MK (uMKhonto we Sizwe)
ο μυστικός στρατός του Μαντέλα
'Ενα ντοκιμαντέρ (2022) της Osvalde Lewat για μία άγνωστη πλευρά του αγώνα κατά του απαρτχάιντ
Nimri Aziz
CounterPunch - 23.11.2023
Οι επαναστάτες μερικές φορές ξεχνιούνται, παρά το γεγονός ότι η αποστολή τους ήταν επιτυχής. Ο αγώνας τους έχει τελειώσει, και συχνά συμπυκνώνεται σε μια μόνο ηρωική μορφή, που η ιστορία αναδιαμορφώνει σε ειρηνιστή και πολιτικό άνδρα. Ο Νέλσον Μαντέλα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.
Οι επαναστάτες που δεν μπορούν να ανατρέψουν τον καταπιεστή τους ή που οικοδομούν ένα κράτος που δεν συμμορφώνεται με τα δυτικά συμφέροντα, απορρίπτονται ως ριζοσπάστες, ακόμη και ως τρομοκράτες. Τους σπρώχνουν στο χρονοντούλαπο της ιστορίας.
Ο Μαντέλα δικαίως εξυμνείται ως σπουδαίο άτομο σε πολλαπλά επίπεδα. Κανείς δεν αμφισβητεί το στέμμα του. Ωστόσο, ανάμεσα στους ξεχασμένους επαναστάτες είναι και οι συναγωνιστές του, μέλη του MK -uMkhonto weSizwe, People of the Spear. Αυτή ήταν η μαχητική πτέρυγα του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου που ίδρυσε ο ίδιος ο Μαντέλα. (Γεγονός που συχνά παραβλέπεται.) Το ΜΚ συνέχισε τον δαπανηρό αλλά ουσιαστικό ένοπλο αγώνα περνώντας από στάδια επιτυχημένων ενεργειών σαμποτάζ, στην παρακμή, στην εξορία, και στη συνέχεια στην αναγέννηση και στην αυξημένη σημασία. Συνεχίστηκε όσο ο Μαντέλα ήταν στη φυλακή.
Η κα. Osvalde Lewat, η Γαλλοκαμερουνέζα σκηνοθέτης της ταινίας MK-Mandela's Secret Army (2022), που προβάλλεται στη Νέα Υόρκη, ανασύρει τις μνήμες και τα συναισθήματα των βετεράνων μαχητών του MK. Συνυφαίνει τις ευγενικές και περήφανες μαρτυρίες τους με (σχεδόν χαμένα) πλάνα από τα μυστικά στρατόπεδα στρατιωτικής εκπαίδευσης του MK εκτός Νότιας Αφρικής. Οι γυναίκες και οι άνδρες που μίλησαν στις συνεντεύξεις είχαν ενταχθεί στο MK κατά τη διάρκεια των κρίσιμων ετών μετά το 1961. Η σφαγή της Σαρπβίλ εκείνης της χρονιάς σηματοδότησε ένα σημείο καμπής, όταν οι ηγέτες του ANC Μαντέλα και Όλιβερ Τάμπο αποφάσισαν ότι "έχει έρθει η ώρα που οι μαύρες μάζες, και τα 25 εκατομμύρια λαού, θα πρέπει να ενωθούν σε μια αποφασιστική επίθεση...".
"...Προσπαθήσαμε να λύσουμε τα προβλήματα με άλλες μεθόδους", συνεχίζει ο Τάμπο (σε ένα αρχειακό απόσπασμα της ταινίας) - "Αφού αυτές δεν προχώρησαν, πρέπει να λύσουμε τα προβλήματα με ό,τι άλλο διαθέτουμε - και το στάδιο στο οποίο έχουμε φτάσει και που διαθέτουμε τώρα, είναι οι βίαιες μέθοδοι... που χρησιμοποιούνται εναντίον μας, γιατί η χειρότερη από όλες τις κτηνωδίες στον κόσμο είναι να ζεις για πάντα ως σκλάβος, ως μισητός, περιφρονημένος, υπάνθρωπος - και αυτό το απορρίπτουμε". Λόγια που ενισχύονται από τον ισχυρισμό του Μαντέλα (που επίσης τεκμηριώνεται εδώ) - "...Ο ένοπλος αγώνας για την ελευθερία των μαύρων Νοτιοαφρικανών ξεκίνησε μετά από χρόνια ανεπιτυχών μαζικών διαδηλώσεων και αφού το λευκό καθεστώς του απαρτχάιντ απάντησε στις (δικές μας) μη βίαιες ενέργειες με αυξημένη βία".
Η ιστορία του MK σε αυτή την ταινία ξεκινά με απαλά εμψυχωτικά λόγια που τραγουδούν οι μαχητές της MK, μερικοί από τους οποίους δεν ζουν πια, βεβαιώνοντας ότι: "Είμαστε πιο ισχυροί από το απαρτχάιντ", "Ερχόμαστε από το bush", "Θα σας νικήσουμε". Η πρώην μαχήτρια Dudu Msomi θυμάται την αντίδραση της μητέρας της στην απόφασή της να πάρει μέρος στην ένοπλη αντίσταση, ενώ έβγαινε μόλις από την εφηβεία της, : "Γιατί όπως και να ζεις σε αυτή τη χώρα, θα πεθάνεις": "Έχουμε δύο επιλογές: υποτασσόμαστε ή πολεμάμε... Υποτασσόμαστε ή πεθαίνουμε", διαβεβαιώνει ο Zola Maseko, ένας άλλος βετεράνος.
*
Olivier Barlet
Africultures - 11.05.2023
Η Γαλλοκαμερουνέζα σκηνοθέτης, συγγραφέας και φωτογράφος παρουσίασε την ταινία της MK, l'armée secrète de Mandela [ΜΚ, ο μυστικός στρατός του Μαντέλα -σ.σ.] στον επίσημο διαγωνιστικό τμήμα της Fespaco 2023. Της ζητήθηκε να μιλήσει γι' αυτήν με τον Τύπο και τους επαγγελματίες κατά τη διάρκεια των συζητήσεων και των φόρουμ. Συνοπτική καταγραφή της συνέντευξης:
Annick Kandolo: Η Osvalde Lewat είναι συγγραφέας, φωτογράφος και σκηνοθέτης πολυβραβευμένων ντοκιμαντέρ. Οι ταινίες της ασχολούνται με θέματα κυρίως πολιτικά και κοινωνικά. Η νέα της ταινία για τη στρατιωτική πτέρυγα του ANC uMkhonto weSizwe (στα Ζουλού, κυριολεκτικά "αιχμή του δόρατος του έθνους", MK για συντομία) δεν αποτελεί εξαίρεση, ανακινώντας πολλά ζητήματα για κάποια σαν εμένα, που βλέπει μόνο την ειρηνική, μη βίαιη πλευρά του Νέλσον Μαντέλα. Τι σας ώθησε να γυρίσετε αυτή την ταινία;
Osvalde Lewat: Στην πορεία μου ως κινηματογραφίστρια και καλλιτέχιδα, συνειδητοποίησα γρήγορα ότι υπήρχε έλλειμμα ιστοριών που συνδέονται με τη μνήμη στην Αφρική. Ένα έλλειμμα όχι επειδή δεν λέγονται, αλλά επειδή ο τρόπος προσέγγισης της ιστορίας δεν είναι ικανοποιητικός. Με έκπληξη ανακάλυψα ότι ο Νέλσον Μαντέλα βρισκόταν πίσω από τη δημιουργία μιας ένοπλης πτέρυγας, ότι ήταν αυτός που είχε ωθήσει το ANC, το οποίο ήταν ένα ειρηνικό κόμμα, στη βία. Χρειάστηκαν μερικά χρόνια για να συνειδητοποιήσω ότι αυτή ήταν μια σημαντική ιστορία, επειδή λέει πολλά για τους αγώνες κατά της αποικιοκρατίας, αλλά και για το πως γράφεται η ιστορία, που έχει σαν αντικείμενο τους αγώνες για την ανεξαρτησία. Ήταν μια απλή επιθυμία να αφηγηθώ την ιστορία του Νέλσον Μαντέλα με τρόπο λίγο πιο σύνθετο και αληθινό από την αποστειρωμένη εικόνα ενός Γκάντι ή ενός παππού με λουλουδάτα πουκάμισα!
Ερώτηση από το κοινό: Στην τελευταία του επιστολή προς τη σύζυγό του, ο Πατρίς Λουμούμπα έγραφε: "Μια μέρα η ιστορία θα πει τον δικό της λόγο και η Αφρική θα γράψει τη δική της ιστορία"...
Η πρόκληση είναι να πούμε την ιστορία από την οπτική γωνία του λιονταριού και όχι του κυνηγού. Είναι απαραίτητο να μπορούμε να δούμε τις κοινωνίες μας με έναν τρόπο που δεν έχει περάσει μέσα από ένα δυτικό ή εθνολογικό φίλτρο. Είναι ακόμα δύσκολο να δούμε τον κόσμο, τις κοινωνίες μας, μέσα από μια ενδογενή προσέγγιση. Όταν έκανα αυτή την ταινία, αρκετοί στρατιώτες επηρεάζονταν συναισθηματικά επειδή μια Αφρικανή γυναίκα αφηγούνταν αυτή την ιστορία. Όχι επειδή το να είσαι Αφρικανός σε νομιμοποιεί, αλλά ως σκηνοθέτιδα με μια πορεία σαν τη δική μου, το να εξετάζεις μια τέτοια ιστορία συνεπάγεται μια ιδιαιτερότητα που δεν νομίζω ότι θα είχε απαραίτητα ένας δυτικός σκηνοθέτης. Αλλά έχω κάνει ταινίες και στο Ισραήλ και με Ινδιάνους στον Καναδά! Με ενοχλεί όταν οι άνθρωποι λένε ότι οι Αφρικανοί πρέπει να αφεθούν μόνοι τους να αφηγηθούν τις δικές τους ιστορίες. Όχι, πρέπει να διευρύνουμε το πεδίο της ιστορίας και να επιτρέψουμε σε όσους ενδιαφέρονται για την αφρικανική ιστορία να το κάνουν. Αλλά έχοντας γεννηθεί και μεγαλώσει στην Αφρική, η σχέση μου είναι διαφορετική. Είναι σημαντικό σήμερα να μπορούμε κι εμείς να πούμε τις δικές μας ιστορίες.
Ερώτηση από το κοινό: Συμμετείχε και η Γουίνι Μαντέλα σε αυτόν τον στρατό; Προσπαθήσατε να συναντήσετε ανθρώπους που είχαν δουλέψει στη διοίκηση του Μαντέλα; Έγιναν διευθετήσεις για την επανένταξή τους;
Η Γουίνι συνέβαλε τα μέγιστα στο MK. Συνελήφθη αρκετές φορές επειδή έκρυβε όπλα του ΜΚ. Ήταν μια πραγματική μαχήτρια - δεν πήγε στο μέτωπο αλλά πήρε μέρος στον ένοπλο αγώνα. Κατά τα άλλα, ο στόχος της ταινίας δεν ήταν να προσεγγίσω τη διοίκηση. Όσον αφορά τη διαδικασία επανένταξης, αυτή παραμελήθηκε. Όλοι όσοι πήγαν στο ΜΚ ήταν πολύ νέοι και όταν επέστρεψαν αργότερα βρέθηκαν άνεργοι επειδή δεν είχαν καμία άλλη εκπαίδευση εκτός από τη στρατιωτική. Πολλοί από αυτούς βίωσαν δύσκολες κοινωνικές καταστάσεις λόγω της έλλειψης αναγνώρισης και της εγκατάλειψης αυτών των στρατιωτών για τους οποίους δεν έδειξε ενδιαφέρον το κράτος.
Annick Kandolo: Ποιες προκλήσεις είχατε να αντιμετωπίσετε; Πώς είναι δυνατόν αυτή η πτυχή του αγώνα του ANC να έχει αγνοηθεί για τόσο πολύ καιρό;
Οι δυσκολίες είναι οι ίδιες που αντιμετωπίζει κάθε σκηνοθέτης/ιδα στην αρχή: να πείσεις τα πρόσωπα για τη σκοπιμότητα της προσέγγισης, για τους λόγους για τους οποίους θέλεις να γυρίσεις την ταινία... Αλλά μου πήρε τέσσερα χρόνια για να γυρίσω την ταινία. Δόξα τω Θεώ, ο σκηνοθέτης Zola Maseko, ο οποίος ήταν μέλος του MK, μου συμπαραστάθηκε πολύ. Το γεγονός ότι οι MK δέχτηκαν να μου μιλήσουν ήταν ένα πρώτο βήμα. Κάποιοι από τους στρατιώτες με τους οποίους συναντήθηκα και είχα συζητήσεις αποσύρθηκαν στο τέλος, επειδή δεν ήθελαν να βλάψουν την εικόνα του ANC ή να αναφερθούν εκ νέου στα τραύματα που υπέστησαν μετά την απελευθέρωση. Κατά τα άλλα, δεν είναι η πρώτη ταινία που αναφέρεται στο MK, αλλά δεν υπάρχει καμία ταινία αφιερωμένη αποκλειστικά στο uMkhonto weSizwe. Κάναμε κάποια έρευνα για να το ελέγξουμε και εκπλαγήκαμε. Υπάρχουν πορτραίτα ηγετών του MK που έγιναν ηγέτες μετά το απαρτχάιντ, αλλά πρόκειται για ατομικά πορτραίτα και όχι για μια ταινία που αφηγείται τη συλλογικότητα, τη στράτευση και την απογοήτευση. Μια ταινία που με συγκίνησε πραγματικά, ωστόσο, ήταν το Le Procès contre Mandela et les autres [Η Δίκη κατά του Μαντέλα και των άλλων -σ.σ.], των Gilles Porte και Nicolas Champeaux (2018), για τη "δίκη της Ριβονίας" το φθινόπωρο του 1963, όταν δικάστηκαν άλλοι εννέα ακτιβιστές του ANC. Μαζί με τον Μαντέλα, μετέτρεψαν τη δίκη τους σε πολιτικό βήμα κατά του καθεστώτος του απαρτχάιντ. Καταδικάστηκαν τότε για τη δημιουργία του MK.
Έφερε το ANC κάποια εμπόδια;
Όχι, καθόλου. Δεν έκαναν τίποτα για να εμποδίσουν την ιστορία να γίνει γνωστή, αλλά και δεν έκαναν τίποτα για να γίνει γνωστή Οι επιλογές που έγιναν ήταν διαφορετικές επιλογές. Δεν υπήρξαν εμπόδια, απλώς μια έλλειψη ενδιαφέροντος.
Για την ταινία, έπρεπε να βρούμε χρηματοδότηση και να πείσουμε τον κόσμο. Πρέπει να πούμε ότι λειτουργούσαν σαν αδελφότητα: ήταν πολύ δύσκολο να λάβεις κριτικές μαρτυρίες. Πείστηκαν μόνο όταν κατάλαβαν πόσο αφοσιωμένη ήμουν και πόσο πολύ ήθελα να αφηγηθώ την ιστορία τους. Ήθελα να φτιάξουμε τη γεωγραφία του ΜΚ και να αποκαταστήσουμε την αλήθεια, να ξεφύγουμε από την γυαλισμένη εικόνα του Νέλσον Μαντέλα. Ταυτόχρονα, υπάρχει πραγματικός θυμός στη Νότια Αφρική για τις συμφωνίες που υπέγραψε ο Μαντέλα για να καταφέρει να βάλει τέλος στο απαρτχάιντ κατά τη διάρκεια των συνταγματικών διαπραγματεύσεων (CODESA). Προσωπικά, δεν κρίνω τις υπαναχωρήσεις του: ήταν απαραίτητο να δοθεί τέλος στον εμφύλιο πόλεμο και να γίνουν διαπραγματεύσεις, άρα να γίνουν συμβιβασμοί. Σέβομαι αυτόν τον ηγέτη που αφιέρωσε όλη του τη ζωή στον αγώνα. Ήταν η φιγούρα που θα ενσάρκωνε αυτόν τον αγώνα, επιλεγμένος από τους συντρόφους του.
Ήταν πολύ δύσκολο να βρεθούν αρχεία του MK: ήταν ένας αντάρτικος στρατός, μυστικός, εκπαιδευμένος στη ζούγκλα. Αυτή η έλλειψη εικόνων είναι ενδεικτική της έλλειψης επικοινωνίας για το ΜΚ. Μετά τη διάλυση του ΜΚ, ορισμένα από τα μέλη του δημιούργησαν συμμορίες και επιτέθηκαν σε τράπεζες και η εικόνα του ΜΚ αμαυρώθηκε. Στη Νότια Αφρική, όπως και αλλού, υποτιμάται η σημασία του στον αγώνα κατά του απαρτχάιντ. Αυτή η ταινία έχει σκοπό να καλύψει αυτό το κενό αναγνώρισης.
Ερώτηση από το κοινό: Στην αρχή και στο τέλος, βλέπουμε μια ομάδα ανθρώπων να τραγουδούν: ποιοι είναι αυτοί; Και πώς αντέδρασαν τα αφρικανικά κράτη στο απαρτχάιντ; Μποϊκοτάραμε κάποτε τα πορτοκάλια Outspan...
Η ομάδα που βλέπετε είναι η χορωδία των πρώην στρατιωτών. Όταν ένας στρατιώτης πέθαινε, θάβονταν στη μοναξιά της οικογένειάς του. Συγκρότησαν τότε μια ομάδα που θα τραγουδούσε τα τραγούδια του αγώνα (struggle songs), ειδικά για τέτοιου είδους γεγονάτα. Αυτή είναι η ομάδα που βλέπουμε στην ταινία. Τα τραγούδια της ταινίας δεν είναι εικονογραφικά τραγούδια, αλλά τραγούδια που αφηγούνται την ιστορία, όπως γινόταν την εποχή του αγώνα, αυτά τα τραγούδια ήταν μέρος του αγώνα. Ο Μαντέλα συνήθιζε να λέει: "Ομιλίες, ναι, όπλα, ναι, αλλά όταν ακούω ένα τραγούδι, ξέρω ότι η νίκη είναι κοντά". Αυτά τα τραγούδια ήταν ένα σημαντικό σημείο συσπείρωσης. Και αν χόρεψα μαζί τους στο τέλος των γυρισμάτων, μετά από δική τους πρόσκληση, ήταν επειδή είχαν γίνει σύντροφοι.
Όσον αφορά τη δεύτερη ερώτηση σχετικά με την αντίδραση των αφρικανικών κρατών, αυτό εξηγεί και την επιθυμία μου να κάνω μια διευρυμένη εκδοχή αυτού του ντοκιμαντέρ. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι ο ρόλος που έπαιξε η υποσαχάρια Αφρική στον αγώνα κατά του απαρτχάιντ: Μαρόκο, Αλγερία, Αιθιοπία, Μπουρκίνα Φάσο, Γκαμπόν, Σενεγάλη, Αγκόλα, Μοζαμβίκη κ.ο.κ. Λίγα είναι γνωστά. Μετά τη σφαγή του Σάρπβιλ το 1960, ο Μαντέλα χρειάστηκε έξι μήνες για να πείσει το ANC να ξεκινήσει ένοπλο αγώνα. 'Εκανε περιοδεία σε αφρικανικές χώρες για να αναζητήσει υποστήριξη. Ο Σεκού Τουρέ του έδωσε χρήματα. Στην Αλγερία, έμαθε τον χειρισμό των όπλων. Η Ζάμπια παρείχε αποφασιστική υποστήριξη φιλοξενώντας το αρχηγείο του ANC στη Λουσάκα. Την ίδια περίοδο, δυτικές χώρες όπως η Γαλλία, η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες υποστήριζαν το καθεστώς της Πρετόρια. Οι εταιρείες τους έκαναν δουλειές χωρίς να ανησυχούν για το ζήτημα των μαύρων. Όμως ο ένοπλος αγώνας κατέστησε τη χώρα ακυβέρνητη. Αυτό ζημίωνε το ταμείο τους: είναι η αποκρυπτόμενη πραγματικότητα του ένοπλου αγώνα που ανάγκασε τις δυτικές εταιρείες να φύγουν και τους ηγέτες να διαπραγματευτούν. Τότε ήταν που οι δυτικές χώρες έβαλαν τα ρούχα τους αλλιώς και υποστήριξαν το κίνημα κατά του απαρτχάιντ. Πρέπει να δούμε ότι υπήρξαν τέσσερις παράγοντες: το οικονομικό μποϊκοτάζ, ο ένοπλος αγώνας, οι μαζικές οργανώσεις που εκπαίδευαν τους νέους στις ντενεκεδούπολεις και η κινητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών σε όλο τον κόσμο. Τα Outspan ήταν ένα μποϊκοτάζ των ΜΚΟ και της κοινωνίας των πολιτών που αγωνίζονταν κατά του απαρτχάιντ. Η κοινή γνώμη ανάγκασε τις κυβερνήσεις της να αλλάξουν στάση.
Olivier Barlet: Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι μπορεί να εκδιωχθεί ένα ολοκληρωτικό καθεστώς όπως το απαρτχάιντ χωρίς την προσφυγή στη βία. Μπορούμε όμως να δούμε ότι τα πράγματα άλλαξαν μέσα από ένα συνδυασμό πιέσων, αλλά και συμβιβασμών. Η ταινία La Commission de la vérité του André van In (1999) δείχνει ότι, όταν οι προεδρικές εκλογές του 1994 απειλήθηκαν να μπλοκαριστούν από τη νοτιοαφρικανική ακροδεξιά, έγινε ένα παζάρι μεταξύ της κυβέρνησης του Εθνικού Κόμματος και του ANC: η ακροδεξιά θα εξουδετερωνόταν με αντάλλαγμα μια αμνηστία. Το ANC συμφώνησε σε αυτό μόνο στη βάση μιας απόλυτης διαφάνειας. Έτσι γεννήθηκε η Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης. Μήπως η απόκρυψη της συμβολής του MK συνδέεται με την ανάγκη να δημιουργηθεί ένας ιδρυτικός μύθος για μια χώρα που θα έβγαινε από το απαρτχάιντ, ο οποίος δεν θα μπορούσε να βασίζεται στη βία;
Ο Μαντέλα εξήγησε πολύ καλά την κατασκευή της εθνικής αφήγησης στις συνεντεύξεις του και στο βιβλίο του. Είπε: "Για μένα, δεν υπήρχε ηθική καλοσύνη στη χρήση ενός αναποτελεσματικού όπλου. Για μεγάλο χρονικό διάστημα το ANC ήταν ειρηνικό και οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν ως ειρηνιστές και σφαγιάζονταν". Εξηγεί επίσης ότι στην πραγματικότητα ο καταπιεστής είναι αυτός που ορίζει τη φύση του αγώνα, αυτός που υπαγορεύει τους κανόνες, και αν δεν πάρεις τα όπλα του καταπιεστή για να απελευθερωθείς, τότε είναι χαμένη υπόθεση. Το αιώνιο φιλοσοφικό ερώτημα της βίας είναι: "Μπορούμε να επιτύχουμε την ειρήνη μέσω της βίας; Υπό την πίεση του Μαντέλα, οι ηγέτες του ANC έφτασαν στο τέλος σε αυτό το συμπέρασμα: "Δεν έχουμε άλλη επιλογή". Μια δυνατή φράση που ειπώθηκε ήταν: "Έχουμε δύο επιλογές: να υποταχτούμε ή να πολεμήσουμε". Η υποταγή ή ο θάνατος: δεν είχαν πλέον επιλογή, επειδή είχαν χρησιμοποιήσει κάθε ειρηνικό μέσο. Δυστυχώς, διαπιστώνουμε ότι αυτή ακριβώς η προσφυγή στη βία ήταν που επέτρεψε στη χώρα να βγει από το απαρτχάιντ. Ακόμη και οι λευκοί Νοτιοαφρικανοί ήθελαν αυτό να σταματήσει. Είχε γίνει ανεξέλεγκτο. Είναι σκληρό να πούμε ότι αυτό επιτεύχθηκε αφού θυσιάστηκαν χιλιάδες ζωές, αλλά είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι δεν ήταν μόνο η καλή συνείδηση της Δύσης που ξαφνικά ξύπνησε.
Όσον αφορά την Επιτροπή Αλήθειας και Συμφιλίωσης (TRC), γίνεται λόγος για white wash: πιστεύεται ότι επρόκειτο για κοροϊδία. Οι καταπιεστές και οι καταπιεσμένοι που είχαν υπερασπιστεί τον εαυτό τους κρίθηκαν με τα ίδια κριτήρια και με τον ίδιο τρόπο. Ορισμένοι MKs κλήθηκαν στην TRC και οδηγήθηκαν στη φυλακή επειδή αρνήθηκαν να παραδεχτούν τα εγκλήματά τους. Αυτή η αρνησιδικία αποτελεί επίσης μία μομφή κατά του Μαντέλα, ο οποίος έκανε δύσκολες επιλογές που είχαν ψυχικές και οικονομικές συνέπειες για τον πληθυσμό.
