Από τον θρίαμβο στην καταστροφή και από τη συνύπαρξη στον ξεριζωμό. Τα κατορθώματα των ηρώων αλλά και οι πληγές της προσφυγικής εμπειρίας. Η Μικρασιατική Καταστροφή ανήκει στα εμβληματικά γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ποιοι ήταν οι πρωταγωνιστές και τι λάθη έγιναν; Θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί η εθνική τραγωδία το 1922; Τι ρόλο έπαιξαν η ήττα του Βενιζέλου, η επαναφορά του Κωνσταντίνου και ο διεθνής παράγοντας;
Ο ιστορικός και συγγραφέας Σωτήρης Ριζάς έχει μελετήσει ενδελεχώς αυτή την ιστορική περίοδο και έχει γράψει το βιβλίο «Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας - Ο Βενιζέλος, ο αντιβενιζελισμός και η Μικρά Ασία», το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει σε επανέκδοση από τον Καστανιώτη. Σε αυτό εξετάζει τη διαμόρφωση της ελληνικής πολιτικής σχετικά με τη Μικρά Ασία από το 1914, όταν το θέμα ανέκυψε εξαιτίας των διώξεων του ελληνικού στοιχείου από το νεοτουρκικό καθεστώς, έως τη στρατιωτική ήττα του 1922 και την εκρίζωση του ελληνισμού μετά τη μακραίωνη παρουσία του στις ακτές της Ιωνίας.
Εκατό χρόνια μετά, ποιους κρίνει ως τους σημαντικότερους παράγοντες αυτής της εξέλιξης; Επισημαίνει: «Η πολιτική της επέκτασης του ελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία θεμελιωνόταν σε δύο παραδοχές που έδειχναν ισχυρές τον Μάιο του 1919. Η πρώτη ήταν ότι η Βρετανία μπορούσε και θα διαμόρφωνε κατά τις απόψεις της τον μεταπολεμικό χάρτη της Μέσης Ανατολής μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η δεύτερη ότι η στρατιωτική αδυναμία του τουρκικού παράγοντα θα ήταν μόνιμη. Και οι δύο αποδείχθηκαν περιορισμένης ισχύος.
«Νομίζω ότι η Μικρασιατική Καταστροφή έχει να κάνει με τις γενικότερες αλλαγές στο διεθνές σύστημα αλλά και την αδυναμία του ελληνικού κράτους να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός εγχειρήματος αυτής της κλίμακας»
Η βρετανική υπεροχή υπονομεύθηκε από τη σταδιακή απόκλιση των συμφερόντων Βρετανίας και Γαλλίας, που έγινε σαφής από τον Ιανουάριο του 1920 και μετά, δηλαδή όταν εγκατέλειψε την πρωθυπουργία της Γαλλίας ο Ζορζ Κλεμανσό, ο οποίος δεσμευόταν από τη συμμαχία της περιόδου του πολέμου.
Η στρατιωτική αδυναμία του τουρκικού παράγοντα αποδείχθηκε εξίσου προσωρινή. Η σταδιακή απόκτηση μαζικού ερείσματος από το εθνικιστικό κίνημα του Κεμάλ, η βαθμιαία ενίσχυση της στρατιωτικής οργάνωσης του εθνικιστικού στρατού, η συμμαχία με τους μπολσεβίκους, η ανοχή ή και συνεργασία της Γαλλίας και της Ιταλίας με το εθνικιστικό καθεστώς μετέβαλαν τη στρατηγική εξίσωση».
Κατά τη γνώμη του ποιος ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας που οδήγησε στη Μικρασιατική Καταστροφή; «Νομίζω ότι έχει να κάνει με τις γενικότερες αλλαγές στο διεθνές σύστημα αλλά και την αδυναμία του ελληνικού κράτους να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός εγχειρήματος αυτής της κλίμακας».
Οκτώβρης 1918 - Ανακωχή του Μούδρου
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ηττάται στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ουσιαστικά, η ένταξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο έγινε επίσημα τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1914 στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, μετά από υποσχέσεις των Γερμανών για παροχή δανείων με ευνοϊκότερους όρους. Η Μεγάλη Βρετανία είχε συμμαχήσει ήδη με τη Ρωσία προκειμένου να εξισορροπηθεί η γερμανική ισχύς. Το βασικό δόγμα είναι η αποτροπή της κυριαρχίας της Γερμανίας στην Ευρώπη. Η Ανακωχή του Μούδρου, η οποία υπογράφτηκε στις 30 Οκτωβρίου μεταξύ των Δυτικών Συμμαχικών Δυνάμεων της Αντάντ και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σηματοδότησε όχι μόνο τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και την άνευ όρων παράδοση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με ταπεινωτικούς όρους που ουσιαστικά προέβλεπαν την κατάλυση της κυριαρχίας της πάνω στα εδάφη που ως τότε κατείχε. Ήταν μια συνθήκη που επιβεβαίωσε τη δεσπόζουσα θέση της Μ. Βρετανίας στην περιοχή κι αυτό δυσαρέστησε δυνάμεις όπως η Γαλλία και η Ιταλία. Είναι καταλυτική η σημασία της, αφού τότε αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε τη στρατηγική αξία του πετρελαίου.
Μάιος 1919 - Απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη
Η ελληνική στρατιωτική απόβαση στη Σμύρνη πραγματοποιήθηκε στις 16 Μαΐου του 1919 με απόφαση του Ανωτάτου Συμμαχικού Συμβουλίου, των νικητών συμμάχων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ως εφαρμογή της Συνθήκης του Μούδρου. Η κίνηση αυτή εντάσσεται στο όραμα της Μεγάλης Ιδέας, την οποία η Ελλάδα πρέπει να εκπληρώσει, και ο Ελευθέριος Βενιζέλος πιστεύει ότι αυτή είναι η ιδανική ευκαιρία. Η χώρα μας βρίσκεται στο στρατόπεδο των νικητών και ελπίζει ότι θα αποκτήσει το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών της Ανατολικής Θράκης, εκτός της Κωνσταντινούπολης. Αυτή η οπτική συνάδει και με τις στρατηγικές επιδιώξεις της Βρετανίας, βγάζοντας εκτός του πλάνου την Ιταλία, αφού ο Λόιντ Τζορτζ αποσκοπούσε σε άμεση κατάληψη ζωτικών τμημάτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από συμμαχικά στρατεύματα. Η Ελλάδα, λοιπόν, με αφετηρία την πόλη της Σμύρνης θα ήταν ο βραχίονας αυτής της βρετανικής στρατηγικής στην Εγγύς Ανατολή. Μιλάμε για μια έκταση 16.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Μ’ αυτή την κίνηση η Ελλάδα γίνεται μια περιφερειακή δύναμη αλλά και η χώρα των δύο ηπείρων, σύμφωνα με το σλόγκαν του Βενιζέλου και των υποστηρικτών του. Έτσι, στο πρόσωπο του Βρετανού πρωθυπουργού Ντέιβιντ Λόιντ Τζορτζ η Ελλάδα έβλεπε έναν σύμμαχο που έδειχνε να έχει πίστη στις προοπτικές της Ελλάδας ως ενός ανερχόμενου δυναμικού παράγοντα στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, που προοριζόταν να είναι ο βασικός στρατηγικός σύμμαχος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στην περιοχή. Αργότερα, ακόμα και οι αντιβενιζελικοί, με την εξαίρεση του Ιωάννη Μεταξά, την άνοιξη του 1920 είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» ήταν κάτι πραγματοποιήσιμο.
Μάιος 1919 - Απόβαση Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα
Ήδη έχουμε σκιαγραφήσει δύο παραδοχές. Αφενός ότι η Μεγάλη Βρετανία θα διαμορφώσει τον μεταπολεμικό χάρτη ανεμπόδιστα και αφετέρου ότι η οθωμανική ισχύς έχει καταστραφεί οριστικά. Τελικά, αυτές οι δύο υποθέσεις θα διαψευσθούν σταδιακά. Τον Μάιο του 1919, λίγες μέρες μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, έχουμε αποβίβαση και του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα του Πόντου. Είναι ο άνθρωπος που θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτή η εξέλιξη θα αποδειχθεί οδυνηρή για τον ελληνικό στρατό αλλά και τους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς της διαλυμένης πλέον Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Κεμάλ, αν και αρχικά είχε διοριστεί επιθεωρητής της 9ης Τουρκικής Στρατιάς, θα εξελιχθεί σε ιδρυτή ενός απελευθερωτικού εθνικού κινήματος. Προφανώς, τις εξελίξεις επιτάχυνε η απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη. Οι Τούρκοι εθνικιστές την είδαν ως μια απόβαση που θα είχε οριστικό χαρακτήρα. Έκτοτε, όλα εξελίχθηκαν αστραπιαία. Το τουρκικό εθνικό κίνημα βρήκε οπαδούς όχι μόνο στα βάθη της Ανατολίας αλλά και στις τοπικές ελίτ. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους έχουμε τη σύναψη ενός εθνικού συμφώνου στην εθνοσυνέλευση της Σεβάστειας κι εκεί ξεκινά η πολιτική ζωή του τουρκικού έθνους.
Αύγουστος 1920 - Συνθήκη των Σεβρών
Όπως γνωρίζουμε, υπογράφηκε μεταξύ των νικητών του Α’ Παγκοσμίου και της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μια αίθουσα του δημαρχείου των Σεβρών, κοντά στο Παρίσι. Με τη Συνθήκη των Σεβρών οριστικοποιούνται το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τον διαμοιρασμό των εδαφών της, η γέννηση του κράτους της Τουρκίας και η απόδοση στην Ελλάδα των διεκδικούμενων εδαφών. Ουσιαστικά, αποκρυσταλλώνεται και γίνεται πραγματικότητα η Μεγάλη Ιδέα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η Μικρά Ασία θα αποτελούσε πλέον το ένα από τα δύο σκέλη μιας Μεγάλης Ελλάδας που θα εκτεινόταν σε δύο ηπείρους, με μια μεγάλη θαλάσσια έκταση στο μέσον. Ο συσχετισμός δυνάμεων που θα διαμόρφωνε η βέβαιη κατά τον Βενιζέλο νίκη της Αντάντ και η ειδική σχέση με τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της εποχής, τη Βρετανία, θα επέτρεπαν την υπέρβαση των όποιων ορίων της ελληνικής ισχύος. Ήταν μια μεγάλη διπλωματική νίκη, αλλά υποτιμήθηκε το γεγονός ότι καμία όμως από τις Μεγάλες Δυνάμεις δεν επρόκειτο να συνδράμει στρατιωτικά και οικονομικά σε αυτό το κρίσιμο στάδιο για την Ελλάδα.
Νοέμβριος 1920 - Ήττα Βενιζέλου στις εκλογές
Σε μία από τις κρισιμότερες εκλογικές αναμετρήσεις της νεοελληνικής ιστορίας το κόμμα του Βενιζέλου ηττάται, ο ίδιος αποχωρεί από την πρωθυπουργία και αναλαμβάνει την κυβέρνηση ο συνασπισμός των αντιβενιζελικών δυνάμεων «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις». Πώς φτάσαμε όμως από τον διπλωματικό θρίαμβο στην εκλογική συντριβή; Στο μυαλό των εκλογέων κυριαρχούσε το αίτημα της αποστράτευσης. Οι πολίτες επιθυμούσαν την επιστροφή των στρατιωτών στα χωράφια και τις δουλειές τους. Μην ξεχνάτε ότι η Ελλάδα ήταν μια αγροτική χώρα. Ο πληθυσμός ήταν κουρασμένος. Επίσης, ο Βενιζέλος, οι οπαδοί του αλλά και οι σύμμαχοι είχαν κυβερνήσει με μέτρα καταστολής και καταπίεσης και κυριαρχούσε το αίτημα για απαλλαγή από την «τυραννία» του. Την ίδια στιγμή βλέπουμε ότι οι Τούρκοι εθνικιστές δεν αποδέχονταν τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών και ότι θα χρειαζόταν μεγάλη στρατιωτική προσπάθεια. Ωστόσο, είναι φανερό ότι η απεμπλοκή από τη Μικρά Ασία ήταν αδύνατη τόσο για τον Βενιζέλο όσο και για τον Γούναρη. Αναμφίβολα, η εκλογική αναμέτρηση της 1ης Νοεμβρίου 1920 ανέδειξε μια ισχυρή επιθυμία της κοινωνίας να τερματιστεί ο πόλεμος.
Δεκέμβριος 1920 - Επάνοδος Βασιλιά Κωνσταντίνου
Στις 22 Νοεμβρίου διενεργείται δημοψήφισμα για την επιστροφή του Κωνσταντίνου και τα αποτελέσματα καταγράφουν ποσοστό 99% υπέρ της επιστροφής του. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου επιστρέφει στην Ελλάδα. Προσωπικά, δεν πιστεύω ότι αυτό το γεγονός είναι τόσο καθοριστικό όσο θεωρείται. Πράγματι, ο Κωνσταντίνος ήταν εξαιρετικά αντιπαθής λόγω του ρόλου που διαδραμάτισε κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στις συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ, αλλά δεν ήταν μόνο αυτό που έκρινε στο σύνολό της τη δυσάρεστη εξέλιξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Είναι αλήθεια ότι η Ελλάδα απομονώθηκε, αφού μετά το αποτέλεσμα Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία παρέδωσαν διακοινώσεις με τις οποίες δεν αναγνώριζαν τον Κωνσταντίνο ως αρχηγό του κράτους και πάγωσαν όλα τα δάνεια που είχαν δρομολογηθεί προς τη χώρα, αλλά νομίζω ότι ήταν μια κίνηση περισσότερο επικοινωνιακού περιεχομένου. Προσωπικά, νομίζω ότι η επικράτηση των αντιβενιζελικών δεν ήταν αποφασιστικής σημασίας για τις εξελίξεις.
Μάρτιος 1921 - Μάχη του Αφιόν Καραχισάρ
Οι Τούρκοι έχουν ενισχυθεί σημαντικά. Σ’ αυτό βοηθά και η άνοδος στην εξουσία των μπολσεβίκων στη Ρωσία ‒ επικρατεί το κοινό συμφέρον του αντιιμπεριλιασμού. Δεν θέλουν τη δυτική επιρροή στην περιοχή τους και η σύγκλιση εκδηλώνεται στην Αρμενία. Τα ελληνικά στρατεύματα κατάφεραν να καταλάβουν προσωρινά το Αφιόν Καραχισάρ, αλλά λόγω αποτυχίας του Γ’ Σώματος Στρατού στην προσπάθεια κατάληψης του Εσκί Σεχίρ, αναγκάστηκαν να το αφήσουν. Η Γαλλία μάλιστα θα κάνει πολιτική στροφή 180 μοιρών, στηρίζοντας ανοιχτά τις θέσεις του Κεμάλ, ενώ ακολούθησε σύντομα και η Ιταλία, η οποία στο εξής θα εφοδίαζε με όπλα και τεχνογνωσία τον κεμαλικό στρατό. Οι αντιβενιζελικοί, ενώ προεκλογικά είχαν υποσχεθεί απεμπλοκή των ελληνικών στρατευμάτων από τη Μικρά Ασία, τελικά αποφασίζουν κλιμάκωση των επιχειρήσεων. Νομίζω, πάντως, ότι κανείς δεν θα μπορούσε να εγκαταλείψει όλα όσα είχαν ήδη κερδηθεί. Δηλαδή, ο επίσημος αντιβενιζελισμός δεν υποστήριζε πλέον την απαγκίστρωση από τη Μικρά Ασία, παρά τις παλαιότερες επιφυλάξεις της ηγεσίας του, αλλά δεν αποθάρρυνε κιόλας την προσδοκία της αποστράτευσης.
Ιούλιος 1921 - Πορεία προς το Σαγγάριο
Στις 6 Ιουλίου 1921 καταλαμβάνεται το Εσκί Σεχίρ από το Γ’ Σώμα Στρατού, ενώ στις 8 Ιουλίου 1921 οι Τούρκοι επιχειρούν γενική αντεπίθεση με στόχο την ανακοπή της ελληνικής προέλασης και την καταστροφή των ελληνικών δυνάμεων. Οι ελληνικές δυνάμεις αντιστέκονται σθεναρά. Τελικά, στις 15 Ιουλίου 1921 έγινε στην Κιουτάχεια νέο πολεμικό συμβούλιο υπό την προεδρία του Κωνσταντίνου και σε αυτό συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, ο πρωθυπουργός Γούναρης, ο υπουργός Στρατιωτικών Νικόλαος Θεοτόκης, ο διοικητής της Στρατιάς Παπούλας, ο επιτελάρχης Πάλλης και ο αρχηγός Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού, αντιστράτηγος Βίκτωρας Δούσμανης. Εκεί αποφασίζεται ομόφωνα η συνέχιση της επιθετικής πορείας μέχρι τον Σαγγάριο. Οι ελληνικές δυνάμεις παραμένουν στο έδαφος αυτό καθ’ όλη τη διάρκεια του χειμώνα 1921-1922. Το κόστος ήταν δυσβάστακτο και οδήγησε την κυβέρνηση σε εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος για να μπορέσει να χρηματοδοτήσει η Ελλάδα για λίγους μήνες την παρουσία της στη Μικρά Ασία. Επομένως, η χώρα ανέλαβε ένα εγχείρημα που υπερέβαινε τις οικονομικές, στρατιωτικές και διπλωματικές της δυνατότητες.
Αύγουστος 1922 - Άρθρο Γ. Βλάχου - Οίκαδε
Ήταν ξημερώματα της 13ης Αυγούστου 1922 όταν έγινε η επίθεση του τουρκικού πεζικού. Την επίθεση παρακολουθούσαν από παρατηρητήριο στην κορυφή του Καλετζίκ Νταγ ο Μουσταφά Κεμάλ και οι επιτελείς. Την επόμενη ημέρα, 14 Αυγούστου, τα τουρκικά στρατεύματα διασπούν τις ελληνικές δυνάμεις και συντρίβουν τμήματά τους. Εκείνη την ημέρα η εφημερίδα «Καθημερινή» κυκλοφορούσε με πρωτοσέλιδο ανυπόγραφο άρθρο (που, όπως γνωρίζουμε, είχε γράψει ο εκδότης της Γεώργιος Βλάχος) με τίτλο «Οίκαδε…». Εκτιμώντας ότι η Ελλάδα δεν έχει διεθνή στήριξη, ο Γ.Α. Βλάχος ζητούσε από την ελληνική κυβέρνηση την επιστροφή των ελληνικών στρατευμάτων στην πατρίδα. Και το άρθρο αυτό δημοσιεύεται χωρίς ο Βλάχος να γνωρίζει τι ακριβώς έχει συμβεί στο μέτωπο.
Σεπτέμβριος 1922 - Η Σμύρνη παραδίδεται στις φλόγες
Οι ελληνικές και οι αρμενικές συνοικίες της Σμύρνης παραδίδονται στις φλόγες και ο ανυπεράσπιστος πληθυσμός αναζητά απεγνωσμένα τρόπο διαφυγής προς τη θάλασσα. Σφαγές, αιχμαλωσίες και διωγμοί αμάχων. Στα χαλάσματα και τις στάχτες της Σμύρνης ενταφιάζεται το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Η λογική της κλιμάκωσης και η υπέρβαση των ορίων των δυνατοτήτων του ελληνικού κράτους είναι πιθανότατα το κλειδί για την κατανόηση των εξελίξεων που περιγράψαμε αλλά και το πιο σημαντικό συμπέρασμα που προκύπτει από την επανεξέταση της Μικρασιατικής Καταστροφής έναν αιώνα μετά.
