Το αρχαίο δράμα, η τραγωδία και η κωμωδία, που γεννήθηκε και κυριάρχησε στην πνευματική σφαίρα της αρχαίας Αθήνας τον 5ο αιώνα π.Χ., σφράγισε την πολιτιστική ταυτότητα μιας πόλης και μιας ολόκληρης εποχής. Κι ενώ σώζονται έργα τριών μεγάλων τραγικών ποιητών, στον χώρο της κωμωδίας μόνο έντεκα κωμωδίες του Αριστοφάνη έχουν φτάσει ολόκληρες μέχρι τις μέρες μας. (2) Το έργο του κωμικού ποιητή είναι ένας μοναδικός θησαυρός που φωτογραφίζει πάμπολλες πτυχές της ζωής στην αρχαία Αθήνα. Σε αντίθεση με την επίσημη, σχεδόν τελετουργική γλώσσα της τραγωδίας, το αριστοφανικό γλωσσικό ιδίωμα αποδίδει με μεγάλη ακρίβεια την καθομιλουμένη. Ο δραματικός τόπος και χρόνος των έργων είναι το παρόν του ποιητή, η Αθήνα το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. (3)Οι κωμικοί χαρακτήρες του Αριστοφάνη είναι βγαλμένοι από τη ζωή, άνθρωποι της διπλανής πόρτας, με προτίμηση στην προσφιλή τάξη των γεωργών, αλλά και έμποροι, δούλοι, πολιτικοί, νοικοκυρές, φιλόσοφοι και ποιητές. Όλοι τους αντιμετωπίζουν απτά και καθημερινά προβλήματα: ένας πατέρας ανησυχεί για τη μόρφωση του γιου του (Νεφέλες), δυο φίλοι σχεδιάζουν να εγκαταλείψουν την πόλη για να γλιτώσουν τους φόρους (Όρνιθες), ένας αγρότης αγωνιά για το μέλλον της Ελλάδας και λαχταρά την ειρήνη (Ειρήνη). Μπλέκοντας αριστοτεχνικά τους επωνύμους με τους κωμικούς χαρακτήρες που δημιουργεί ο ίδιος, ο Αριστοφάνης σχολιάζει με τρόπο απαράμιλλο τους πολιτικούς και τα καμώματά τους, τον Σωκράτη, τους σοφιστές και την παιδεία της εποχής, τους λογοτεχνικούς αντίζηλούς του, τις γυναίκες και τα τερτίπια τους, ακόμα και τους Ολύμπιους θεούς.
Πάνω απ' όλα, όμως, στην κωμωδία του Αριστοφάνη ζωντανεύει μπροστά μας η ζωή της πόλης με τα προβλήματά της και τις αγωνίες της. Κατεξοχήν πρόβλημα είναι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος που κυριαρχεί στη θεματολογία του ποιητή (4), καθώς τρία από τα σωζόμενα έργα του ασχολούνται αποκλειστικά με αυτόν, ενώ αναφορές στις πολεμικές συγκρούσεις και εξελίξεις δεν λείπουν και από τις υπόλοιπες κωμωδίες του. Ο ποιητής Αριστοφάνης είναι ειρηνιστής, όμως το έργο του δεν εκφράζει απλώς την επιθυμία για τον τερματισμό των συγκρούσεων αλλά αποτυπώνει τις εκάστοτε εξελίξεις στο πολεμικό μέτωπο. (5) Οι κωμωδίες του Αχαρνής, Ειρήνη και Λυσιστράτη καθρεφτίζουν την πραγματικότητα του πολέμου όπως τη ζει η Αθήνα το 425, 421 και 411 π.Χ. αντίστοιχα και κάθε φορά η συνθήκη ειρήνης που κλείνει θριαμβευτικά το κάθε έργο αντανακλά τη διαπραγματευτική δύναμη της πόλης.
Με την Ειρήνη, ο Αριστοφάνης πιάνει τον σφυγμό της αθηναϊκής κοινωνίας και ο ήρωάς του πανηγυρίζει προκαταβολικά για την επερχόμενη εκεχειρία. Η αισιοδοξία, όμως, του ποιητή αλλά και των Αθηναίων εξαντλείται γρήγορα.
Στους Αχαρνής (425 π.Χ.), ο Δικαιόπολις, αγρότης στο επάγγελμα, έχει χάσει τη γη του εξαιτίας των εχθρικών επιδρομών και ως εκ τούτου έχει αναγκαστεί να αφήσει την ύπαιθρο και να αναζητήσει ασφάλεια εντός των τειχών της πόλης. Ο ήρωας λαχταρά την ειρήνη κυρίως γιατί του λείπει το χωριό του και όλα τα καλούδια που απολάμβανε εκεί. Και επειδή οι συντοπίτες του, πολεμοχαρείς Αχαρνής, δεν συμμερίζονται τις απόψεις του, ο Δικαιόπολις υπογράφει ολοδική του, προσωπική συνθήκη με τον εχθρό και ανακοινώνει πως η αυλή του σπιτιού του είναι ελεύθερη ζώνη, όπου εμπορεύεται κάθε λογής λιχουδιά. Στην αρχή, μάλιστα, εξαιτίας της εχθρικής διάθεσης των συμπολιτών του, ο Δικαιόπολις αρνείται πεισματικά να μοιραστεί τα οφέλη της ειρήνης του μαζί τους, αλλά τελικά υποχωρούν αμφότεροι και όλοι αφήνονται σε ένα ξέφρενο γλέντι.
Τέσσερα χρόνια μετά τους Αχαρνής και μόνο λίγες μέρες πριν υπογραφεί η συνθήκη του Νικία, ο Αριστοφάνης παρουσιάζει την Ειρήνη. Ήρωας εδώ είναι ο Τρυγαίος, αγρότης κι αυτός, που ιππεύει ένα γιγάντιο σκαθάρι και πετάει στην oλύμπια κατοικία του Δία, αναζητώντας την Eιρήνη που ο Πόλεμος έχει φυλακίσει σε μια σπηλιά. Περισσότερο γενναιόδωρος από τον Δικαιόπολι, ο Τρυγαίος είναι πρόθυμος από την αρχή να μοιραστεί το εύρημά του με όλους τους Έλληνες που εμφανίζονται ξαφνικά και τον βοηθάνε (εν είδει χορού) στον εγχείρημά του. Η συλλογική προσπάθεια των Ελλήνων με αρχηγό τον Τρυγαίο στέφεται με επιτυχία και ο ήρωας επιστρέφει στη γη, ενώ οι εχθροπραξίες τερματίζονται σε όλη την Ελλάδα.
Με την Ειρήνη, ο Αριστοφάνης πιάνει τον σφυγμό της αθηναϊκής κοινωνίας και ο ήρωάς του πανηγυρίζει προκαταβολικά για την επερχόμενη εκεχειρία. Η αισιοδοξία, όμως, του ποιητή αλλά και των Αθηναίων εξαντλείται γρήγορα. Η πεντηκονταετής συνθήκη που υπέγραψε ο Νικίας το 421π.Χ. δεν έμελλε να κρατήσει πολύ: νέες συγκρούσεις ξεσπούν μόλις έξι χρόνια αργότερα και ο ποιητής επιστρέφει για μια ακόμη φορά στη θεματολογία του πολέμου με τη Λυσιστράτη. Το έργο, στο οποίο γυναίκες από όλη την Ελλάδα, με προεξάρχουσα τη Λυσιστράτη, συνασπίζονται και απέχουν από το σεξ με σκοπό να υποχρεώσουν τους άντρες τους να σταματήσουν τον πόλεμο, παρουσιάζεται στο κοινό το 411 π.Χ., δύο χρόνια μετά την πανωλεθρία που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη Σικελική Εκστρατεία κι ενώ η πόλη θρηνεί ακόμη χιλιάδες νεκρούς κι αιχμαλώτους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η συμφωνία ειρήνης που συντονίζει η ηρωίδα στο τέλος του έργου θυμίζει ελάχιστα τον θρίαμβο του Δικαιόπολι: ουσιαστικά, είναι ένας διακανονισμός ανάμεσα στα αντίπαλα στρατόπεδα, με σαφείς υποχωρήσεις τόσο από την πλευρά των Σπαρτιατών, όσο και των Αθηναίων.
Μολονότι στην αριστοφανική κωμωδία προέχει και προβάλλεται το συμφέρον της Αθήνας, από τον Δικαιόπολι στον Τρυγαίο και από κει στη Λυσιστράτη οι ήρωες σταδιακά υποχωρούν όλο και περισσότερο προκειμένου να επιτύχουν τον στόχο τους. Στους Αχαρνής, ένα έργο από την πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο αθηναϊκός στρατός έβγαινε νικητής από τις πολεμικές αναμετρήσεις και αρνούνταν –με αρκετή δόση υπεροψίας– κάθε προτεινόμενη κατάπαυση πυρός, ο Δικαιόπολις δυσκολεύεται περισσότερο να πείσει τους συμπολίτες του να δεχτούν την ειρήνη, παρά να συνάψει τη δική του συνθήκη με τον εχθρό.
Η τριακονταετής ανακωχή επιτυγχάνεται πολύ εύκολα στην κωμωδία και δεν γίνεται καθόλου λόγος για τυχόν υποχωρήσεις από την πλευρά του Δικαιόπολι. Στην Ειρήνη, πριν προλάβουμε να αναρωτηθούμε αν ο Τρυγαίος μπορεί να τα καταφέρει μόνος του, όπως ο Δικαιόπολις, καταφτάνει ο χορός των Ελλήνων που τον βοηθά. Όταν, δε, η προσπάθειά τους ολοκληρώνεται επιτυχώς, ο Τρυγαίος επιστρέφει στη γη, φέρνοντας, εκτός από την Ειρήνη, την Οπώρα και τη Θεωρία, προσωποποιήσεις της αφθονίας και της γιορτής. Τα δώρα του Τρυγαίου απευθύνονται σε μια πόλη η οποία στη δεκαετή διάρκεια του πολέμου έχει στερηθεί πολύ περισσότερα από τις γκουρμέ νοστιμιές που ονειρεύεται ο Δικαιόπολις. Όσο για τη Λυσιστράτη, η επιτυχία του σχεδίου της ηρωίδας εξαρτάται από τη βοήθεια των άλλων γυναικών και η Λυσιστράτη εξαρχής συνεργάζεται ισότιμα με τον εχθρό, δηλαδή τη Σπαρτιάτισσα Λαμπιτώ. Όταν σε κλίμα γιορτής σφραγίζεται η πολυπόθητη ειρήνη, ο ποιητής, πιο ρεαλιστής από ποτέ, δεν διστάζει να προτείνει –διά στόματος Λυσιστράτης– συμβιβασμούς και υποχωρήσεις για τους Αθηναίους για πρώτη φορά μέσα από τα έργα του.
Η Αρχαία Κωμωδία κλείνει με τους Βατράχους, ένα έργο που φαινομενικά δεν έχει άμεση σχέση με τον πόλεμο, αλλά στην ουσία αφορά την πορεία και τη μοίρα της Αθήνας όπως έχει οριστεί από την πολύχρονη πολεμική σύγκρουση. Το έργο παρουσιάζεται το 405 π.Χ., έναν μόλις χρόνο πριν από το τέλος του πολέμου, και δεν είναι τυχαίο ότι επιστρατεύεται ο ίδιος ο τιμώμενος θεός των θεατρικών αγώνων, ο Διόνυσος, στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η πόλη βρίσκεται σε δεινή θέση· τώρα πια δεν τίθεται θέμα ειρήνης ή έστω ανακωχής, αλλά μόνο σωτηρίας. Η Αθήνα, το πολίτευμά της και οι θεσμοί της απειλούνται με καταστροφή. Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι Βάτραχοι εστιάζουν στη λογοτεχνική αντιπαράθεση του Ευριπίδη και του Αισχύλου στον Άδη με κριτή τον Διόνυσο και βραβείο την επιστροφή του νικητή στη ζωή και την Αθήνα. Στην πιο κρίσιμη ερώτηση του διαγωνισμού, νικητής θα αναδειχτεί ο ποιητής οι συμβουλές του οποίου μπορούν να σώσουν την πόλη. Στο τέλος, κι ενώ φαίνεται να έχει το προβάδισμα ο Ευριπίδης, ο Διόνυσος επιλέγει –μάλλον αυθαίρετα– τον Αισχύλο, η ζωή και το έργο του οποίου σφράγισαν το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας.
Σε αντίθεση με τον Τρυγαίο, όμως, που επιστρέφει στη γη θριαμβευτής, στους Βατράχους το κοινό δεν βλέπει ποτέ την επάνοδο του Αισχύλου και του Διονύσου στην πόλη που γέννησε τη δημοκρατία. Σαν όνειρο που κόβεται απότομα, το έργο τελειώνει χωρίς να εκπληρωθεί η υπόσχεση του θεού.
Η τελευταία πράξη του πολέμου έμελλε να εκτυλιχθεί έναν χρόνο αργότερα με τη συνθηκολόγηση των Αθηνών, το υποχρεωτικό γκρέμισμα των τειχών της πόλης, την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και την εγκαθίδρυση της τυραννίας των Τριάκοντα. Με τη σκιά των δυσμενών εξελίξεων να πέφτει βαριά πάνω από την πόλη, ο ποιητής διαισθάνεται την επερχόμενη καταστροφή και το βήμα του Διονύσου μένει μετέωρο στον Άδη. Η αυλαία πέφτει. Η πόλη συνθηκολογεί. Τέλος εποχής.
_____________________________
1. Το παρόν κείμενο βασίζεται στο άρθρο μου «Aristophanes' Response to the Peloponnesian War and the Defeat of the Comic Hero», Alif, 30, 2010, p. 134-149.
2. Τα κωμικά έργα εντάσσονται σε τρεις περιόδους: Αρχαία, Μέση και Νέα Κωμωδία. Ολόκληρα έργα σώζονται μόνο ορισμένα του Αριστοφάνη και του Μενάνδρου – ο πρώτος είναι εκπρόσωπος της Αρχαίας και ο τελευταίος της Νέας Κωμωδίας. Για τις τρεις περιόδους της κωμωδίας και τη μετάβαση από τη μία περίοδο στη άλλη πολύ κατατοπιστικό είναι το άρθρο του K. Sidwell, «From Οld to Middle to New? Aristotle's Poetics and the History of Athenian Comedy», The Rivals of Aristophanes: Studies in Athenian Old Comedy, εκδ. D. Harvey and J. Wilkins (London: Duckworth and The Classical Press of Wales, 2000), 247-58.
3. Εξαίρεση αποτελούν οι «Βάτραχοι», στους οποίους η δράση ξεκινά από την Αθήνα και καταλήγει στον Άδη, και οι «Όρνιθες», καθώς εκεί οι ήρωες εγκαταλείπουν την Αθήνα για να φτιάξουν τελικά μια δική τους πόλη στους αιθέρες, που όμως –τι σύμπτωση!– μοιάζει καταπληκτικά με την Αθήνα.
4. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ξεσπά το 431 και τελειώνει το 404 με την ήττα των Αθηνών. Ο Αριστοφάνης πρωτοεμφανίζεται στα θεατρικά δρώμενα της Αθήνας το 429 π.Χ. Εννέα από τα έντεκα σωζόμενα έργα του γράφονται την περίοδο 425-405π.Χ., δηλαδή μέσα στη δίνη του πολέμου. Φυσικά, και πριν από την εμφάνιση του Αριστοφάνη ο πόλεμος απασχολούσε την κωμωδία. Ο κωμικός ποιητής Κρατίνος φαίνεται να ασκεί κριτική στον Περικλή ήδη από το 430 π.Χ. με την κωμωδία του «Διονυσαλέξανδρος» (McGlew J., «Citizens on Stage: Comedy and Political Culture in the Athenian Democracy», Michigan, MI: U of Michigan P, 2002).
5. Για τις πολιτικές θέσεις του Αριστοφάνη γενικά και για τη στάση του απέναντι στον πόλεμο ειδικότερα υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις κι ερμηνείες. Ενδεικτικά προτείνω εδώ την ανάλυση του Newiger για τον φιλειρηνισμό του Αριστοφάνη («War and Peace in the Comedy of Aristophanes'», Oxford Readings in Aristophanes, E. Segal, Oxford: Oxford UP, 1996, p. 143-161). Σχετικά με την επιρροή που (δεν) ασκεί ο Αριστοφάνης στην πολιτική σκηνή, ενδιαφέρον είναι το έργο του Ηeath M., «Political Comedy in Aristophanes», Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1987.
σχόλια