Το φθινόπωρο, τα βουνά στο Ζαγόρι –τον τόπο «πίσω από το βουνό» στα σλάβικα– είναι πορτοκαλοκίτρινα, τον χειμώνα χιονισμένα, την άνοιξη που τα λουλούδια ανθίζουν κελαρύζουν παντού νερά και το καλοκαίρι όλα είναι καταπράσινα και δροσερά – δεν υπάρχει εποχή που να μην είναι πανέμορφα. Δύο εθνικοί δρυμοί και σαράντα έξι πέτρινα χωριά, ανέγγιχτα και αγέρωχα, απαρτίζουν τον δικό μου παράδεισο και όποτε υπάρχει χρόνος και χρήμα, τρέχω να τον ξαναβρώ.
Έχω μαζέψει μανιτάρια, βατόμουρα και αγριοφράουλες, έχω πιει λίτρα τσίπουρο κι έχω φάει ταψιά τρομερές πίτες, είδα φρέσκα χνάρια αρκούδας, σαλαμάνδρες και σκιουράκια, περπάτησα πάνω στα περισσότερα γεφύρια – ποτέ δεν είναι αρκετά, ποτέ δεν χορταίνω την ομορφιά του τόπου. Ήμουν φοιτήτρια όταν με πήγε στην περιοχή ένας καλός φίλος Γιαννιώτης, που ήξερε τα μυστικά του τόπου και δεν ήταν καθόλου... εχέμυθος. Από τότε επανέρχομαι με κάθε ευκαιρία, πηγαίνοντας στα αγαπημένα μου χωριά και ανακαλύπτοντας και τα τελευταία που έχω αφήσει ανεξερεύνητα.
Μονοδένδρι
Το Μονοδένδρι είναι από τα πρώτα χωριά που γνώρισα και οι λόγοι είναι μάλλον πεζοί: οι πίτες και το κρασί του. Υπάρχει, βλέπετε, εκεί ένα εστιατόριο διάσημο για τις ηπειρώτικες πίτες του και αυτή η πληροφορία δεν ήταν δυνατό να μας αφήσει ασυγκίνητους. Το κερασάκι στην τούρτα ήταν ότι μπορούσες να βρεις το χωριάτικο αφρώδες ημίγλυκο ροζέ το οποίο οι ντόπιοι εμφιαλώνουν σε μπουκάλια μπίρας, όπου και γίνεται η ζύμωση. Ακόμα θυμάμαι τον ενθουσιασμό μου, όταν το πρωτοήπια και τη χαρά μου όταν πριν από λίγα χρόνια έμαθα ότι κυκλοφορεί και στο εμπόριο – φέτος επέστρεψα σπίτι με ένα γεμάτο κιβωτιάκι. Το Μονοδένδρι δεν απευθύνεται, φυσικά, μόνο στους κοιλιόδουλους: το μοναστήρι της Aγίας Παρασκευής, που χρονολογείται από το 1412, είναι πόλος έλξης και δέχεται κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες, καθώς από κει μπορεί κανείς να δει το φαράγγι του Βίκου αλλά και να πάρει το κατηφορικό μονοπάτι προς αυτό – αν αντέχει. Αν πάλι δεν είστε και τόσο της περιπέτειας, επισκεφθείτε το χωριό έστω για έναν καφέ στην απλόχωρη πλατεία του, κοντά στην οποία βρίσκεται και η Οικοκυρική Σχολή, που λειτουργεί με χρήματα από το κληροδότημα που τα αδέλφια Ριζάρη άφησαν στη γενέτειρά τους. Αν έχετε χρόνο, αναζητήστε το Ριζάρειο Εκθεσιακό Κέντρο, συνήθως φιλοξενεί ενδιαφέρουσες εκθέσεις. Φεύγοντας, κατευθυνθείτε προς την Οξιά για να θαυμάσετε το εντυπωσιακό «πέτρινο δάσος», μια σειρά από μοναδικούς βραχώδεις σχηματισμούς, αλλά και να βρεθείτε στο σημείο με την καλύτερη θέα στο φαράγγι. Από κει ξεκινάει ένα εξαιρετικά επικίνδυνο μονοπάτι, το οποίο διασχίζετε «at your own risk», όπως τονίζει η κίτρινη πινακίδα στην αρχή του, που, εκτός από τα αγγλικά, είναι γραμμένη και στα εβραϊκά!
Καπέσοβο
Φτάνοντας στο Καπέσοβο, αφήνεις το αυτοκίνητο στο πάρκινγκ και μπαίνεις στο χωριό, κατηφορίζοντας το κεντρικό καλντερίμι. Στο τέλος του αντικρίζεις μια μεγάλη πλατεία με έναν αιωνόβιο πλάτανο, στην οποία ξεχωρίζει ένα κουκλίστικο μαγαζί: το καφενείο - γλυκοπωλείο «H Στέρνα». Το μαγαζάκι ουσιαστικά στεγάζεται στη στέρνα του 1848 που ανήκει στην εκκλησία του χωριού, η οποία βρίσκεται δίπλα. Πρόκειται για μια στεγασμένη δεξαμενή, σαν πηγάδι, βάθους δεκατριών μέτρων, που οι ιδιοκτήτες του καφενείου έχουν φροντίσει να φωτίσουν, και όχι τυχαία: το εσωτερικό της είναι «σοβαντισμένο» με κουρασάνι, ένα μείγμα με στεγανωτικές ιδιότητες, φτιαγμένο με άμμο από το ποτάμι, τριμμένο κεραμίδι και ασπράδι αυγού! Γύρω από τη στέρνα υπάρχουν ράφια που ξεχειλίζουν από τοπικά προϊόντα, όλα χειροποίητα, μια και ο κ. Θουκυδίδης και η οικογένειά του αξιοποιούν οτιδήποτε μπορεί να προσφέρει η φύση – και, πιστέψτε με, είναι πολλά. Παρ' ότι στο χωριό ζουν μόνιμα λίγα άτομα, είναι φροντισμένο και καλοδιατηρημένο, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αναπτύσσεται και τουριστικά, έχοντας ως βασικό σημείο ενδιαφέροντος το πετρόχτιστο μονοπάτι που το ενώνει με το Βραδέτο, γνωστό και ως Σκάλα Βραδέτου. Αν πάλι δεν έχετε τόσο κουράγιο, η Πασχάλειος Σχολή, που υπήρξε η μεγαλύτερη σχολή του Ζαγορίου, λειτουργεί σήμερα ως λαογραφικό μουσείο. Στην πλούσια βιβλιοθήκη της συγκαταλέγεται και ένα από τα δεκατρία αντίγραφα της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου.
Δίλοφο
Το Δίλοφο για πολλούς είναι το ομορφότερο χωριό στο Ζαγόρι και έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός, οπότε τίποτα καινούργιο δεν μπορεί να χτιστεί – ευτυχώς. Αν ανήκατε στο φανατικό κοινό της σειράς «Άγγιγμα Ψυχής», το Δίλοφο είναι το... φωτογενές χωριό, στο οποίο έγιναν κάποια από τα γυρίσματα. Το Σωποτσέλι (τόπος με πολλά νερά στα σλάβικα και στα βλάχικα), όπως λεγόταν μέχρι το 1926 και εξακολουθούν να το αποκαλούν οι Ηπειρώτες, είναι χτισμένο σε δύο κατάφυτους λόφους με βελανιδιές, εξού και το καινούργιο, ελληνοπρεπές όνομά του. Στο χωριό δεν μπαίνει αυτοκίνητο και αυτός είναι ο λόγος που το μέρος παρέμεινε αναλλοίωτο από τον «πολιτισμό». Στην είσοδό του θα δείτε το ψηλότερο σπίτι στο Ζαγόρι, ένα αρχοντικό ύψους περίπου δεκατεσσάρων μέτρων, που έχτισε ένας πλούσιος έμπορος, ο Γιώργος Μακρόπουλος, για χάρη της γυναίκας του, ώστε να μπορεί να αγναντεύει το χωριό της, το γειτονικό Κουκούλι, που της έλειπε πολύ. Παίρνοντας το καλντερίμι, θα φτάσετε στην κεντρική πλατεία, το «μεσοχώρι», όπως αποκαλείται στα Ζαγοροχώρια, με τον απαραίτητο πλάτανο και το εξίσου απαραίτητο καφενείο-ταβέρνα. Περιπλανηθείτε στις τρεις συνοικίες του χωριού –τον πάνω, τον κάτω και τον πέρα μαχαλά– και πιάστε κουβέντα με τους ελάχιστους μόνιμους κατοίκους του χωριού – θα το χαρούν. Τα Σαββατοκύριακα το Δίλοφο γεμίζει κόσμο, μια κι έχει ξενώνες, αν, ωστόσο, βρεθείτε εκεί καθημερινή, θα νιώσετε ότι ταξιδεύετε στο παρελθόν, ένα παρελθόν σιωπηλό και μελαγχολικό.
Τσεπέλοβο
Το Τσεπέλοβο είναι το μεγαλύτερο χωριό του Ζαγορίου με πεντακόσιους μόνιμους κατοίκους και σφύζει από ζωή. Γνώρισε μεγάλη οικονομική και πολιτισμική άνθηση κατά τη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα και τα εξαιρετικά αρχοντικά που σώζονται είναι αδιάψευστοι μάρτυρες της χρυσής του εποχής. Η κεντρική του πλατεία με τα δύο τεράστια πλατάνια διαθέτει πληθώρα επιλογών και προσφέρεται για χουζούρεμα. Εδώ βρίσκεται και η σημαντικότερη εκκλησία της ευρύτερης περιοχής και εξαιρετικό δείγμα της ηπειρώτικης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα, ο Άγιος Νικόλαος. Αν και φαίνεται οξύμωρο να συναντάμε Άγιο Νικόλαο στα όρη, στ' άγρια βουνά, κάτι τέτοιο είναι σύνηθες στα Ζαγοροχώρια, μια και οι κάτοικοί τους ασχολήθηκαν με το εμπόριο και ταξίδευαν πολύ, οπότε λάμβαναν τα μέτρα τους. Σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στην πόρτα του γυναικωνίτη, ο ναός χτίστηκε το 1704 και, όπως αναγράφεται σε εντοιχισμένη πλάκα, ανακαινίστηκε το 1753. Οι άρχοντες του Τσεπέλοβου ανέλαβαν να «προικίσουν» την εκκλησία με ένα εκπληκτικό ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο, ενώ στη συνέχεια κάλυψαν και το κόστος της πλήρους αγιογράφησής της. Φημισμένοι ντόπιοι αγιογράφοι ανέλαβαν το φιλόδοξο έργο και το αποτέλεσμα, που χάρη στη χορηγία της Σοφίας Δούμα-Εμπειρίκου σήμερα είναι πλήρως συντηρημένο και αποκατεστημένο, είναι πραγματικά εντυπωσιακό. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Άγιος Νικόλαος του Τσεπέλεβου θεωρείται ο «Παρθενώνας της Ηπείρου», όσο υπερβολικός κι αν μοιάζει ο χαρακτηρισμός. Η υψηλή αισθητική, ο πλούτος αλλά και η αγάπη με την οποία πραγματοποιήθηκε αυτό το σπουδαίο μνημείο είναι αυταπόδεικτα. Στο Τσεπέλοβο βρίσκεται και ο τάφος του ποιητή Ιωάννη Βηλαρά, που κατέφυγε εδώ κυνηγημένος από τον Αλή Πασά, όπως και ο διδάσκαλος του γένους Αθανάσιος Ψαλίδας, ενώ κοντά στο χωριό θα δείτε και το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Ρογκοβού, στο οποίο, λίγο πριν από την επανάσταση του 1821, ιδρύθηκε πανεπιστήμιο.
Πάπιγκο
Όποτε βρεθώ εντός ή πέριξ των Ιωαννίνων, δεν υπάρχει περίπτωση να μην πεταχτώ μια βόλτα μέχρι το Πάπιγκο. Το χωριό είναι εξαιρετικά τουριστικό, αυτό όμως δεν είναι καθόλου τυχαίο. Πρόκειται κατά τη γνώμη μου για ένα από τα ωραιότερα ορεινά χωριά στην Ελλάδα και στη γοητεία του συμβάλλουν οι Πύργοι της Αστράκας, τα κάθετα βράχια της Τύμφης –κοινώς Γκαμήλας– που υψώνονται πάνω από τα σπίτια και σε συνδυασμό με τη Δρακόλιμνη προσελκύουν πλήθος ορειβατών. Προσωπικά, προτιμώ να τα χαζεύω πίνοντας ένα τσίπουρο στον ήλιο, αλλά γούστα είναι αυτά. Το Πάπιγκο είναι δύο χωριά σε ένα, αφού, λόγω της απόστασης που χωρίζει τις δύο του συνοικίες, πλέον μιλάμε για το Μεγάλο και το Μικρό Πάπιγκο. Το Μικρό Πάπιγκο είναι τρία χιλιόμετρα πιο πέρα και αξίζει μια επίσκεψη. Στη μέση της διαδρομής επιβάλλεται μια στάση στο ρέμα του Ρογκοβού και στις διάσημες κολυμπήθρες του. Πρόκειται για μια σειρά από μεγάλες, φυσικές πισίνες που το νερό έχει λαξέψει στον βράχο και το καλοκαίρι, ιδίως τον Αύγουστο, κατακλύζονται από χαρωπούς κολυμβητές – έχουν και βατραχάκια.
Τα Ζαγοροχώρια δεν εξαντλούνται με μία μόνο επίσκεψη, νομίζω ότι δεν εξαντλούνται ποτέ. Μπορεί κανείς να κάνει πεζοπορία στα αναρίθμητα μονοπάτια που συνδέουν τα χωριά ή οδηγούν στις κορυφές των βουνών, να κάνει ράφτινγκ, ιππασία, να αναζητήσει τα διάσπαρτα ηπειρώτικα πέτρινα γεφύρια που είναι πραγματικά έργα τέχνης. Οι πιο τεμπέληδες μπορούν απλώς να περιφέρονται από χωριό σε χωριό, τρώγοντας και πίνοντας – αυτό κάτι μου θυμίζει. Ό,τι κι αν επιλέξετε, όπου κι αν μείνετε, να είστε σίγουροι ότι θα περάσετε υπέροχα και, σίγουρα, θα επιστρέψετε.
