O Ulay (κατά κόσμον Frank Uwe Laysiepen) υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους της σωματικής τέχνης, της περφόρμανς, και της τέχνης της πόλαροιντ. Κεντρικός άξονας της εργασίας του μεγάλου Γερμανού καλλιτέχνη ήταν ανέκαθεν η σχέση με το σώμα, τον χώρο και την κοινωνία. Από τις αρχές της δεκαετίας του '70 ο Ulay έδειξε ενδιαφέρον στην καταγραφή του κόσμου του περιθωρίου (κοινότητες trans, Ρομά, αστέγων και παριών της κοινωνίας) χρησιμοποιώντας έπειτα τις εμπειρίες και τις εικόνες του στις περφόρμανς του. Ο ίδιος όμως δεν ήταν ξένος της ζωής στον δρόμο, όπως θα δούμε παρακάτω.
Τα γνωστότερα έργα του είναι της περιόδου 1976 – 1989, διάστημα κατά το οποίο δημιουργούσε μαζί με την σύντροφό του Μαρίνα Αμπράμοβιτς. Μαζί συνεργάστηκαν χρησιμοποιώντας το σώμα τους με τρόπους ριζοσπαστικούς. Το 1988 οι δύο καλλιτέχνες αποφάσισαν να τελειώσουν τη σχέση τους μ' έναν πρωτότυπο τρόπο. Βάδισαν και οι δύο στο Σινικό Τοίχος 2.500 χιλιόμετρα, ξεκινώντας ο καθένας από την αντίθετη κατεύθυνση, κι όταν συναντήθηκαν στο μέσον είπαν το τελικό «Αντίο». Δεν ξανασυναντήθηκαν για δεκαετίες.
Κύρια πηγή έμπνευσης μου ήταν Γερμανοί και άλλοι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες που γεννήθηκαν κατά την περίοδο του Πολέμου, όπως εγώ. Η γενιά εκείνη είχε τότε μία πολύ συγκεκριμένη οπτική για τους σκοπούς που θα έπρεπε να εξυπηρετεί η τέχνη. Ήθελαν να αλλάξουν στην ουσία τα πράγματα δημιουργώντας πλέον τέχνη που θα καταπιανόταν με ηθικούς προβληματισμούς, αντί για τέχνη που θα εξυπηρετούσε καθαρά αισθητικούς σκοπούς.
Η μεταπολεμική γενιά καλλιτεχνών είχε μία πολύ συγκεκριμένη οπτική για τους σκοπούς που θα έπρεπε να εξυπηρετεί η τέχνη. Ήθελαν να αλλάξουν τα πράγματα δημιουργώντας πλέον τέχνη που θα καταπιανόταν με ηθικούς προβληματισμούς, αντί για τέχνη που θα εξυπηρετούσε καθαρά αισθητικούς σκοπούς.
Αυτές τις μέρες ο Ulay επισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη παρουσιάζοντας το έργο του και πραγματοποιώντας ένα διήμερο workshop, στα πλαίσια των ανανεωμένων 49ων Δημητρίων. Τον συναντήσαμε.
— Ας ξεκινήσουμε από το παρελθόν. Ποια ήταν η σχέση σας με την τέχνη κατά τα παιδικά σας χρόνια;
Απολύτως καμία. Είχα μία πολύ δυσάρεστη παιδική ηλικία. Γεννήθηκα το 1943 στo Ζόλινγκεν της Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, κι αυτό από μόνο του δεν είναι και πολύ καλό κάρμα, έτσι; Μεγάλωσα, λοιπόν, σε μία μεταπολεμική Γερμανία με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ήταν δύσκολα χρόνια. Έστειλαν τον πατέρα μου να πολεμήσει στο Στάλινγκραντ στα 49 του. Γύρισε πίσω σχεδόν "νεκρός". Οι γονείς μου έμειναν μαζί περίπου δεκατέσσερα χρόνια. Στα 14 μου ο πατέρας μου πέθανε, και η μητέρα μου εξαφανίστηκε.
— Τι εννοείτε; Τη χάσατε;
Απομακρύνθηκε από κάθε είδους κοινωνική συναναστροφή και από μένα τον ίδιο, και απλά εξαφανίστηκε. Δεν την ξαναείδα ποτέ. Έτσι, στα 15 μου έμεινα ορφανός και έπρεπε να φροντίζω μόνος τον εαυτό μου. Δεν είχα άλλη οικογένεια και πέρασα δύσκολα χρόνια τα οποία με έκαναν σκληρό πράγμα που αργότερα επηρέασε τρομερά την τέχνη μου. Συμβαίνει αυτό συχνά όταν γνωρίζεις την πραγματική ζωή έξω στον δρόμο. Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι δεν υπήρχε χώρος για τέχνη στην ζωή μου. Μόνο για επιβίωση.
— Πότε, λοιπόν, και πώς ακριβώς προέκυψε η τέχνη στη ζωή σας;
Το 1969 γνώρισα έναν φίλο. Ήταν ο Jürgen Klauke, σήμερα γνωστός και καταξιωμένος καλλιτέχνης στην Γερμανία. Ο Kaluke σπούδαζε τότε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κολωνίας, πράγμα το οποίο μου προκάλεσε ενθουσιασμό και μου κίνησε την περιέργεια για τον κόσμο της τέχνης. Έτσι γράφτηκα κι εγώ στην σχολή. Ήμουν ήδη 26 ετών και αυτή ήταν η πρώτη φορά που ενδιαφέρθηκα για την τέχνη στη ζωή μου.
— Τότε ήταν που συνειδητοποιήσατε/αποφασίσατε ότι θα γινόσασταν καλλιτέχνης;
Όχι ακριβώς. Μετά από ενάμιση χρόνο στην ακαδημία με πλησίασε ο καθηγητής μου και μου πρότεινε να παρατήσω την σχολή! Θυμάμαι χαρακτηριστικά μου είχε πει: Καλύτερα να φύγεις, δε έχεις τίποτα παραπάνω να μάθεις εδώ πέρα. Έτσι, ξαναβγήκα στον δρόμο και πάλι αλλά αποφασισμένος αυτή τη φορά να γίνω αυτό που λέμε καλλιτέχνης με κάθε κόστος. Έφυγα λοιπόν από την Γερμανία για το Άμστερνταμ όπου ήρθα σε επαφή με έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο.
— Τι θυμάστε από τα πρώτα χρόνια εκεί;
Ο Ulay σε μία από τις πρώτες του περφόρμανς, το 1973 Ο Ulay σε μία από τις πρώτες του περφόρμανς, το 1973 Μόλις πήγα στο Άμστερνταμ γνώρισα και σχετίστηκα με μία ομάδα εποικοδομητικών αναρχικών, τους Provols – από το provocative (προκαλώ) οι οποίοι είχαν έντονη αντιεξουσιαστική δράση. Ζούσαμε σε καταλήψεις κι εκεί ξεκίνησα την πορεία μου ως αυτοδίδακτος στην ουσία καλλιτέχνης. Λίγα χρόνια μετά πραγματοποίησα στο Άμστερνταμ και την πρώτη μου περφόρμανς. Είχε να κάνει με την εξερεύνηση της ταυτότητας του φύλου: Έκανα στριπτίζ ντυμένος drag. Ήταν το 1973 και ήμουν ήδη 30 ετών. Τα επόμενα χρόνια τα πέρασα ζώντας σε ένα βαν και δημιουργώντας τέχνη.
— Ποιες ήταν οι καλλιτεχνικές επιρροές σας τότε;
Κύρια πηγή έμπνευσης μου ήταν Γερμανοί και άλλοι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες που γεννήθηκαν κατά την περίοδο του Πολέμου, όπως εγώ. Η γενιά εκείνη είχε τότε μία πολύ συγκεκριμένη οπτική για τους σκοπούς που θα έπρεπε να εξυπηρετεί η τέχνη. Ήθελαν να αλλάξουν στην ουσία τα πράγματα δημιουργώντας πλέον τέχνη που θα καταπιανόταν με ηθικούς προβληματισμούς, αντί για τέχνη που θα εξυπηρετούσε καθαρά αισθητικούς σκοπούς.
— Έχετε σπουδάσει και φωτογραφία και όλα αυτά τα χρόνια καταγράφατε τις περφόρμανς σας. Πώς συνδυάζονται αυτές οι δύο μορφές τέχνης για εσάς;
Από την δεκαετία του '70 κι έπειτα κατέγραφα τον εαυτό μου σε προσωπικές καλλιτεχνικές στιγμές χρησιμοποιώντας κυρίως polaroids. Εκείνο το διάστημα είχα μεγάλο ενδιαφέρον στην εξερεύνηση της ταυτότητας του φύλου και πραγματοποιούσα πολλές περφόρμανς και δράσεις ως διεμφυλικός. Στην αρχή λοιπόν συνδύαζα άμεσα την φωτογραφία με την τέχνη του περφόρμινγκ και λίγο αργότερα όταν στράφηκα περισσότερο στο περφόρμινγκ δεν σταμάτησα να καταγράφω τις δράσεις μου.
Από εκεί προέκυψε και το είδος της performative photography , όρο τον οποίο επινόησα την δεκαετία του '80. Επόμενο βήμα ήταν το ενδιαφέρον στην οντολογική φωτογραφία, όπως την όρισε ο Γάλλος συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου Andre Bazin. Σκοπός μου τώρα πια ήταν οι φωτογραφίες του σώματός μου, των χεριών μου, του κεφαλιού μου κτλ σε φυσικό μέγεθος. Τότε υπήρχε μία μόνο polaroid κάμερα στον κόσμο που μπορούσε να δώσει τέτοιο αποτέλεσμα. Βρισκόταν στην Βοστώνη των ΗΠΑ και ήμουν ο μοναδικός Ευρωπαίος καλλιτέχνης που είχε πρόσβαση σ' αυτήν.
— Τι σχέση έχετε με τη σημερινή εξέλιξη της φωτογραφίας, με την αμεσότητα των νέων μέσων όπως λόγου χάρη το instagram κ.λπ.;
Δεν έχω καμία σχέση. Δεν ασχολούμαι με το instagram, με τίποτε από όλα αυτά.
— Δεν σας αρέσει, ή..
Δεν με νοιάζει.
— Διαισθάνομαι μία αρνητικότητα προς τα νέα μέσα.
Δεν είναι αυτό, απλά... Kοιτάξτε, είμαι πια 71 ετών. Έχω καταλήξει σε κάποιες συγκεκριμένες προτιμήσεις και δεν μπορώ να απασχολώ τον εαυτό μου, δεν έχω τον χρόνο δηλαδή να ανακαλύπτω συνεχώς νέα μέσα. Αγαπάω ακόμα την φωτογραφία, έχω επιστρέψει στην τέχνη του περφόρμινγκ, προσπαθώ να μένω αεικίνητος, αλλά τα κοινωνικά δίκτυα είναι έξω από το δικό μου πεδίο. Είναι πράγματα που στο τέλος της ημέρας σου απορροφούν πάρα πολύ χρόνο.
— Το ίδιο ισχύει και για την σχέση σας με το ίντερνετ γενικότερα;
Πάνω κάτω ναι. Με το ζόρι τσεκάρω καθημερινά τα mail μου –σε αυτό με βοηθάει πάρα πολύ και η σύζυγός μου, η Lena– και ακόμα σπανιότερα χρησιμοποιώ το skype. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνειδητά δεν έχω καλή σχέση με τα ψηφιακά μέσα γενικότερα.
— Γιατί αυτό;
Επειδή είμαι αναλογικός. Προσπάθησα να ασχοληθώ παλαιότερα με τις νέες τεχνολογίες αλλά τις περισσότερες φορές αυτό που κατάφερνα είναι καταστρέφω τα πάντα (γέλια). Όποτε ακουμπάω το iPhone μου λόγου χάρη ή τον υπολογιστή μου τα χαλάω. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος λόγος που δεν ακολουθώ την σημερινή ψηφιακή λογική: Μπορεί να μην φαίνεται εκ πρώτης όψεως αλλά η ενασχόληση με τα νέα μέσα είναι στην πραγματικότητα υπερβολικά απαιτητική. Όπως το βλέπω εγώ, το ίντερνετ αργά ή γρήγορα προσβάλει και παρεμβαίνει με ισοπεδωτικό τρόπο στην προσωπική σου ελευθερία. Το ίδιο και οι μεγάλες εταιρείες επικοινωνίας που βρίσκονται πίσω από αυτό. Δεν θέλω να είμαι μέρος όλης αυτής της κατάστασης, είναι αντίθετη με τα πιστεύω μου. Είμαι αναρχικός.
— Είστε;
Ναι, μπορώ να πω ότι ζω και πορεύομαι με μία αναρχική φιλοσοφία στη ζωή μου.
— Δεν μας δίνει όμως τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας το ίντερνετ; Και σε προσωπικό αλλά και σε επαγγελματικό επίπεδο. Ένα μέσο για να επικοινωνήσετε σε ολόκληρο τον κόσμο τη δουλεία σας ως καλλιτέχνης.
Προσωπικά πιστεύω ότι ένας καλλιτέχνης αν θέλει να προωθήσει και να επικοινωνήσει την δουλειά του πρέπει να είναι παρών. Ένας καλλιτέχνης σαν εμένα πρέπει να δίνει το παρών. Αν δεν γνωρίζεις από κοντά τον κόσμο που ενδιαφέρεται για την δουλειά σου, που ενδιαφέρεται να κάνει μία έκθεση μαζί σου ή απλά να σε γνωρίσει σαν καλλιτέχνη, δεν καταφέρνεις τίποτα. Για μένα η τέχνη δεν επικοινωνείται εξ' αποστάσεως, ούτε μπορεί κανείς έτσι να προωθήσει κατάλληλα τον εαυτό του και να βρει πραγματικές ευκαιρίες. Γι' αυτό και ταξιδεύω τόσο πολύ. Είμαι ένας καλλιτέχνης με διεθνή προσανατολισμό.
— Έχετε ως βάση σας όμως την πανέμορφη Λουμπλιάνα. Πώς περνάτε αλήθεια τις μέρες σας εκεί; Πώς κυλάει η καθημερινότητά σας;
Έχω σαν βάση μου την Λουμπλιάνα και το Άμστερνταμ. Στη Λουμπλιάνα μετακόμισα σχετικά πρόσφατα, το 2009, όταν παντρευτήκαμε με την Lena (Pislak) που κατάγεται από εκεί. Είναι όντως μία υπέροχη πόλη. Εκτός από τα συνεχή ταξίδια (τους τελευταίους δύο μήνες μόνο έχουμε επισκεφθεί δεκαέξι ή δεκαεφτά πόλεις) η καθημερινότητα μας κυλάει πολύ συνηθισμένα. Έχουμε ένα όμορφο σπίτι, μαγειρεύουμε, περνάμε τα απογεύματά μας στην βεράντα, θα πάμε σε ένα εστιατόριο. Τέτοια πράγματα. Προσπαθώ να περνάω όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο με την γυναίκα μου η οποία με φρόντισε πάρα πολύ όταν πριν από δύο – δυόμιση χρόνια διαγνώστηκα με καρκίνο και αρρώστησα βαριά.Της χρωστάω πολλά. Πρόσφατα γυρίστηκε και ένα ντοκιμαντέρ γι' αυτή μου την περιπέτεια (Project Cancer) το οποίο είχαμε σκοπό να προβάλλουμε και στην σημερινή μας παρουσίαση, αλλά είναι εξαιρετικά μεγάλο κι έτσι το αφήσαμε.
— Επισκέπτεστε την Metelkova Mesto στη Λουμπλιάνα; (παρεμβαίνει η σύζυγός του):
Ναι! Πηγαίνουμε συνέχεια. Ξέρετε η Metlekova Mesto είναι σήμερα το μόνο μέρος στη πόλη που μπορείς να χορέψεις, να διασκεδάσεις, να καπνίσεις με την ησυχία σου. Στην παρουσίαση στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
— Κύριε Ulay, τι έχει αλλάξει στον κόσμο της τέχνης σε σχέση με την εποχή που εσείς ξεκινήσατε την πορεία σας; Τι είναι διαφορετικό σήμερα;
Όλα έχουν αλλάξει, και τίποτα δεν έχει αλλάξει. Η παγκοσμιοποίηση άλλαξε δραστικά το τοπίο στην τέχνη, το ίδιο και η ίδρυση της ευρωπαϊκής ένωσης. Το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο άλλαξαν άρδην. Προσοχή, δεν είμαι κατά της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας στην οποία έχεις την ευχέρεια να μοιράζεσαι γνώση και εμπειρίες, αλλά κατά της επιβεβλημένης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης όπου ένα άτομο δεν έχει λόγο πάνω στις αποφάσεις που παίρνονται γι' αυτό. Η μεγαλύτερη όμως αλλαγή είναι η λεγόμενη καπιταλιστική δημοκρατία – που δεν έχει καμία σχέση με την πραγματική δημοκρατία και την οποία αφήσαμε ανεξέλεγκτη χωρίς να αντιδράσουμε εγκαίρως. Όλα αυτά δυστυχώς επηρέασαν και τον πολιτισμό μας. Η τέχνη του περφόρμινγκ και η τέχνη γενικότερα θα μπορούσαν να είναι καταλυτικά μέσα αντίδρασης, αλλά οι περισσότεροι καλλιτέχνες άρχισαν σιγά σιγά να «υπακούν» στους κανόνες της αγοράς. Ο κόσμος της αγοράς της τέχνης σε ρουφάει χωρίς να το καταλάβεις. Αυτή είναι η μεγαλύτερη διαφορά στον κόσμο της τέχνης σήμερα λοιπόν. Η δική μου μεταπολεμική γενιά που μεγάλωσε σε μία κατακερματισμένη Ευρώπη είχε διαφορετικούς λόγους και σκοπούς δημιουργίας.
— Και όσον αφορά την τέχνη της περφόρμανς; Ποιες είναι μεγαλύτερες αλλαγές σε σχέση με την δεκαετία του '70;
Αδιαμφισβήτητα είναι πολύ πιο διαδεδομένη και «αποδεκτή» σαν τέχνη σε σχέση με παλαιότερα. Την δεκαετία του '70 και του '80 αυτό που κάναμε θεωρούταν ανατρεπτικό, ήταν underground. Έψαχνες συγκεκριμένους εναλλακτικούς χώρους που θα ήθελαν να φιλοξενήσουν μία τέτοια παράσταση, τα μουσεία και οι γκαλερί δεν ενδιαφέρονταν και τόσο. Σήμερα, είκοσι πέντε χρόνια μετά, η τέχνη της περφόρμανς συγκαταλέγεται στην ίδια κατηγορία με το κλασικό θέατρο, τον κλασικό χορό, με την ζωγραφική.
Tο ίντερνετ προσβάλει και παρεμβαίνει με ισοπεδωτικό τρόπο στην προσωπική σου ελευθερία και στον προσωπικό σου χρόνο. Δεν θέλω να είμαι μέρος αυτής της κατάστασης, είναι αντίθετη με τα πιστεύω μου. Είμαι αναρχικός.
— Νέοι σύγχρονοι καλλιτέχνες των οποίων το έργο θαυμάζετε;
Είναι πολλοί, ειλικρινά δεν θα μπορούσα να ξεχωρίσω λίγους μόνο τώρα. Θαυμάζω την δουλειά του Tino Sehgal, τον Jan Fabre που κάνει εξαιρετικό θέατρο, το έργο των Société Réaliste, ενός δημιουργικού ζευγαριού από το Παρίσι με τους οποίους πρόσφατα συνεργάστηκα, και πολλούς άλλους. Προσπαθώ να κρατιέμαι ενήμερος για τις τρέχουσες τάσεις και τη δουλειά νέων καλλιτεχνών περιοδικά, αλλά προτιμώ πάντα να τους γνωρίζω από κοντά. Δεν θα κάτσω δηλαδή να ψάξω μόνος μου στο ίντερνετ.
— Σήμερα ποια είναι η μεγαλύτερή σας έγνοια ως καλλιτέχνης;
Μιλώντας προσωπικά η μεγαλύτερη ανησυχία μου αυτή τη στιγμή ως άνθρωπος είναι η υγεία μου και η σχέση με την γυναίκα μου. Όσον αφορά την τέχνη γενικότερα πιστεύω ότι βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου χρειαζόμαστε έξυπνους και γενναίους ανθρώπους για να την επαναπροσδιορίσουν ολοκληρωτικά. Και δεν υπάρχουν πολλοί τέτοιοι σήμερα. Κατά την διάρκεια των σεμιναρίων.
— Να την επαναπροσδιορίσουν με ποιον τρόπο;
Η τέχνη έχει πια πάρει λάθος κατεύθυνση. Είναι καιρός να επανέλθουν στο προσκήνιο οι σωστοί σκοποί που θα πρέπει να εξυπηρετεί ένας καλλιτέχνης, μακριά από την «δικτατορία» των κανόνων της αγοράς οι οποίοι αποφασίζουν τι είναι καλή και τι κακή τέχνη με μοναδικό κριτήριο την τιμή της. Να σας πω κάτι; Μιλάμε τόσα χρόνια για την οικονομική κρίση. Ε, λοιπόν σας πληροφορώ ότι η αγορά τέχνης δεν γνώρισε ποτέ καμία κρίση. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της τέχνης δεν πληρώναμε περισσότερα για να αποκτήσουμε ένα έργο απ' όσο σήμερα.
— Στην εποχή της οικονομικής κρίσης μπορεί η τέχνη να βοηθήσει τον κόσμο; Με ποιους τρόπους;
Σήμερα υπάρχουν καλλιτέχνες που κερδίζουν ακόμα και είκοσι εκατομμύρια από έναν μόνο πίνακα. Είναι ντροπή. Τι μπορεί να κάνουν με τόσα χρήματα; Να αγοράσουν ακόμα ένα κάστρο; Μία Ρολς Ρόυς; Αυτά είναι μαλακίες. Το μισώ αυτό. Κανένας άνθρωπος δεν θα έπρεπε να κρατάει μόνος του τόσα χρήματα ακόμα κι αν κερδίσει το Λόττο. Να τα μοιράσουν, αυτό είναι το σωστό. Η αλληλεγγύη, η συνεταιριστικότητα, είναι το σωστό. Ο χώρος της εκπαίδευσης, της υγείας, και της ίδιας τέχνης θα μπορούσαν να επωφεληθούν από μία τέτοια προσφορά. Έτσι μπορεί να βοηθήσει η τέχνη τον κόσμο.
— Για το τέλος, έχετε κάποια άμεσα μελλοντικά σχέδια;
Μόνο παρόν. Ζω και ασχολούμαι μόνο με το παρόν. Το μέλλον είναι κάτι που δεν έρχεται ποτέ. Ειδικά αν το σχεδιάζεις.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 23.10.2014
σχόλια