Μέσα στην έκθεση του Μουσείου Ακρόπολης για τα Ελευσίνια Μυστήρια
Μια συλλογή από μοναδικά έργα που έχουν βρεθεί στην Ελευσίνα, σχετικά με την πιο σαγηνευτική τελετή της αρχαιότητας, για την οποία ακόμα έχουμε ελάχιστη γνώση
Η θρησκεία των Ελλήνων από την αρχαιότητα είχε δημόσιο χαρακτήρα και ήταν στενά συνδεδεμένη με την πολιτική ζωή κάθε περιοχής.
Παράλληλα, όμως, αναπτύχθηκαν οι μυστηριακές λατρείες ορισμένων θεών που άγγιζαν τον συναισθηματικό κόσμο του κάθε ανθρώπου και αυτό που προσδοκούσε προσωπικά, ως άτομο: την προσωπική του ευτυχία στη ζωή αυτή αλλά και στη μετά θάνατον ζωή.
Αυτή η πλευρά της αρχαίας θρησκείας, η οποία δεν είναι τόσο γνωστή, προβάλλεται με τον καλύτερο τρόπο αυτές τις μέρες στο ισόγειο του μουσείου Ακρόπολης, σε μια έκθεση που παρουσιάζει τα σημαντικότερα έργα που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη και έχουν σχέση με τα Ελευσίνια Μυστήρια:
Μοναδικά έργα που έχουν βρεθεί στην Ελευσίνα όπως το άγαλμα της Φεύγουσας Περσεφόνης (1ο μισό 5ου αιώνα π.Χ.), το πρώιμο κλασικό ανάγλυφο με την παράσταση Δήμητρας και Κόρης (Περσεφόνη) (1ο μισό 5ου αιώνα π.Χ.), ιερά σκεύη όπως κέρνοι, πλημοχόες και θυμιατήρια, αλλά και μνημεία με παραστάσεις των πρωταγωνιστών των μεγάλων μυστηρίων, του Ιεροφάντη και του Δαδούχου.
Περιλαμβάνονται επίσης ευρήματα από το Ελευσίνιο της Αθήνας αλλά και την Ιερά Οδό (η πανηγυρική πομπή ξεκινούσε από την Αθήνα με πλήθος μυημένων και υποψηφίων για μύηση και κατέληγε στο τελεστήριο της Ελευσίνας), αλλά και ορισμένα χαρακτηριστικά ευρήματα από το Ιερό της Αφροδίτης που βρίσκεται δίπλα στην Ιερά Οδό, στην περιοχή του Δαφνίου.
Οι αρχές της λατρείας στην Ελευσίνα χάνονται στους μυκηναϊκούς χρόνους, ενώ τελευταία φορά τα Ελευσίνια Μυστήρια έγιναν το 395 μ.Χ.
Τα μεγάλα μυστήρια της Ελευσίνας ήταν ανοιχτά σε όλους, με εξαίρεση τους βαρβάρους και τους φονιάδες. Η προετοιμασία για τη μύηση ξεκινούσε κάθε χρόνο στην αρχή του φθινοπώρου στην Αθήνα με την έλευση των Ιερών αντικειμένων που φιλοξενούνταν για λίγες μέρες στο Ελευσίνιο, στους πρόποδες της Ακρόπολης.
Οι μύστες συμμετείχαν σε τελετή εξαγνισμού, έκαναν θυσίες και άρχιζαν τη νηστεία και την περισυλλογή. Την πέμπτη ημέρα σχηματιζόταν η θρησκευτική πομπή με πυρσούς που διένυε 21 χιλιόμετρα και έφτανε το σούρουπο μέχρι το ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα.
Μετά την προσφορά της θυσίας οι μύστες διέκοπταν την νηστεία πίνοντας τον κυκεώνα, ένα μείγμα από νερό, αλεύρι και φλισκούνι. Η τελετή της μύησης γινόταν σε ένα ειδικό κτίριο, το Τελεστήριο, με μια τετράγωνη αίθουσα 2.500 τετραγωνικών μέτρων.
Στο μέσο της αίθουσας υπήρχε ένας ναΐσκος, το Ανάκτορο, τα άγια των αγίων, στον οποίο έμπαινε μόνο ο αρχιερέας, ο Ιεροφάντης. Η τελετουργία περιελάμβανε τα λεγόμενα και τα δρώμενα που ήταν αφηγήσεις και δράσεις από τα πάθη της Δήμητρας μέχρι την άνοδο της Περσεφόνης από τον Άδη.
Τέλος, ο Ιεροφάντης έμπαινε στο Ιερό και έβγαινε λίγο αργότερα με τα Ιερά αντικείμενα των δυο θεοτήτων, τα δεικνύμενα, τα οποία πρόβαλλε στους μυημένους. Εκείνη τη στιγμή η κατασκότεινη τεράστια αίθουσα του μυστηρίου γέμιζε φως που ερχόταν από το Ανάκτορο -κάτι που θύμιζε την ανάσταση και το άγιο φως!
Η τελευταία μέρα μετά τη μύηση έκλεινε με την σπονδή νερού από τις πλημοχόες, μία προς την ανατολή και μία προς τη δύση. Συνοδεύονταν από μυστικές επικλήσεις οι οποίες ήταν ευχές για βροχή απαραίτητη για τη νέα σπορά στις αρχές του φθινοπώρου.
Οι μύστες μετά την τελετουργία αισθάνονταν καθαγιασμένοι και προσδοκούσαν την χάρη των δύο θεών και την ευφορία των καρπών της γης.
Ο μύθος της Κόρης που χάθηκε στα έγκατα της γης και ξαναγύρισε να φέρει τη χαρά στη Δήμητρα συμβολίζει τον κύκλο του σπόρου των δημητριακών που χάνεται στη γη το χειμώνα για να βλαστήσει την άνοιξη και να καρπίσει το καλοκαίρι, χαρίζοντας τροφή στους θεούς και να συνεχίσει την αέναη διαδρομή του.
Οι αρχές της λατρείας στην Ελευσίνα χάνονται στους μυκηναϊκούς χρόνους, ενώ τελευταία φορά τα Ελευσίνια Μυστήρια έγιναν το 395 μ.Χ.
Τα μυστήρια ως βασικό χαρακτηριστικό είχαν τη σιωπή σχετικά με τα τελούμενα. Δηλαδή οι μυημένοι ορκίζονταν ότι δεν πρόκειται να αποκαλύψουν ποτέ και σε κανέναν τις τελετουργίες των μυστηρίων και γι' αυτό πάρα πολλά πράγματα δεν τα γνωρίζουμε.
Ωστόσο έχουμε αρκετά τεκμήρια από τις ανασκαφές της Ελευσίνας τα οποία μας δίνουν μία γεύση για το τι γινόταν εκεί.
FacebookTwitter Οι πρωταγωνιστές αυτής της λατρείας είναι η Δήμητρα και η Κόρη. Πίσω από τον μύθο της αναζήτησης της Κόρης την οποία άρπαξε ο Άδης και παρέμεινε για ένα διάστημα στον κάτω κόσμο κρύβεται ο μύθος του κύκλου που κάνει η φύση, η οποία χάνεται και ξαναγυρίζει. Είναι η Αναγέννηση, η Ανάσταση κατά κάποιον τρόπο. Κι αυτό ακριβώς αποκαλύπτεται από τις μορφές. Στο ανάγλυφο φαίνεται η Κόρη η οποία κρατάει δαυλούς στο χέρι, δάδες, έχει μόλις βγει απ' τον κάτω κόσμο και πάει να σβήσει τη δάδα γιατί δεν τη χρειάζεται πια. Την υποδέχεται η μητέρα της η Δήμητρα με τα στάχυα. Τα στάχυα είναι το δεύτερο βασικό στοιχείο: η Δήμητρα για την επιστροφή της Κόρης χαρίζει στους ανθρώπους τη βασική τροφή τους, τα σιτηρά, τα δημητριακά. Και οι αρχαίοι είχαν για βασικά στοιχεία της διατροφής τους το ψωμί και το λάδι, έτσι είχαν δημιουργήσει τους μύθους ότι το μεν ένα το έδωσε στους ανθρώπους η Δήμητρα, το δε άλλο η Αθηνά. Κι ο Διόνυσος έδωσε το κρασί για τις καλύτερες στιγμές τους. Η αναγωγή της τροφής, δηλαδή, πήγαινε στους μύθους των θεών. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Μια αναπαράσταση μοναδική ενός Ιεροφάντη, η εμφάνιση του οποίου είναι βασιλική, όπως το θέλουν οι πηγές. Κρατάει ένα σκήπτρο στο χέρι, πιθανώς παπαρούνες, μύκωνες και στο κεφάλι έχει στεφάνια και κορώνα. Και φοράει πολύ περίτεχνα υποδήματα. Πιθανώς το ανάγλυφο είχε και χρώμα, που έκανε τα ρούχα πολυποίκιλτα, - είναι κάτι σαν τους δικούς μας αρχιερείς, πατριάρχες κ.λπ., και το ύφος του επίσης. Και επειδή δεν είναι θεός, είναι λίγο πιο κοντός από τις θεές, οι οποίες είναι ψηλότερες. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Η Φεύγουσα Περσεφόνη: Ένα από τα αριστουργηματικά έργα και χαρακτηριστικό για την Ελευσίνα είναι η Κόρη, η Περσεφόνη, η οποία ξεφεύγει από τον Άδη. Στα χέρια πιθανώς κρατούσε δάδες, έβγαινε από τον κάτω κόσμο και τον κοίταζε με τρόμο πίσω της... Είναι ένα εξαιρετικό γλυπτό, με εκπληκτική απόδοση των πτυχών του υφάσματος, το πόδι. Πίσω από το κεφάλι έχει μικρές τρύπες όπου στερεωνόταν μια τούφα μαλλιά χάλκινα, τα οποία πήγαιναν προς την αντίθετη κατεύθυνση από την κίνηση, τα μαλλιά πετούσαν καθώς έτρεχε και φαίνονταν πολύ εντυπωσιακά. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Ένα από σπάνια ευρήματα είναι αυτός ο πίνακας. Στην αρχαιότητα υπήρχαν πολλοί πίνακες αλλά σώθηκαν πάρα πολύ λίγοι. Παριστάνει την άφιξη των μυστών, αυτοί που ήταν μυημένοι δηλαδή, στην Ελευσίνα. Είναι πέντε άτομα που είναι λίγο μικρότερα σε μέγεθος σε σχέση με τα υπόλοιπα. είναι αυτοί που φοράνε στο κεφάλι στεφάνια από μυρτιά. Το Ιερό παριστάνεται με μια κολόνα μόνο. Κάποιος έχει και έναν ντορβά πίσω του, κρεμασμένο στο μπαστούνι - είχε το ψωμοτύρι του μέσα. Έκαναν 21 χιλιόμετρα από την Αθήνα για να έρθουν στην Ελευσίνα. Οι δύο γυναίκες είναι σε χορευτική κίνηση, αυτό πιθανόν σχετίζεται με το πηγάδι που ήταν έξω από το ιερό, το Καλλίχορον Φρέαρ, όπου χόρευαν οι γυναίκες. Δύο μυσταγωγοί, ένας άντρας και μία γυναίκα, οδηγούν τους μύστες στις θεότητες που είναι η Δήμητρα από πάνω, η Περσεφόνη από κάτω, δοσμένες σαν αγάλματα. Και ο άσπρος όγκος είναι ο όγκος σιτηρών που είχαν για να τους δώσουν να φάνε μετά τη νηστεία. Οι μύστες νήστευαν τέσσερις μέρες, έκαναν τη μεγάλη πορεία κι όταν έφταναν εκεί έπιναν τον κυκεώνα, που ήταν δημητριακά με με φλισκούνι μέσα και από προϊόντα που είχαν συλλεχθεί στο Ιερό. Πιθανότατα απεικονίζει την άφιξη της πομπής των πιστών στο ελευσινιακό ιερό προκειμένου να συμμετάσχουν στην τελική φάση των μυστηρίων και να ολοκληρώσουν την μύησή τους. η επιγραφή ΝΙΙΝΝΙΟΝ ΤΟΙΝ ΘΕΟΙΝ Α[ΝΕΘΗΚΕΝ] μαρτυρεί ότι μια γυναίκα, το Νίννιον, αφιέρωσε στις δύο θεές. 470 π.Χ. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Εικόνα από την πομπή: ο δαδούχος -ήταν ένας αξιωματούχος οποίος κρατάει τις δάδες - οδηγεί τους άλλους προς την Ελευσίνα. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Ανάμεσα στα υπόλοιπα εκθέματα είναι μερικά που έχουν ιδιαίτερη σημασία, αυτό π.χ. είναι ένα ανάγλυφο του 421 π.Χ. -το ξέρουμε επειδή έχει πάνω τα ονόματα των αρχόντων- το οποίο μιλάει για ανακύκλωση υλικού. Διέλυσαν τον παλιό ναό, τον προπερσικό, για να κάνουν τον κλασικό και είχαν μείνει μεγάλα μπλοκ. Αυτά, λοιπόν, τα μπλοκ τα πήραν και τα έβαλαν μέσα στη λίμνη Κουμουνδούρου και έκαναν μία γέφυρα για να περνάει από μέσα η πομπή. Κι επειδή η περιοχή εκεί ήταν περίπου το σύνορο Αττικής και Ελευσίνας στο ανάγλυφο υπάρχουν και οι δύο ελευσινιακές θεότητες, η Δήμητρα που εκπροσωπεί την Ελευσίνα και η Αθηνά που εκπροσωπεί την Αθήνα. Υπάρχει και ένας από τους ήρωες της Ελευσίνας, ίσως ο Εύμολπος που κάνει τη χειραψία με την Αθηνά. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Χαρακτηριστικό της λατρείας ήταν και το χοιρίδιο, το γουρουνάκι. Αναφέρεται ότι αυτοί που ήταν υποψήφιοι για να μυηθούν στα μυστήρια έπρεπε να πάρουν ένα γουρουνάκι, να πάνε στο Φάληρο, να μπουν με το γουρουνάκι στη θάλασσα για να φύγουν οι αμαρτίες του γουρουνιού, να καθαρθεί το γουρούνι και μετά να το φέρουν να το σφάξουν. Ήταν σύμβολο γονιμότητας το γουρούνι και στη λατρεία της Δήμητρας έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο. Λέει κάπου στον Αριστοφάνη «δεν θέλω να πεθάνω πριν αγοράσω κι εγώ το γουρουνάκι μου και κάνω τη θυσία μου για να είμαι ευτυχής στον κάτω κόσμο». Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Η γυναίκα που κάθεται δεξιά είναι η Δήμητρα, η οποία κάθεται στην Αγέλαστο Πέτρα και πιστοί πηγαίνουν να προσκυνήσουν. Τη λένε Αγέλαστο Πέτρα γιατί η Δήμητρα ψάχνει για την κόρη της και είναι συνεχώς θλιμμένη. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Ο προστάτης της Ελευσίνας, όπως ήταν στην Αθήνα ήταν η Αθηνά, ήταν ο Ποσειδώνας. Γι' αυτό στέκεται ψηλά, όπως τα αρχαία αγάλματα. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Στο Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα και στο Ελευσίνιον στην Αθήνα υπήρχε μεγάλος αριθμός πλίνθινων αγγείων ενός ιδιαίτερου σχήματος που χαρακτηρίζουν την ελευσινιακή λατρεία. Τα αγγεία αυτά είναι κέρνοι, πλημοχόες και θυμιατήρια. Ο κέρνος ήταν αρχαίο ελληνικό αγγείο που χρησιμοποιούταν στα Ελευσίνια Μυστήρια για την ιεροτελεστική θυσία τροφίμων. Συνήθως αποτελείτο από το κυρίως σώμα, στο οποίο ήταν αναρτημένα κουπάκια, στα οποία βάζαν καρπούς, κρέας και άλλες θυσίες, τις οποίες κατανάλωναν οι πιστοί μετά την ιεροτελεστία. Στην πλημοχόη έβαζαν νερό, σαν το αγίασμα το σημερινό, και έκαναν σπονδές στους χθόνιους θεούς την τελευταία μέρα των μεγάλων μυστηρίων. Στο τρίτο έβαζαν διάφορα προϊόντα της γης, σπόρους, ώστε να τους ευλογήσει η Δήμητρα και να υπάρχει αφθονία. Ήταν η αγωνία των ανθρώπων να κάνουν γόνιμη τη γη. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Αυτό κάποτε ήταν σπουδαίο έργο, αλλά σήμερα έχουν μείνει μόνο τα πόδια του Ποσειδώνα και το άλογο. Ο Ποσειδώνας ο οποίος ήθελε να συνευρεθεί με τη Δήμητρα δυσκολευόταν και αναγκάστηκε να μεταμορφωθεί σε άλογο για να την ξεγελάσει. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Οι πομπές ήταν πολύ συνηθισμένες στην Ελευσίνα. Εδώ ένα αγγείο με μια παράσταση πομπής πιστών σε κάθε πλευρά. Προπορεύεται ο ιερέας με μια δάδα σε κάθε χέρι και ακολουθούν ενήλικοι μύστες με στεφάνια μυρτιάς στα μαλλιά και κλαδιά μυρτιάς στα χέρια και στο τέλος ένα παιδί. Είναι όπως στη ζωοφόρο του Παρθενώνα που απεικονίζονται τα Παναθήναια: κρατούν αυτές τις σκάφες γεμάτες προσφορές για την θεότητα συνοδεία μουσικής. Κάποιος μπροστά παίζει αυλό και πίσω κιθάρα. 540-530 π.Χ. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Μια συγγραφή υποχρεώσεων η οποία μιλάει πάρα πολύ αναλυτικά -έχουμε και ένα υπόμνημα- για κάποιους μηχανισμούς που έπρεπε να κατασκευαστούν για τις κολώνες του Τελεστηρίου, όπου προσδιορίζονται με την μεγίστη ακρίβεια τα υλικά, οι διαστάσεις, και η μορφή. π.χ. λέει ότι θα είναι από χαλκό: 12 μέρη χαλκού και ένα μέρος κασσιτέρου και ο χαλκός θα προέρχεται από την Κύπρο, για να ξέρουν οι ελεγκτές ότι πραγματικά έβαλαν σωστά υλικά για την κατασκευή. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Παιδικό πορτρέτο. Τα παιδιά τα κούρευαν και άφηναν έναν θύσανο στα μαλλιά τους, τον οποίο τον έκοβαν στα δέκα τους χρόνια και τον αφιέρωναν στη θεά Δήμητρα. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Κι αυτός είναι ένας από τους Ιερείς του 3ου αιώνα μ.Χ., ένα σπουδαίο πορτρέτο, τελείως ζωντανό. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Το καπάκι ενός μαρμάρινου κιβωτίου που το λέμε «θησαυρό». Αυτό χρησιμοποιούταν για να ρίξει κανείς από το πιθάρι χωρίς πυθμένα νομίσματα μέσα στο κιβώτιο και μετά να σηκώσουν το καπάκι και να τα πάρουν. Δείχνει ένα ελαιοτριβείο, τη συλλογή του λαδιού και την αποθήκευση στο πιθάρι. Δίπλα η Αθηνά προστατεύει το λάδι. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Ανάγλυφο αναθηματικό πλακίδιο με αιδοίο αφιερωμένο στην Αφροδίτη με χαραγμένο πάνω του τα ονόματα της αναθέτριας και της θεάς: Πάμφιλη Αφροδίτη. Μέσα 4ου αιώνα π.Χ. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Το περιστέρι ήταν το ιερό πουλί της Αφροδίτης. Από το Ιερό της Αφροδίτης στο Δαφνί. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO FacebookTwitter Μια μνημειακή δάδα μαρμάρινη, που είναι μοναδική. Θα πρέπει να ήταν στημένη σε ένα εμφανές σημείο στο Τελεστήριο. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO
Ο εκθεσιακός χώρος έχει τη μορφή του ελευσινιακού τελεστηρίου, με το κτίριο του σκοτεινού ανακτόρου σε σμίκρυνση όπου παρουσιάζεται ένα δεκαπεντάλεπτο βίντεο με αεροφωτογραφίες της Ιεράς Οδού, αναπαραστάσεις, προπλάσματα, τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας και εμβληματικά εκθέματα.
