1.

Στις άκρες του εαυτού 
– και του έργου του
Ο πυροφάγος δράκος της λογοτεχνίας με το όνομα Ρομπέρτο Μπολάνιο δεν εμφανίστηκε στα γράμματα για να επιβεβαιώσει σχολές και τάσεις αλλά τον ίδιο τον μύθο του συγγραφέα. Διότι, παρά τις δυσκολίες, κατέληξε να γράφει μνημειώδη βιβλία μέσα στις πιο αλλόκοτες συνθήκες. Σάμπως η δυστοκία του βίου να λειτούργησε αντίστροφα προς την αγχίνοια του δημιουργού. Έφυγε από τη ζωή προτού ακόμη κλείσει τα 50, αλλά σε αυτό το ανεξάντλητο μπαρόκ δημιούργημα που είναι τα έργα του συγχώνευσε τα πάντα – ποιητικές εξάρσεις, μυθοπλασία, αλληγορία, ειρωνικές παραπομπές, αυτοϋπονομεύσεις, ρητορικά σχήματα, ποπ κουλτούρα, διάσημους πορνοστάρ και σπάνιους ποιητές και λογοτέχνες. Τίποτα δεν έμεινε έξω από την ήπειρο που έστησε στα βιβλία του, προσδίδοντας συμβολικό χαρακτήρα στο πιο άγριο σκηνικό που απλώθηκε από το Μπίο Μπίο της Χιλής έως την πολυτάραχη Σάντα Τερέζα, στα σύνορα των ΗΠΑ με το Μεξικό, αντίγραφο της οποίας βρίσκουμε στο magnum opus του 2666 (μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος, Άγρα). Γεννημένος στη Χιλή, αλλά ζώντας στο Μεξικό και την Ισπανία, ο Μπολάνιο ενσωμάτωσε στο έργο του το βίωμα του ξεριζώματος και του μη ανήκειν. Χαρακτηριστικό είναι το υπέροχο διήγημα Χιόνι (από τα Τηλεφωνήματα, μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου, Άγρα), όπου, ανάμεσα στις παραδοξότητες, όπως η συνάντηση ενός Χιλιανού με μια αθλήτρια του στίβου, ο συγγραφέας ουσιαστικά αναπολεί το φασματικό είδωλο της Χιλής μέσα από ένα μοσχοβίτικο πρίσμα. Η έννοια του πλάνητα και του μπιτ τυχοδιώκτη που διαπερνούσε τις περισσότερες ιστορίες του συνοψιζόταν στον άναρχο βίο του: γιος ενός οδηγού φορτηγού –κι αργότερα πυγμάχου–, έμαθε από μικρός να δίνει τις δικές του μάχες εργαζόμενος ως εισπράκτορας μόλις στα 10 του χρόνια, σερβίροντας, μαζεύοντας σκουπίδια ή σβήνοντας άπειρα τσιγάρα σε λερά πατώματα, καθώς δούλευε για ώρες ως νυχτοφύλακας. Κανένα επάγγελμα, ωστόσο, δεν στάθηκε ικανό να αλλοιώσει τις ρομαντικές ιαχές της γραφής του, ποιητικής και ανυπόφορα ανυπότακτης σε οποιοδήποτε ρεύμα, λάμποντας μέσα από τη λάσπη σαν πολύτιμο διαμάντι.

2.

Γεννημένος τρομοκράτης
Ίσως αυτή να ήταν η φυσική τάση του Μπολάνιο, καθώς πυρπολούσε τις φόρμες «ως επαγγελματίας προβοκάτορας, επίφοβος για όλους τους εκδοτικούς οίκους, παρότι καθόλου κατεστημένος», όπως τουλάχιστον επισήμανε ο εκδότης του Τζορτζ Χέραλντ. Δεν είχε όμως εκληφθεί μόνο ως τρομοκράτης των λέξεων από το λογοτεχνικό κατεστημένο αλλά και ως πραγματικά επικίνδυνος από το καθεστώς του Πινοσέτ. Η έντονη στράτευσή του στο πλευρό του Αλιέντε, οι στενές του σχέσεις με ριζοσπαστικούς κύκλους και η πολιτική του ταυτότητα –έντονη σε κάθε βιβλίο του– τον έκαναν να συλληφθεί ως ύποπτος τρομοκρατίας και να παραμείνει έγκλειστος για μία εβδομάδα στις φυλακές. Διασώθηκε από δύο πρώην συμμαθητές του οι οποίοι είχαν προσληφθεί ως δεσμοφύλακες και μπορεί ο ίδιος να μη βασανίστηκε, αλλά όσα άκουγε από τα διπλανά κελιά αντηχούσαν στ' αυτιά του διαρκώς. Ενδεικτικές είναι οι βιωματικές εικόνες που διαπερνούν πολλές από τις ιστορίες του ως απότοκες αυτού του επεισοδίου.

3.

Πολεμώντας τη χρυσή μετριότητα

Το in medias res ενδεχομένως στο μυαλό του Μπολάνιο να απηχούσε μεσοβέζικες καταστάσεις σε αναρίθμητες σελίδες ποτισμένες με αίμα, λέξεις, ένταση, εκφραστική ακρότητα. Το αδίστακτο ταλέντο έκανε τα μαστίγια να κροτούν για να χτυπήσουν τις φιλήσυχες ιδέες που κρύβονταν πίσω από κλειστά λογοτεχνικά σουαρέ και τέτοιου είδους συνάξεις. Ίσως, μάλιστα, κανείς άλλος λογοτέχνης να μην πολέμησε με τέτοια δριμύτητα τη μετριοπάθεια και το μέτριο (που στο μυαλό του συνοψίζονταν ως ένα). Απόδειξη το αριστουργηματικό Η ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική (μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος, Άγρα), το οποίο αποδεικνύει πως από τα καλύτερα σαλόνια και τις βολεμένες λογοτεχνικές κάστες –και όχι μόνο– αναφαίνονται οι πλέον επικίνδυνες ιδέες. Στις φανταστικές ιστορίες που διαπερνούν τη συλλογή απεικονίζεται έτσι με τον πλέον γλαφυρό τρόπο η μεταμόρφωση του μέτριου σε ναζιστή (χαρακτηριστικές είναι οι ιστορίες της οικογένειας Μεντιλούσε) αλλά και η βαθιά απέχθεια του συγγραφέα για το ίδιο του το σινάφι, και ειδικά για τους λογοτεχνικούς κύκλους της πατρίδας του. Αντίστοιχα, πάλι, σε μία από τις ιστορίες που περιλαμβάνονται στο Πουτάνες Φόνισσες (μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου, Άγρα) αναδύεται η σχέση του Μπολάνιο με την Τέχνη στον αντίποδα της κοσμικής ελαφρότητας και των μεσοβέζικων ιδεών. Η «βαθιά λογοτεχνική νύχτα» είναι εδώ ατελείωτη και κεντρικός εκπρόσωπος της λογοτεχνικής ενόρασης και ευφυΐας είναι ένας Ινδιάνος – σε αντίθεση με τους babulaques που συναντάμε στο 2666, τους ανόητους, χαζούς, κενολόγους του νοήματος και των λογοτεχνικών κριτικών.

4.

Ποίηση

Εν αρχή ην η ποίηση, τα πάντα είναι ποίηση, η ποίηση είναι ο λόγος. Το είχε παραδεχτεί κι ο ίδιος ο Μπολάνιο, ότι αν εξέλιπε η ανάγκη του βιοπορισμού, θα κατέγραφε τα πάντα σε μορφή ποιήματος. Αυτό κάνει και με τη γραφή του – άγρια ποιητική, σμιλεμένη με σιδερένιες γροθιές και ντανταϊστικές διαθέσεις. Αυτό αποδεικνύεται μέσα από κάθε λεπτομέρεια των βιβλίων του: οι ήρωές του δεν παύουν να είναι «ρομαντικοί σκύλοι» της μεταφοράς που αλυχτούν στο εσωτερικό κάθε λέξης την εγγενή της α-νοησία. Η ποιητική μεταφορά δεν εξαντλείται επομένως μόνο στα πρόσωπα, όπως ο ανυπότακτος 17χρονος Χουάν Γκαρσία Μαδέρο ή ο Ουλίσες Λίμα, οι οποίοι μεθούν από ποίηση και αλκοόλ στο Μεξικό της δεκαετίας του '70. Επιβεβαιώνεται και μέσα από μια γυναίκα, τη μήτρα και τη μητέρα όλων των ποιητών, Αουξίλιο Λακουτίρ, που μένει παγιδευμένη επί δώδεκα μέρες στις γυναικείες φυλακές της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Μεξικού στο Φυλαχτό (μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος, Άγρα). Την Ουρουγουανή ποιήτρια την είχαμε συναντήσει κάποια στιγμή στους Άγριους Ντετέκτιβ (μτφρ. Κώστας Αθανασίου, Καστανιώτης) ως ελάσσονα χαρακτήρα, αλλά στο Φυλαχτό διατηρεί υψηλό το ποιητικό της σθένος και την αγωνιστική της διάρκεια, εκπροσωπώντας μια ολόκληρη ομάδα ανένταχτων και «απροσκύνητων» ποιητών. Ο ποιητής δεσπόζει και στο κέντρο του πολυπρισματικού 2666, έτοιμος να αποπατήσει στο «ρημαγμένο χαλί, χτυπημένο, στραπατσαρισμένο, που μερικές φορές είχε τις αρετές ενός καθρέφτη που μας δείχνει όλους ανάποδα. Εννοώ, γινόταν ο καθρέφτης των δικών μας κλονισμών. Των νευροχημικών κλονισμών», των ορίων και των βουλήσεών μας.

5.

Έρως και Θάνατος
Όχι με την έννοια του Φρόιντ αλλά της ζωώδους δύναμης που επιβεβαιώνει την ίδια τη ζωή, το πρώτο κινούν ακίνητο, τον πραγματικό ρου και την αιτία του κόσμου. Σεξ, οργασμός, επιθυμία στις άκρες της έκφρασης, κορμιά σε έκσταση μαζί με τους πιο ακραίους θανάτους είναι το μόνιμο φόντο του μπολανικού σύμπαντος. Η μπαρόκ/γοτθική/αέναη διάσταση του 2666 είναι γεμάτη από γυναικεία πτώματα και οριακές συνειδήσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με τα τριγωνικά, τετραγωνικά σχήματα στους Άγριους Ντετέκτιβ ή στις Πουτάνες Φόνισσες: «Οι γυναίκες είναι πουτάνες φόνισσες, Μαξ, είναι μαϊμούδες που τρέμουν απ' το κρύο και ατενίζουν τον ορίζοντα από ένα άρρωστο δέντρο, είναι πριγκίπισσες που σε ψάχνουν στο σκοτάδι, κλαίγοντας ψάχνοντας τις λέξεις που ποτέ δεν θα μπορέσουν να πουν. Ζούμε στην παρεξήγηση κι εκεί διαγράφουμε τους κύκλους της ζωής μας». Στα Τηλεφωνήματα περιπλανιούνται ελεύθεροι και οι πορνοστάρ σε μια αδόκητη υπαρξιακή συνάντηση από τις λίγες: για παράδειγμα, η Τζοάνα Σιλβέστρι στην ομώνυμη ιστορία αναπολεί σε μια ατμόσφαιρα ματαιότητας και παρακμής τη συνάντησή της με τον περιβόητο πορνοστάρ που άφησε εποχή, τον Τζον Χολς. Όλα αυτά συμβαίνουν όταν η μπαρόκ διάσταση του πέους συναντά την καυλωτική υφή της έκφρασης και μάλιστα αντίστροφα, αφού στα φαινομενικά πιο ερωτικά περιβάλλοντα λειτουργεί η αποστροφή και στα πιο σκληρά και απογυμνωμένα σκηνικά ο έρωτας. Έτσι όμως δεν ήταν πάντα;

6.

Alter Ego
Την πρώτη φορά που εμφανίστηκε ο Αρτούρο Μπελάνο, το alter ego του Ρομπέρτο Μπολάνιο, ήταν στο Μακρινό Αστέρι (μτφρ. Αγγελική Αλεξοπούλου, Καστανιώτης), όπου λειτουργούσε ως πρωτοπρόσωπος αφηγητής, ένας βετεράνος των απανωτών επαναστάσεων που είχε αποπειραθεί να βάλει τέλος στη ζωή του στη μακρινή Αφρική. Είναι, επίσης, ο πρωταγωνιστής και συνοδοιπόρος από τους Άγριους Ντετέκτιβ, που συστήνεται σ' εμάς μέσα από τα μάτια και τα λόγια των άλλων. Εικάζεται ακόμα ότι ο αφηγητής του 2666, ο οποίος δεν κατονομάζεται, ενδεχομένως να είναι ο Αρτούρο Μπελάνο. Αυτός θα μπορούσε να ενσαρκώνει τις ποιητικές αναζητήσεις του ενστικτορεαλισμού, του λογοτεχνικού κινήματος που ίδρυσε ο ίδιος ο Μπολάνιο με τον Μάριο Σαντιάγο Παπασκιάρο, που σκοπό είχε να βάζει διαρκώς φωτιά στις λογοτεχνικές συμβάσεις.

7.

Ελλάδα
Η Ελλάδα προβάλλει στις αναφορές του Μπολάνιο με πολύσημους τρόπους και διαφορετικά πρόσωπα, από τους αρχαιοελληνικούς μύθους μέχρι τα σύγχρονα περιβάλλοντα αλλά και χαρακτήρες (υποχθόνια πρόσωπα). Χαρακτηριστικός είναι ο μύθος του Σισύφου στο 2666, όπου «ο Σίσυφος συνέλαβε και αλυσόδεσε τον Θάνατο, άθλος για ελάχιστους, αληθινά για πολύ ελάχιστους, και για πολύ καιρό κρατούσε τον Θάνατο αλυσοδεμένο και για όλο αυτό το χρονικό διάστημα δεν πέθανε κανένας άνθρωπος πάνω στη Γη, μια χρυσή εποχή για τους ανθρώπους». Παράδοξες είναι και οι γνώσεις και οι αναφορές του συγγραφέα στη σύγχρονη Ελλάδα, όπως φαίνεται μέσα από την αναζήτηση του χαμένου συγγραφέα Αρτισμπόλντι, ενός παράδοξου τύπου που έχει γίνει διάσημος και καταφεύγει στα ελληνικά νησιά, από την Ικαρία μέχρι την Αμοργό και από τη Σύρο και τη Μύκονο μέχρι τη Νάξο. Τελικά, φτάνει στο Μεσολόγγι και δεν μπορεί παρά να επικαλεστεί και πάλι έναν ποιητή, όπως είναι ο Μπάιρον, με τον οποίο ο Μπολάνιο δείχνει παράδοξη εξοικείωση. Αλησμόνητο είναι επίσης και το ποίημα του Μπολάνιο «Ελληνίδα», που περιλαμβάνεται σε μία από τις αναρίθμητες συλλογές του: «Η Ελληνίδα, η Ελληνίδα / Επαναλάμβαναν οι πουτάνες της Μεσογείου, η αύρα / Η μεγαλειώδης: αυτή που αυτοκατευθύνεται, όπως μια φάλαγγα / Από μαρμάρινα αγάλματα, στιγματισμένα από αίμα και βούληση / Σαν σχέδιο διαβολικό και χαρωπό στηριγμένο από τον ουρανό / Κι από τα μάτια σου. Απορριγμένη από τις πόλεις και τη Δημοκρατία / Όταν πιστέψω πως όλα είναι χαμένα τα μάτια σου θα εμπιστευτώ / Όταν η συμπονετική μας ήττα μας πείσει για το άχρηστο / Που είναι να συνεχίζεις μαχόμενος, τα μάτια σου θα εμπιστευτώ». (μτφρ. Κωνσταντίνα Παναγοπούλου)