Υπερσιβηρικός
ένα τρένο που το λένε Ρωσία
Το βιβλίο του δημοσιογράφου
Γιώργου Πιτροπάκη
που μόλις κυκλοφόρησε (εκδ. Βιβλιοπέλαγος, Αθήνα, 2017)
Συνεπιβάτης στο εξαήμερο ταξίδι ο ρώσος φωτογράφος φίλος του
Sergey Kozmin
Υπερσιβηρικός, 1920. Μια ισχυρότατη χιονοθύελλα υποχρεώνει το τρένο να σταματήσει. Ανάμεσα στους επιβάτες όμως βρίσκεται και ο Λένιν. Ο ηγέτης της σοβιετικής επανάστασης βγάζει έναν πύρινο λόγο και οι επιβάτες με ενθουσιασμό κατεβαίνουν, καθαρίζουν τις γραμμές και συνεχίζουν το ταξίδι τους με επαναστατικά τραγούδια. Τριάντα χρόνια αργότερα, το 1950, στο ίδιο τρένο ταξιδεύει ο Στάλιν, όταν ξανά μια άγρια χιονοθύελλα το σταματάει. Ο Πατερούλης δίνει εντολή να κατέβουν αμέσως όλοι οι επιβάτες, να καθαρίσουν τις γραμμές και όσοι δεν εργάζονται με ταχύτητα και αυταπάρνηση να εκτελούνται επιτόπου. Σε χρόνο μηδέν καθαρίστηκαν οι γραμμές από τα χιόνια και το τρένο συνέχισε κανονικά το ταξίδι του. Περνούν άλλα τριάντα χρόνια και το 1980 είναι ο Μπρέζνιεφ στο τρένο, όταν και πάλι λόγω χιονοθύελλας κλείνουν οι γραμμές και το τρένο σταματάει. Βγαίνουν όλοι έξω, εκτός από τον ίδιο. Τον αναζητούν, ώσπου κάποιος τον βρίσκει στο κουπέ του να πηγαίνει πέρα δώθε, να κουνιέται στον ρυθμό του τρένου σαν να προχωρούσε. "Σύντροφε, τι κάνεις; Το τρένο σταμάτησε", λέει στον Μπρέζνιεφ. "Μη μιλάς!" απαντά εκείνος. "Κάθισε κοντά στο παράθυρο και κάνε ό,τι κάνω. Πρέπει να δείξουμε ότι το τρένο κινείται".
Στις μέρες μας, ένας αιώνας από τον Οκτώβρη των μεγάλων προσδοκιών, τριάντα επτά και πλέον χρόνια μετά τον Μπρέζνιεφ και τα «χρόνια της στασιμότητας», όπως αποκάλεσαν την περίοδο που βρισκόταν στο τιμόνι της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και 126 χρόνια από το 1891, όταν ξεκίνησε η κατασκευή του Υπερσιβηρικού, "το τρένο κινείται". Τώρα πια βέβαια με εντελώς διαφορετική λοκομοτίβα, αυτή της ελεύθερης αγοράς – και ίσως γι' αυτό πολλοί αναρωτιούνται "πού πάει το τρένο".
Έξι μερόνυχτα και βάλε, 9.288 χιλιόμετρα, 53 σταθμοί, 8 χρονικές ζώνες, στο κουπέ ενός βαγονιού της δεύτερης θέσης, σε ένα τρένο που διασχίζει μέσα στο καταχείμωνο μια από τις πιο αφιλόξενες, μυστηριώδεις και παγωμένες περιοχές του πλανήτη· δεν είναι εύκολη υπόθεση.
Οπωσδήποτε κάθε ταξίδι με τρένο έχει την ομορφιά του, υπάρχει όμως ένα που όχι απλώς ξεχωρίζει, αλλά είναι ανυπέρβλητο. Το απόλυτο ταξίδι! Μπροστά του όλα τα άλλα είναι... κοινές διαδρομές και μετακινήσεις. Κι αυτό, όχι μόνο επειδή πρόκειται για τη μεγαλύτερη ενιαία σιδηροδρομική γραμμή στον κόσμο, ούτε γιατί διασχίζει ολόκληρη τη Ρωσία – το ένα τρίτο, δηλαδή, της περιφέρειας του πλανήτη. Πέρα από τους μύθους που περιβάλλουν αυτό το ταξίδι και τις ιστορίες για τη Σιβηρία που προηγούνται, το συντροφεύουν ή έπονται, ο Υπερσιβηρικός ορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την ίδια την ιστορία της χώρας που τον δημιούργησε, συμμετέχοντας καίρια και με ποικίλους τρόπους στις κοσμογονικές αλλαγές που συνέβησαν σχεδόν αμέσως μετά την έναρξη της κατασκευής του.
Ήταν 9 Μαρτίου του 1891, όταν, με αυτοκρατορικό διάταγμα, γίνονταν γνωστά τα σχέδια για την κατασκευή ενός γιγαντιαίων διαστάσεων συγκοινωνιακού μέσου που εξυπηρετούσε, συν τοις άλλοις, και τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της μεγάλης Ρωσίας προς την Άπω Ανατολή.
Τα έργα ξεκίνησαν στις 19 Μαΐου του ίδιου χρόνου, ταυτόχρονα από τη Μόσχα και το Βλαδιβοστόκ, όπου τέθηκε και επίσημα ο «θεμέλιος λίθος». Έπρεπε να περάσουν είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια σκληρής και επίπονης δουλειάς μέχρι να ολοκληρωθούν. Τελικά, τα επίσημα εγκαίνια της μεγαλύτερης στον κόσμο ενιαίας σιδηροδρομικής γραμμής έγιναν στις 5 Οκτωβρίου του 1916. Δώδεκα μήνες αργότερα θα ξεσπούσε η Οκτωβριανή Επανάσταση και επί σειρά ετών στις ράγες του Υπερσιβηρικού θα μαινόταν ο εμφύλιος πόλεμος. Δώδεκα χρόνια νωρίτερα, στα 1904, εξ αιτίας των έργων –οι γραμμές εκτείνονταν στα εδάφη της κινεζικής Μαντζουρίας, στην οποία είχαν εισβάλει οι Ιάπωνες– είχε προηγηθεί ο Ρωσοϊαπωνικός Πόλεμος.
Η επικράτηση των μπολσεβίκων σηματοδότησε μια νέα εποχή για τη «μάνα Ρωσία» και ο Υπερσιβηρικός υπήρξε η ατμομηχανή. Αυτός έδωσε πνοή ζωής στη Σιβηρία, που από τόπος εξορίας μετατράπηκε σε μια απέραντη «εύφορη βιομηχανική λεκάνη». Πάνω σ' αυτή τη σιδηροδρομική γραμμή, τη συγκοινωνιακή ραχοκοκαλιά της χώρας, διακινήθηκαν οι ιδέες της επανάστασης, τα μεγαλεπήβολα πενταετή πλάνα, τα όνειρα και οι αγωνίες των Σοβιετικών πολιτών. Πάνω σ' αυτές τις γραμμές έγινε η συντεταγμένη υποχώρηση των Σοβιετικών όταν πλησίαζε ο ναζιστικός στρατός, αλλά και στις ίδιες ράγες, αργότερα, κινήθηκαν οι άντρες και το πολεμικό υλικό για τη μεγάλη αντεπίθεση, που οδήγησε στην τελική νίκη.
Με τον Υπερσιβηρικό εξακολουθούν μέχρι σήμερα να μετακινούνται εκατομμύρια πολίτες και το 70% των εμπορευμάτων που διακινούνται εντός της χώρας. Ο Υπερσιβηρικός συνεχίζει να ανανεώνεται, να συμπληρώνεται και να διευρύνεται.
Ο μύθος του Υπερσιβηρικού –Τρανς-Σιμπίρσκαγια Μαγκιστράλ είναι το επίσημο όνομά του αλλά τον αποκαλούν Τρανς-Σιμπ– ξεκίνησε με τα πρώτα του ταξίδια και από τότε αυτός ο μύθος όχι μόνο τον ακολουθεί, αλλά του προσθέτει αίγλη συνεχώς. Η πραγματοποίηση αυτού του ταξιδιού για τους εκτός ρωσικής επικράτειας εραστές της ταξιδιωτικής περιπέτειας είναι όνειρο ζωής. Για τους Ρώσους πάλι δεν είναι τίποτα άλλο από ένα συγκοινωνιακό μέσο που ενώνει τη μια άκρη της χώρας με την άλλη. Πάντως, και στις δυο περιπτώσεις, το σίγουρο είναι ότι στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, που διαρκεί μια βδομάδα παρά κάτι ώρες, ο επιβάτης έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει κάθε καρυδιάς καρύδι από την τεράστια και πολυπολιτισμική αυτή χώρα. Καμιά φορά και τον εαυτό του. Από την καλή και από την ανάποδη.
Δεν θυμάμαι από πότε ήθελα να κάνω αυτό το ταξίδι. Σίγουρα πάντως από τα πολύ μικράτα μου. «Να πας στη Σοβιετική Ένωση, εκεί συντελούνται τα θαύματα», μου έλεγε μια πλευρά του περιβάλλοντός μου, εν αντιθέσει με την άλλη, που επέμενε να αποκαλεί «σιδηρούν παραπέτασμα» τη χώρα που διέσχιζε ο Υπερσιβηρικός. Εν τέλει, με τα λεγόμενά τους, οι δυο πλευρές συνέβαλαν ώστε να εξάπτεται η φαντασία μου.
Οι επισκέψεις μου στη Σοβιετική Ένωση άρχισαν στα τέλη της δεκαετίας του '80, τότε που ο Γκορμπατσόφ με την περεστρόικα και την γκλάσνοστ σάλπιζε ξανά την ιδέα της αλλαγής. Το αποτέλεσμα το είδαμε όλοι... Μετά την πτώση του λεγόμενου υπαρκτού, συνέχισα τις επισκέψεις, όχι μόνο στη Ρωσία αλλά και στις υπόλοιπες δημοκρατίες, της πρώην, πλέον, Σοβιετικής Ένωσης. Όσο περνούσαν τα χρόνια, οι επισκέψεις μου γίνονταν όλο και τακτικότερες, καθώς οι προσωπικές σχέσεις που είχα αναπτύξει με βοήθησαν να έχω προσβάσεις σε όλους τους τομείς της νεοσύστατης μετασοβιετικής ρωσικής κοινωνίας. Τότε εργαζόμουν στο περιοδικό Έψιλον της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας. Το ταξίδι με τον Υπερσιβηρικό, παρότι με απασχολούσε πάντα, συνεχώς το ανέβαλλα.
Το πλήρωμα του χρόνου για την πραγματοποίησή του έφτασε στα τέλη του 2010, όταν, ένα χιονισμένο βράδυ, παρέα με τον φίλο και φωτογράφο Σεργκέι Κόζμιν (Sergey Kozmin) επιβιβαστήκαμε από τον σταθμό Γιαροσλάβσκι της Μόσχας στη θρυλική αμαξοστοιχία.
Έξι μερόνυχτα και βάλε...
Αν δεν είσαι δραπέτης ή κυνηγός της απόλυτης περιπέτειας, πρέπει να είσαι μαζοχιστής για να το επιχειρήσεις, θα πουν πολλοί. Διαφωνώ. Αρκεί να είσαι από εκείνους που πιστεύουν ότι η ζωή δεν μετριέται από τις ανάσες που παίρνουμε, αλλά από τα μέρη και τις στιγμές που μας κόβουν την ανάσα. Και είναι ακριβώς αυτό που σου συμβαίνει με όσα βλέπεις, ζεις και αισθάνεσαι διασχίζοντας τη Ρωσία, από τη Μόσχα ως τα παράλια της ανατολικής Σιβηρίας και το Βλαδιβοστόκ.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Η αμαξοστοιχία που κάνει τη διαδρομή Μόσχα-Βλαδιβοστόκ ονομάζεται «Ρωσία». Όνομα και πράμα! Μια μικρογραφία της χώρας πάνω σε ράγες. Στη διάρκεια του ταξιδιού, ο επιβάτης έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει κάθε καρυδιάς καρύδι από την τεράστια και πολυπολιτισμική αυτή χώρα.
Οι εντυπώσεις, τα συναισθήματα και τα συμπεράσματα από αυτό το μοναδικό ταξίδι δημοσιεύτηκαν σε τρία ανεξάρτητα και πολύ μεγάλα θέματα στο Έψιλον της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας. Κρίνοντας δε από τα γράμματα των αναγνωστών που δέχτηκα, είχαν τεράστια απήχηση. Σ' αυτούς οφείλεται και η ύπαρξη τούτου εδώ του βιβλίου, αφού το ζητούσαν σχεδόν επιτακτικά. Τους ευχαριστώ ιδιαίτερα όλους. Βεβαίως, εδώ η διαδρομή του Υπερσιβηρικού έχει εμπλουτιστεί από ένα παράλληλο ταξίδι στον χρόνο και στον χώρο της Ρωσίας. Όλα αυτά σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε όσο περισσότερο γίνεται τη χώρα των Τσάρων, του Λένιν, του Στάλιν, του Πούτιν και του καλπάζοντος καπιταλισμού.
Όσο για τους Ρώσους, τον πιο περήφανο λαό στον κόσμο, τώρα που ο πολυφυλετικός πατριωτισμός των σοβιετικών χρόνων έχει πάει περίπατο και αντικαταστάθηκε από τον πούρο εθνικισμό, κάποιοι από αυτούς δείχνουν έτοιμοι να δώσουν τα πάντα ώστε να γίνει πραγματικότητα το όνειρο του ορθόδοξου ρωσικού μεγαλοϊδεατισμού. Κάποιοι άλλοι έχουν μεθύσει με το γλυκό κρασί του καταναλωτισμού, που γνωρίζει άνθιση στη μεγάλη χώρα. Η πορεία του ταξιδιού είναι απρόβλεπτη, όπως πάντα απρόβλεπτη ήταν η Ρωσία.
Γιώργος Πιτροπάκης
Γεννήθηκε στην Κρήτη, μεγάλωσε στις περιστεριώτικες αλάνες και ανδρώθηκε στα εξαρχειώτικα στενά. 'Εζησε σε κοσμοπολίτικες δυτικοευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις, σε ύποπτες βορειοαφρικανικές κάσμπες, σε εξωτικά νησιά, σε αχανείς ανεμόδαρτες στέπες, αλλά και σε κλειστούς περιφραγμένους τόπους. Εργάστηκε για χρόνια στο θέατρο, στην τηλεόραση, σε περιοδικά και εφημερίδες. Πέρασε καλά ως συνεργάτης του Μίνου Βολανάκη, στον 902 αριστερά στα FM και στην Ελευθεροτυπία. 'Εχει λίγους φίλους και τον Πανιώνιο.
