Ένα σπουδαίο ποίημα του Ώντεν, σε νέα μετάφραση
Ο ΕΡΡΙΚΟΣ ΣΟΦΡΑΣ είναι φίλος μου και είναι αστείο να γράφω γι΄αυτόν, λες κι είναι ξένος. Δυσκολεύομαι πολύ να πω τον αυτονόητο έπαινο, καθώς διαβάζω την μετάφρασή του στο αριστουργηματικό ποίημα του Γ.Χ. Ώντεν «Musée des Beaux Arts», στο τομίδιο των εκδόσεων Αντίποδες, «Η ασπίδα του Αχιλλέα» που μόλις κυκλοφόρησε, με τους πρωτότυπους και τους μεταφρασμένους στίχους, αλλά και μικρά, κατατοπιστικά σημειώματα, για κάθε από τα 19 ποιήματα. Ελπίζω όμως, άλλοι να αναγνωρίσουν το κέντημα, τη γνώση και την δεξιοτεχνία του, ειδικά στις ομοιοκατάληκτες απόπειρες - τις δυσκολότατες.
Αντ΄αυτού λοιπόν θα παραθέσω το ποίημα που με συγκίνησε πιο πολύ, με την σημείωση του Ερρίκου. Νομίζω αυτό είναι η καλύτερη απόδειξη της έξοχης δουλειάς του.
Musée des Beaux Arts
Ποτέ δεν κάναν λάθος για τον πόνο
Οι Παλιοί Δασκάλοι· πόσο κατάλαβαν τη θέση του
Στην ανθρώπινη ζωή· πώς φτάνει και μας βρίσκει
Την ώρα που ο άλλος τρώει ή ανοίγει ένα παράθυρο ή
έστω περπατάει βαριεστημένα·
Πώς, όταν οι γέροντες προσμένουν, μ' ευλάβεια και
πάθος,
Το θαύμα της Γέννησης, πρέπει πάντα να υπάρχουν
παιδιά
Που δεν το πολυθέλουν να συμβεί, και γλιστρούν με
παγοπέδιλα
Σε μια λιμνούλα στην άκρη του δάσους.
Ποτέ αυτοί δε λησμόνησαν
Ότι και το πιο φριχτό μαρτύριο πρέπει να συντελεστεί
Με κάποιο τρόπο, σε μια γωνιά, σ' έναν τόπο λερό
Εκεί που ο σκύλος ζει τη σκυλίσια ζωή του και τ' άλογο
του βασανιστή
Ξύνει τ' αθώα του καπούλια σ' ένα δέντρο.
Στον Ίκαρο του Μπρέγκελ, λόγου χάρη: πώς καθετί
Γυρίζει αμέριμνα την πλάτη στην καταστροφή·
Μπορεί ο ζευγολάτης να τον άκουσε τον παφλασμό,
Την έρημη κραυγή, μα δεν ήταν γι' αυτόν κακό μεγάλο·
Ο ήλιος έλαμπε, έτσι όπως έπρεπε, πάνω στ' άσπρα πόδια
Που χάνονταν στο πράσινο νερό·
Και το λεπτοφτιαγμένο ακριβό καράβι,
Που σίγουρα είδε κάτι εκπληκτικό, ένα παιδί να πέφτει
απ΄τον αιθέρα,
Είχε να πάει σε κάποιο προορισμό, και ήσυχα αρμένισε
πέρα.
Δεκέμβριος 1938
Musee des Beaux Arts
W. H. Auden
About suffering they were never wrong,
The old Masters: how well they understood
Its human position: how it takes place
While someone else is eating or opening a window or just walking dully along;
How, when the aged are reverently, passionately waiting
For the miraculous birth, there always must be
Children who did not specially want it to happen, skating
On a pond at the edge of the wood:
They never forgot
That even the dreadful martyrdom must run its course
Anyhow in a corner, some untidy spot
Where the dogs go on with their doggy life and the torturer's horse
Scratches its innocent behind on a tree.
In Breughel's Icarus, for instance: how everything turns away
Quite leisurely from the disaster; the ploughman may
Have heard the splash, the forsaken cry,
But for him it was not an important failure; the sun shone
As it had to on the white legs disappearing into the green
Water, and the expensive delicate ship that must have seen
Something amazing, a boy falling out of the sky,
Had somewhere to get to and sailed calmly on.
ΤΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ
Γράφει [ο Ώντεν] το ποίημα μετά την επίσκεψή του το 1938 στο Βασιλικό Μουσείο Καλών Τεχνών στις Βρυξέλλες, φημισμένο για τη συλλογή φλαμανδικής ζωγραφικής (15ος-18ος αι.). Στο πρώτο μέρος (στ. 1-13), οι αναφορές γίνονται σιωπηρά σε τρεις πίνακες του μεγαλύτερου Φλαμανδού ζωγράφου του ΙΣΤ' αιώνα, του Πήτερ Μπρέγκελ του Πρεσβύτερου (1525-1569)» που φυλάσσονται εκεί: στην «Απογραφή στη Βηθλεέμ» και στο «Χειμωνιάτικο τοπίο με παγοδρόμους και παγίδα πουλιών» (στ. 5-8), καθώς και στη «Σφαγή των νηπίων» (στ. 12). (Εδώ να σημειωθεί πως η «Σφαγή» αποδίδεται στον Πήτερ Μπρέγκελ το Νεότερο (1564-1638), γιο του Πρεσβύτερου, που αντέγραψε αρκετές φορές το διάσημο έργο του πατέρα του, το οποίο ανήκει στη Βασιλική Συλλογή στο Λονδίνο.) Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος (στ. 14-21), γίνεται ρητή αναφορά σ’ ένα τέταρτο έργο του Μπρέγκελ του Πρεσβύτερου, το «Τοπίο με την πτώση του Ίκαρου», όπου απεικονίζονται και κυριαρχούν στη σύνθεση ένας γεωργός που οργώνει με το άλογό του, ένας βοσκός με το κοπάδι του, ένας ψαράς (αδιάφοροι κι οι τρεις για τη συμφορά), αλλά και η θάλασσα, βουνά, ένα λιμάνι, πλοία, ο ήλιος στο βασίλεμά του. Στη δεξιά πλευρά, μες στην πυκνή σύνθεση, μόλις διακρίνονται τα δύο πόδια του Ίκαρου τη στιγμή που σπαρταρά βουλιάζοντας στο νερό. Υπογραμμίζονται η ασημαντότητα της ύπαρξης, η αδιαφορία για τον ανθρώπινο πόνο, δευτερευόντως η ύβρη του Ίκαρου.
Το ποίημα (όπως και η «Ασπίδα του Αχιλλέα») αποτελεί τυπικό δείγμα έκφρασης, από τις πιο χαρακτηριστικές του 20ού αιώνα. Έκφραση ονομάζεται «η λεπτομερής περιγραφή μιας εικόνας, κυρίως οπτικής. Ειδικότερα, αναφέρεται στην περιγραφή ενός εικαστικού έργου τέχνης. Ο όρος αρχικά χρησιμοποιήθηκε στην κλασική ρητορική, όμως απέκτησε κεντρική σημασία στην τέχνη της περιγραφής στην ποίηση, την ιστοριογραφία, το μυθιστόρημα» (λήμμα «Ekphrasis», The Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, Πρίνστον και Οξφόρδη 2012, σ. 393). Από τις πρωιμότερες εκφράσεις: η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα από τον Όμηρο (Ιλιάδα Σ 478-614)» της ασπίδας του Αινεία από τον Βιργίλιο (Αινειάδα VIII 608-728), των υφαντών της Αθηνάς και της Αράχνης από τον Οβίδιο (Μεταμορφώσεις 6,1-145)·
Εκφράσεις στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία: η «Ωδή σε μια ελληνική υδρία» του Τζων Κητς, η «Τελευταία μου δούκισσα» του Ρόμπερτ Μπράουνινγκ, το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέυ του Όσκαρ Ουάιλντ, η ποιητική σύνθεση Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο του Τζων Ασμπερυ, καθώς και το ποίημα του Ουίλλιαμ Κάρλος Ουίλλιαμς «Τοπίο με την πτώση του Ίκαρου» (1962), εμπνευσμένο κι αυτό από τον πίνακα του Μπρέγκελ. Στη νεοελληνική λογοτεχνία: τα «Ζωγραφισμένα», ο «Τεχνουργός κρατήρων» και η «Εικών εικοσιτριετούς νέου καμωμένη από φίλον του ομίληκα, ερασιτέχνην» από τον καβαφικό Κανόνα, ο «Δεξίλεως» και η «Ηγησώ» του Παλαμά, η «Πεδιάς και το νεκρoταφείον» του Καρυωτάκη, ο «Edward VI» του Κώστα Ουράνη, ο «Εφηβος των Αντικυθήρων» της Ζωής Καρέλλη, η «Τοιχογραφία» της Μαρίας Λαϊνά.
Στα Τρία κρυφά ποιήματα του Σεφέρη (1966), στο «Θερινό ηλιοστάσι»: ένιωσες το πυκνό βάρος του χορευτή / να πέφτει στο ποτάμι του καιρού— / το φοβερό παφλασμό, ο ποιητής (σύμφωνα με μαρτυρία της Μαρώς Σεφέρη) είχε κατά νου τον πίνακα του Μπρέγκελ και το ποίημα του Ώντεν (Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα, φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, 8η έκδοση, Αθήνα 1972, σ. 348).
Ο Σεφέρης μεταφράζει το «Musee des Beaux Arts» νωρίς, στα 1943, και το ενσωματώνει (μαζί με την αποκηρυγμένη από τον Ώντεν «Ισπανία») στις Αντιγραφές (Αθήνα 1965» σ. 121-129): είναι πιθανόν οι πρώτες μεταφράσεις ποιημάτων του Ώντεν στη γλώσσα μας. Το ποίημα μεταφράζει και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος στην έκδοση: Szymborska - Bruegel - Auden, Δύο πίνακες - Δύο ποιήματα, Αθήνα 1999»
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕ ΕΚΠΤΩΣΗ ΠΑΤΩΝΤΑΣ ΕΔΩ
