Μια οικογένεια σε ένα μικρό χωριό της Σενεγάλης στις εκβολές ενός ποταμού έχει επιτέλους ηλεκτρικό ρεύμα και νερό για άρδευση από ένα πρόσφατο φράγμα στην πηγή του ποταμού. Ένα κοριτσάκι, όμως, που μένει κοντά στο φράγμα και πλένει τα ρούχα του στα λιμνάζοντα πλέον νερά κινδυνεύει να μολυνθεί από παρασιτικά σκουλήκια και να πάθει σχιστοσωμίαση.
Αυτές οι δύο παράλληλες εικόνες αποκαλύπτουν την πραγματικότητα με την οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι σχεδόν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει απρόβλεπτες συχνά επιπτώσεις, αλλά η κλίμακα της δραστηριότητας αυτής επηρεάζει πλέον την ικανότητα του πλανήτη να φροντίζει τη ζωή. Έτσι οδηγούμαστε στην έννοια της πλανητικής υγείας.
Η πλανητική υγεία συνδυάζει την πολύ παλιά ιατρική αντίληψη ότι το περιβάλλον επηρεάζει την υγεία των ανθρώπων με τις ολιστικές προσεγγίσεις της οικολογίας συστημάτων, της πλανητικής σκέψης και του ακτιβισμού της υγείας.
Γιατί τώρα όμως;
Από τα μέσα του περασμένου αιώνα και από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο κόσμος άρχισε να γίνεται μικρότερος, πιο διασυνδεδεμένος,και οι πόροι του να αξιοποιούνται με υπερεντατικούς ρυθμούς, όπως περιγράφουν η Barbara Ward και ο René Dubos στο βιβλίο τους «One earth: The care and maintenance of a small planet» (1972).
Τα μεγάλα προγράμματα δημόσιας υγείας αυξήσαν εντυπωσιακά το προσδόκιμο ζωής και οι τεχνολογικές δυνατότητες περιόρισαν το ποσοστό των ανθρώπων που ζει σε ακραία φτώχεια, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους. Από πολλά μικρά συστήματα (ανθρώπινες κοινότητες) που ο πλανήτης μπορούσε να διαχειριστεί, βρισκόμαστε σε ένα ενιαίο πλανητικό σύστημα με πεπερασμένη δυνατότητα επούλωσης και αφομοίωσης της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Οι αλλαγές αυτές συντελέστηκαν πολύ γρήγορα σε γεωλογικούς όρους, με αποτέλεσμα να φέρουν τον πλανήτη σε μια καινούργια κατάσταση, την οποία ονομάζουμε ανθρωπόκαινο εποχή (συνέχεια της καινοζωικής γεωλογικής εποχής).
Τι συμβαίνει στην ανθρωπόκαινο εποχή;
Βασικό χαρακτηριστικό της εποχής αυτής είναι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή. Οι επιπτώσεις τεράστιες: υπερθέρμανση, τρύπα του όζοντος, υποβάθμιση της γης, όξινη βροχή, απώλεια βιοποικιλότητας σε πρωτοφανή κλίμακα. Τα αρχικά οφέλη από τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής αλλά και η περίπλοκη φύση των οικοσυστημάτων δεν μας άφησαν να δούμε γρήγορα τις επιβλαβείς συνέπειες της αλόγιστης εκμετάλλευσης του πλανήτη. Και οι συνέπειες στην υγεία είναι πολλές.
Γαι παράδειγμα, ο αυξημένος ο κίνδυνος υποσιτισμού λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων που καταστρέφουν τις σοδειές (πλημμύρες και ξηρασίες). Ή η εμφάνιση παλιών και νέων επιδημιών με απρόβλεπτη συχνότητα. Αυτό συμβαίνει με την ελονοσία –η υπερθέρμανση και οι πλημμύρες επηρεάζουν τον κύκλο ζωής των κουνουπιών που μεταφέρουν το πλασμώδιο της ελονοσίας– ή με την αποψίλωση των δασών που φέρνουν απομονωμένους πληθυσμούς ζώων με άγνωστα παθογόνα μικρόβια σε εγγύτητα με τις ανθρώπινες κοινότητες, αυξάνοντας την πιθανότητα μια νέας λοιμώδους επιδημίας. Μια άλλη συνέπεια είναι η μαζική μετανάστευση από παράκτιες περιοχές λόγω ανύψωσης της στάθμης της θάλασσας.
Αυτοί οι κίνδυνοι δεν είναι πλέον σενάρια ή προβολές στο μέλλον. Τα τελευταία πενήντα χρόνια έχουμε δει αύξηση σοβαρών περιπτώσεων δάγκειου πυρετού, που είναι πλέον βασικός λόγος για νοσηλεία στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας, σε ποσοστό 3.000%, γεγονός που σχετίζεται με την αύξηση της θερμοκρασίας και την εξάπλωση των κουνουπιών που μεταφέρουν τον ιό.
Παράλληλα, από το 2020 υπολογίζεται ότι 422 εκατομμύρια άνθρωποι σε τουλάχιστον 30 χώρες υποσιτίζονται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής και της επίδρασής της στις διαδικασίες παραγωγής τροφής.
Ένα τελευταίο παράδειγμα είναι ο κυκλώνας Idai που τον Μάρτιο του 2019 χτύπησε το νότιο ημισφαίριο. Η έντασή του ήταν πρωτοφανής και κατέστρεψε υποδομές στη Μοζαμβίκη, στο Μαλάουι και στη Ζιμπάμπουε. Πέρα από τις άμεσες απώλειες ζωής, ο τυφώνας προκάλεσε μια δευτερογενή κρίση με αυξανόμενα κρούσματα χολέρας, αφού οι άνθρωποι παύουν να έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό.
Η ανθρώπινη παρέμβαση, όμως, δεν επηρεάζει μόνο το κλίμα του πλανήτη αλλά και την υγεία των ίδιων των ανθρώπων. Ο αριθμός και η ένταση των ένοπλων συγκρούσεων στον πλανήτη έχουν αυξηθεί τρομακτικά, μαζί και ο αριθμός των αναγκαστικά εκτοπισμένων ανθρώπων παγκοσμίως στα 90 εκατομμύρια μέχρι τα τέλη του 2021 εξαιτίας νέων κυμάτων βίας ή των παρατεταμένων συγκρούσεων σε χώρες όπως η Αιθιοπία, η Μπουρκίνα Φάσο, η Μιανμάρ, η Νιγηρία, το Αφγανιστάν και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, σύμφωνα με στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες. Επιπλέον, ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει προκαλέσει φέτος τον εκτοπισμό 8 εκατομμυρίων ανθρώπων στο εσωτερικό της χώρας, ενώ έχουν καταγραφεί περισσότερες από 6 εκατομμύρια προσφυγικές μετακινήσεις από την Ουκρανία.
Οι άνθρωποι αυτοί ζουν κατά κανόνα στερούμενοι βασικής ιατρικής φροντίδας.
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα στην εποχή της πλανητικής υγείας
Τα παραπάνω σκιαγραφούν μια ανθρωπιστική κρίση πρωτοφανούς κλίμακας αφενός και ιδιαίτερης πολυπλοκότητας αφετέρου. Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα εργάζονταν πάντα σε μέρη του πλανήτη που ήταν πιο ευάλωτα στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και των ανθρωπογενών καταστροφών, αλλά και εμείς αργήσαμε να δούμε αυτές τις κρίσεις υπό το ενιαίο πρίσμα της πλανητικής υγείας.
Η συνειδητοποίηση αυτή έχει πυροδοτήσει μια γόνιμη αλλαγή στη στρατηγική της οργάνωσης για την αντιμετώπιση της κρίσης αυτής, όπως φάνηκε και από τη συμμετοχή μας ως επίσημου παρατηρητή στην 26η Διάσκεψη για την Αλλαγή του Κλίματος (COP26) των Μελών της Ομοσπονδίας των Ηνωμένων Εθνών (UNFCCC) στη Γλασκώβη της Σκωτίας στο τέλος του περασμένου έτους.
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα αναπτύσσουμε, λοιπόν, μια στρατηγική που βασίζεται σε τρεις πυλώνες. Πρώτον, στοχευμένες και καινοτόμες παρεμβάσεις και προγράμματα για την ανακούφιση και προστασία του πληθυσμού από τα αυξανόμενης έντασης προβλήματα πλανητικής υγείας, όπως το εμβολιαστικό πρόγραμμα κατά της χολέρας στο Μαλάουι ή το πρόγραμμα μετεωρολογικής και κλιματικής πρόβλεψης (MSF Meteorological and Climatic Anticipation, MACA) που ανταποκρίνεται σε κρίσεις από ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως ο κυκλώνας Matthiew που χτύπησε την Αϊτή το 2016.
Δεύτερον, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα έχουμε δεσμευτεί να αναλάβουμε δράση για να μειώσουμε το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα στις αποστολές μας και να επικοινωνήσουμε σχετικά με την πρόοδο που σημειώνουμε προς αυτόν τον στόχο. Συγκεκριμένα, έχουμε δεσμευτεί να μειώσουμε τις εκπομπές μας κατά τουλάχιστον 50% σε σύγκριση με τα επίπεδα του 2019 έως το 2030.
Τέλος, είναι δέσμευση των Γιατρών χωρίς Σύνορα η συνηγορία, δηλαδή η άσκηση θεσμικής πίεσης για τα θέματα της πλανητικής υγείας. Η πρόσβαση και οι δράσεις μας σε περιοχές του πλανήτη και κοινότητες ανθρώπων με μικρότερη έκθεση στην κοινή γνώμη, αλλά με δυσανάλογο κόστος λόγω κλιματικής αλλαγής αφενός και οι αποτυχίες ορισμένων πολιτικών ηγεσιών να αντιληφθούν και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις προκλήσεις της φθίνουσας πλανητικής υγείας αφετέρου, μας ωθεί να αναπτύξουμε, παράλληλα με τις δράσεις μας, και ένα σχέδιο συνηγορίας για την πλανητική υγεία.
Η νέα πραγματικότητα της πλανητικής υγείας πρέπει να μας ευαισθητοποιήσει όλους και να μας κινητοποιήσει να δράσουμε με τρόπους που θα αποκαταστήσουν τη σχέση μας με τον πλανήτη και τη δυνατότητα του πλανήτη να μας φροντίζει.
Ο Γιώργος Καραπανάγος είναι επιδημιολόγος του ελληνικού τμήματος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα.
