδια του θανάτου πάνω στο λεηλατημένο πρόσωπό του. Αλλά μπορώ να πω με κάθε ειλικρίνεια ότι αυτο το πρόσωπο (το πρόσωπο της Μαργκερίτ, το πρόσωπο ενός ηλικιωμένου φίλου...) έχει επίσης μια βαθιά γοητεία, κάποια κρυφή διεκδίκηση (που τα 35 χρόνια μου δεν μου επιτρέπουν να δω καθαρά), ένα νόημα που ο πολιτισμός μας αποφεύγει να αντικρίσει με κάθε τρόπο.
Αυτό το νόημα είναι ο θάνατος. Πάνω στο πρόσωπο των ηλικιωμένων μπορείς να διακρίνεις το προφίλ του θανάτου — κι αυτό είναι κάτι που η κοινωνία μας δεν αντέχει να δει. Η πρωτοφανής απόσυρση των ηλικιωμένων και η εξίσου πρωτοφανής έκρηξη της πλαστικής νεότητας (χειρουργημένα πρόσωπα, κοσμετολογία, μοριακή βιολογία κ.λπ.) είναι η διπλή όψη αυτής της Απάρνησης του θανάτου που χαρακτηρίζει τις δυτικές κοινωνίες.
Και τι αποτέλεσμα έχει αυτή η απάρνηση; Μια κοινωνία γεμάτη νεανικά ομοιώματα που αναδιπλασιάζονται επ’ άπειρον μια κοινωνία όπου τα παιδιά σιχαίνονται τις μάνες που τα γέννησαν!
Δεν λέω ότι είναι ευχάριστο να σκέφτεσαι ότι θα πεθάνεις. Λέω ότι είναι τζάμπα κόπος ν’ αρνείσαι να δεις το γεγονός. Κι ότι όσο κι αν σπρώχνεις τους γέρους κάτω απ το χαλάκι, για να μη σου θυμίζουν δυσάρεστα πράγματα, ο θάνατος καλπάζει για να ρθει να σε βρει. Αυτό το ραντεβού είναι άχαστο!
Λέω επίσης ότι η σκέψη του θανάτου είναι χρήσιμη. Οι ωραιότεροι Έλληνες, οι Έλληνες του Ομήρου είναι διάστικτοι από θανατόληπτον ήθος. Αν δεν χτυπήσεις το χώμα (το μαύρο χώμα) με τα χέρια σου, πώς θα υψωθείς μετά, όλος φτερά, σε έναν «μυστικό» ζεϊμπέκικο;
Λέω ότι οι γέροι είναι χρήσιμοι. Μας προσγειώνουν, για να εκτιναχθουμε ψηλότερα. Στα μάτια τους (του Σαίξπηρ, του Καβάφη, του Σωκράτη...) η νεότητα του κόσμου καθρεφτίζεται σε όλη της τη δόξα και γίνεται αξία που ξεπερνάει το Χρόνο.
Λέω ότι η εχθρότητά μας προς τους γέρους είναι, ουσιαστικά, σημάδι μιας φοβισμένης νιότης εμπορίου που τώρα επικυριαρχεί στα media και σέρνει της ομορφιάς της το μαράζι από καθρέφτη σε καθρέφτη, γνωρίζοντας ενδομύχως ότι είναι κλινικά νεκρή.
Λέω, τέλος, ότι αυτή η γυναίκα, όχι, δεν πρέπει να με σοκάρει που κάνει έρωτα στα 66 της, που ερωτεύεται και κλαίει στο στήθος του νεαρού εραστή της, γεμάτη ουλές, ρυτίδες, στάχτη· όλοι έχουμε το ίδιο μερίδιο στο θάνατο και τη ζωή, άσε που σε 80 χρόνια κανένας μας δεν θα υπάρχει, για να διαφιλονικούμε περί αυτού.
Ελευθεροτυπία, 1994. Στήλη «Επιλογές»
