— Πείτε μας λίγα λόγια για την έκθεση και τη θεματική «Reuse, Renew, Recycle: Recent Architecture from China».
Η πρόσφατη έκθεση αρχιτεκτονικής με τίτλο «Reuse, Renew, Recycle: Recent Architecture from China» («Επαvάχρηση, Ανανέωση, Ανακύκλωση: Πρόσφατα Έργα Αρχιτεκτονικής από την Κίνα») στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ) στη Νέα Υόρκη παρουσιάζει οκτώ πρόσφατα έργα νέων αρχιτεκτόνων με έδρα την Κίνα, τα οποία διευρύνουν την έννοια της βιώσιμης δόμησης. Κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, η Κίνα έχει μεταμορφωθεί στο μεγαλύτερο εργοτάξιο στην ανθρώπινη ιστορία. Η περίοδος αυτή έχει χαρακτηριστεί από έναν τεράστιο αριθμό υπερμεγεθών αστικών επεμβάσεων και θεαματικών αρχιτεκτονικών υλοποιήσεων, μεγάλο ποσοστό των οποίων υπήρξε αντικείμενο μελέτης ξένων αρχιτεκτονικών γραφείων από τον λεγόμενο «δυτικό» κόσμο. Παράλληλα σε αυτή την «εισαγόμενη» μορφή ανάπτυξης, μια νέα γενιά ανεξάρτητων Κινέζων αρχιτεκτόνων άρχισε να αμφισβητεί τις προσεγγίσεις αυτών των ξένων «ειδικών», οι επεμβάσεις των οποίων συχνά αντιμετωπίζουν την Κίνα ως έναν «άγραφο πίνακα». Οι προσεγγίσεις αυτών των νέων αρχιτεκτόνων, πολλοί εκ των οποίων έχουν σπουδάσει αρχιτεκτονική στη Δύση, αλλά επέστρεψαν για να ασκήσουν το επάγγελμα του αρχιτέκτονα στην Κίνα, προτείνουν μια μεγάλη γκάμα χωρικών τακτικών εκμοντερνισμού: από την επανάχρηση εγκαταλειμμένων κτιρίων και την ανανέωση πρώην βιομηχανικών περιοχών μέχρι την ανακύκλωση οικοδομικών υλικών και την επανερμηνεία αρχαίων κατασκευαστικών τεχνικών.
Το μεγαλύτερο «εμπόδιο» στην επανάχρηση κτιρίων και υλικών, τουλάχιστον στον λεγόμενο «δυτικό κόσμο», αποτελεί το κόστος αυτής της πρακτικής. Η εκ νέου δόμηση, ειδικά στο πλαίσιο της καπιταλιστικής αγοράς, είναι παραδόξως οικονομικότερη και ταχύτερη, τις περισσότερες φορές.
— Πώς έγινε η επιλογή των συγκεκριμένων έργων και γραφείων στην Κίνα;
Η έκθεση αποτελεί το αποκορύφωμα ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος, το οποίο ξεκίνησε ο Martino Stierli, επικεφαλής επιμελητής στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής και Design του MoMA πριν τέσσερα χρόνια περίπου. Ως μέρος του προγράμματος, ξεκινήσαμε μια σειρά διαλόγων με μια ομάδα αρχιτεκτόνων, εκπαιδευτικών και ερευνητών από την Κίνα. Απώτερος σκοπός ήταν η αναγνώριση ενός πυρήνα πρόσφατα υλοποιημένων έργων για τη μόνιμη συλλογή του μουσείου, η οποία μέχρι πρότινος δεν συμπεριλάμβανε ούτε ένα έργο αρχιτεκτονικής από την Κίνα. Ως αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας, περισσότερα από 15 έργα και 160 αντικείμενα σχεδιασμού αποτελούν πλέον μέρος της συλλογής του μουσείου και αποτυπώνουν μια εξαιρετικά παραγωγική περίοδο για την κινεζική αρχιτεκτονική παραγωγή, η οποία καλύπτει κυρίως τα τελευταία δέκα με δεκαπέντε έτη. Ήδη, κατά τη φάση της έρευνας και των συνομιλιών μας με τους αρχιτέκτονες, μας έγινε σαφές ότι ένας μεγάλος αριθμός γραφείων διερευνά ενεργά εδώ και καιρό εναλλακτικές μορφές δόμησης, με ιδιαίτερη έμφαση στην «αρμονική συνύπαρξη» μεταξύ υπαρχόντων και νέων κατασκευών, καθώς επίσης και στις περιβαλλοντικές και κοινωνικές προεκτάσεις αυτής της πρακτικής. Για αυτόν το λόγο, ειδικά, ήταν πολύ σημαντικό για εμάς να επισκεφτούμε διά ζώσης όλα τα έργα τα οποία θα προτείναμε στο μουσείο προς απόκτηση. Μετά από μια σειρά πολυήμερων ταξιδιών και επισκέψεων σε πολλές περιοχές της Κίνας, καταλήξαμε στην τελική επιλογή των έργων που προτείναμε προς απόκτηση για τη συλλογή, μέρος των οποίων παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση. Κατά αυτή την έννοια, η τελική εικόνα της έκθεσης προέκυψε σταδιακά και πάντα μετά από επιβεβαίωση με βάση τα «ευρήματα» της επιτόπιας έρευνας.
— Η γκαλερί Chi She χρησιμοποιεί τη ρομποτική τεχνολογία για τη δημιουργική ανακύκλωση και επανάχρηση των υλικών και τη μετατροπή τους σε μια μορφολογικά ιδιαίτερη πρόσοψη, ενώ το ανοιχτό θέατρο από μπαμπού στο χωριό HengΚeng χρησιμοποιεί low-tech σχεδιασμό, που βασίζεται στις ιδιότητες του μπαμπού και την τοπική παραδοσιακή πρακτική. Ποιος είναι ο ρόλος της τεχνολογίας και της παραδοσιακής τεχνικής για το μέλλον την αρχιτεκτονικής;
Το δίπολο της σχέσης με την τεχνολογία, όπως πολύ εύστοχα αποτυπώνεται από αυτά τα δύο παραδείγματα, αποτελεί αντικείμενο συζήτησης και έρευνας για πολλούς από τους νέους Κινέζους αρχιτέκτονες με τους οποίους μιλήσαμε. Από τη μία πλευρά, υπάρχουν αρχιτέκτονες όπως o Philip F. Yuan, ιδρυτής του γραφείου Archi-Union στη Σανγκάη, ο οποίος αποτελεί έναν από τους παγκόσμιους πρωτοπόρους της εφαρμογής επιτόπιων ρομποτικών μέσων (on-site robotics) στην αρχιτεκτονική παραγωγή. Και από την άλλη, γραφεία όπως το DnA_Design and Architecture της Xu Tiantian στο Πεκίνο, τα οποία εξερευνούν τον μεγάλο αντίκτυπο που μπορεί να έχουν εξαιρετικά απλές αρχιτεκτονικές επεμβάσεις, οι οποίες μπορούν να υλοποιηθούν εύκολα από μη εξειδικευμένους εργάτες σε απομακρυσμένες περιοχές της χώρας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η εκάστοτε σχέση την οποία επιχειρούν οι αρχιτέκτονες της έκθεσης με την τεχνολογία δεν είναι ποτέ απλοϊκή. Για παράδειγμα, στην πρώτη περίπτωση, οι επαναχρησιμοποιημένοι οπτόπλινθοι, τους οποίους χρησιμοποιεί ο Philip F. Yuan για τη δημιουργία μιας δεύτερης «επιδερμίδας» σε μια, μέχρι πρότινος, εγκαταλελειμμένη βιομηχανική αποθήκη στο λιμάνι της Σαγκάης, έχουν ως αποτέλεσμα την οπτική ένταξη του κτιρίου στο άμεσο περιβάλλον του. Αντίστοιχα, πολλές άλλες από τις ήπιες επεμβάσεις της Xu Tiantian στο ορεινό τοπίο της κομητείας της Songyang συνδυάζουν παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές με mass-customized (μαζικά προσαρμοσμένα) προκατασκευασμένα στοιχεία.
— Το έργο Micro-Hutong είναι «ένα πείραμα για να οραματιστούμε νέες μορφές αστικής ζωής, μέσω της ιστορικής διατήρησης» μιας λαβυρινθώδους γειτονιάς hutong στο Πεκίνο, που προσπαθεί να αναγεννηθεί. Αποτελεί μέρος πολλαπλών διαφορετικής έκτασης και δυναμικής έργων που έχουν προταθεί από μικρότερα τοπικά μέχρι μεγάλα δυτικά αρχιτεκτονικά γραφεία για την αναδιαμόρφωση των hutong. Πείτε μας λίγα λόγια για το συγκεκριμένο έργο και τη διαφορετική προσέγγιση που επιδιώκει.
Το Micro-Hutong αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης σειράς πειραματικών επεμβάσεων του Zhang Ke, ιδρυτή του αρχιτεκτονικού γραφείου ZAO/standardarchitecture με βάση το Πεκίνο, οι οποίες αποσκοπούν στην αποτροπή της καταστροφής του ιστορικού αστικού ιστού της πόλης. Στην ουσία, πρόκειται για την εισαγωγή ενός φιλικού αρχιτεκτονικού «παράσιτου» στην περίκλειστη αυλή ενός συγκροτήματος κατοικιών, που βρίσκονταν υπό απειλή κατεδάφισης. Μέσα από αυτήν τη χειρονομία αναδεικνύονται δύο πιθανότητες: από χρηστική άποψη, η νέα κατασκευή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως χώρος προσωρινής διαβίωσης (hostel) επισκεπτών σε άμεση συνάφεια με τους κατοίκους της πόλης και, ως εκ τούτου, να λειτουργήσει ως μια μικρή πηγή εισοδήματος για αυτούς. Ενώ από συμβολική πλευρά, το ενδιαφέρον που προκάλεσε αυτή η επέμβαση έθεσε σε κίνηση μια μεγάλη συζήτηση στο Πεκίνο όσον αφορά την αξία που προσθέτουν οι παραδοσιακές γειτονιές των hutongs στη ζωή της σύγχρονης πόλης. Επιπλέον, το συγκεκριμένο αρχιτεκτόνημα χαρακτηρίζεται από την ευρηματική χρήση των υλικών, καθώς στο οπλισμένο σκυρόδεμα οι αρχιτέκτονες ανάμειξαν κινέζικη μελάνη, ώστε να προσδώσουν στην κατασκευή το χαρακτηριστικό χρώμα των γκριζοπράσινων κεραμιδιών που χρησιμοποιούνται στα παρακείμενα κτίρια. Σε μια άλλη αντίστοιχη επέμβαση, το γραφείο του Zhang Ke εισήγαγε, σε μια πολύ μεγαλύτερη αυλή, μια βιβλιοθήκη για παιδιά, η οποία είναι κατασκευασμένη από ξύλο και έχει αναχθεί σε χώρο συνάθροισης και συνδιαλλαγής των οικογενειών της γειτονιάς.
— Τα έργα στα hutong έχουν κατά καιρούς δεχτεί μεγάλη κριτική όσον αφορά τη στρατηγική εξευγενισμού (gentrification), την εκτόπιση των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων που έχουν καταφύγει στα hutongs ως τη μόνη τους επιλογή. Ποιος είναι ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα και πώς μπορεί ένα έργο να εξασφαλίσει καλύτερες συνθήκες για τους υφιστάμενους κατοίκους;
Η διατήρηση αστικών ιστών μέσω στρατηγικών επεμβάσεων πάντα ενέχει αυτούς τους κινδύνους, όπως έχουμε διαπιστώσει και από αντίστοιχες εμπειρίες στην Ελλάδα, όπου μέχρι πρότινος «ζωντανά» κομμάτια της πόλης μετατρέπονταν σε θεματικά πάρκα διασκέδασης. Γι’ αυτόν το λόγο, η έννοια της στρατηγικής «επέμβασης», σε αντίθεση με μια ολική «αστική ανανέωση» (urban renewal), μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα χρήσιμη. Όταν είδα το Πεκίνο για πρώτη φορά το 2007, ως νέος ερευνητής, είχα πραγματικά σοκαριστεί από την ταχύτητα και την έκταση της καταστροφής των παραδοσιακών hutong, η παρουσία των οποίων αποτελούσε αντικείμενο «ντροπής» τόσο για την κεντρική κυβέρνηση, όσο, συχνά, και για τους ίδιους τους κατοίκους της πόλης. Η επικρατούσα άποψη υποδείκνυε ότι μια τέτοια «οπισθοδρομική» εικόνα της πόλης θα έπρεπε να αντικατασταθεί με νέα, σύγχρονα και τις περισσότερες φορές «δυτικότροπα» και αδιάφορα κτίρια. Ευτυχώς, κατά τα τελευταία χρόνια, ένας αυξανόμενος αριθμός Κινέζων αρχιτεκτόνων εξερευνά νέους τρόπους με τους οποίους μπορεί να διατηρηθεί τουλάχιστον ένα κομμάτι αυτού του ιστού, μέσω ενός δικτύου μικρών επεμβάσεων. Αυτό που, κατά την άποψή μου, χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τις προτάσεις του Zhang Ke, σε σχέση με άλλα γραφεία, είναι η επιμονή στη δημόσια πρόσβαση των αυλών των hutong, σε αντιδιαστολή με τη μετατροπή τους σε ιδιωτικές πολυτελείς κατοικίες, για παράδειγμα. Κατά αυτόν τον τρόπο, οι επεμβάσεις αυτές υπογραμμίζουν τον δημόσιο χαρακτήρα αυτού του σύνθετου δικτύου ημι-ιδιωτικών και ημιυπαίθριων χώρων, που συνιστούν την πλούσια χωρική εμπειρία αυτού του κομματιού της πόλης.
— Πώς ορίζετε την κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα; Ποια είναι η συμβολή της αρχιτεκτονικής στην κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα;
Η κατά έναν τρόπο πλέον κοινότοπη έννοια της «βιώσιμης ανάπτυξης», όπως αυτή ορίστηκε τουλάχιστον από τα Ηνωμένα Έθνη τη δεκαετία του ’80, εμπεριείχε εξαρχής στον ορισμό της τόσο την περιβαλλοντική όσο και την κοινωνική διάσταση. Με την πάροδο του χρόνου, και ιδιαίτερα όσον αφορά τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, η έννοια της βιωσιμότητας συχνά μειώνεται στην πραγματιστική και τεχνοκρατική θεώρηση των κτιρίων και των πόλεων. Τα έργα που θέλαμε να αναδείξουμε στην παρούσα έκθεση αμφισβητούν αυτήν τη μάλλον τεχνοκρατική θεώρηση της σχέσης μεταξύ του χτισμένου και του φυσικού περιβάλλοντος, η οποία τις περισσότερες φορές διέπεται από μια ποσοτική θεώρηση των πραγμάτων, η οποία με τη σειρά της κανονικοποιείται μέσω «στεγνών» οικοδομικών κανονισμών, ή ακόμα και αμφιβόλων προγραμμάτων «ενεργειακής αναβάθμισης». Σε αντίθεση, τα αρχιτεκτονικά γραφεία από την Κίνα που συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση προτείνουν μια πιο διευρυμένη θεώρηση αυτής της σχέσης, αναδεικνύοντας τον κοινωνικό και βιωματικό ρόλο που μπορεί να παίξει η αρχιτεκτονική. Πολλά από τα έργα τους επανερμηνεύουν, επίσης, τη χρήση αρχαίων οικοδομικών πρακτικών και υλικών, όπως τα κεραμικά στοιχεία, το μπαμπού, ή ακόμα και το χώμα συμπιεσμένο σε καλούπια (rammed earth). Με αυτόν τον τρόπο, προτείνουν μια αρχιτεκτονική η οποία δεν βασίζει τη βιώσιμη διάστασή της σε σύνθετα μηχανολογικά συστήματα, αλλά μπορεί να συντεθεί με τοπικά υλικά και με τη συμμετοχή μη εξειδικευμένων μελών των τοπικών κοινοτήτων στις οποίες απευθύνεται.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης αποτελεί το Bamboo Theater (θέατρο από μπαμπού) της αρχιτεκτόνισσας Xu Tiantian (DnA_Architecture & Design), την οποία προανέφερα. Το έργο αυτό συνιστά μόνο μία από τις περισσότερες από 40 ήπιες επεμβάσεις τις οποίες έχει υλοποιήσει, κατά την τελευταία δεκαετία, στην ορεινή κομητεία της Songyang. Φτιαγμένη αποκλειστικά από ζωντανά δέντρα μπαμπού, αυτή η προσωρινή κατασκευή αποτελείται εξ ολοκλήρου από οργανική ύλη και χρησιμοποιείται ως ημιυπαίθριος χώρος παραστάσεων από τοπικές ομάδες μουσικών και ερμηνευτών. Το ιδιαίτερο αυτό έργο βασίζεται στην παραδοσιακή χρήση του μπαμπού, στη δημιουργία προσωρινών κατασκευών στους κινέζικους κήπους, ενώ η κατασκευή και η συντήρησή του μπορεί να επιτευχθεί σε πολύ σύντομο χρόνο και από τους κατοίκους του χωριού HengKeng. Παρ’ όλη την απλότητα του, ένα τόσο ταπεινό έργο έχει λειτουργήσει ήδη επί σειρά ετών ως χώρος συνάθροισης για την τοπική κοινωνία της Songyang, όσο και ως πόλος έλξης επισκεπτών από την ευρύτερη περιοχή. Επιπλέον, εάν κάποια στιγμή η κατασκευή αυτή πάψει να είναι χρήσιμη ή επιθυμητή, μπορεί να αναστραφεί πλήρως και άμεσα, λύνοντας απλά τα σχοινιά τα οποία τη συγκρατούν και επιστρέφοντας το ορεινό δάσος στην πρότερή του μορφή.
— Η επανάχρηση έχει απασχολήσει κατά καιρούς την αρχιτεκτονική κοινότητα, έχοντας λάβει διαφορετικές μορφές και στρατηγικές. Ποια είναι τα εμπόδια που συνήθως προκύπτουν και ποια θα πρέπει να είναι η στρατηγική επανάχρησης κατά τη γνώμη σας; Πώς φιλοδοξεί η έκθεση να απασχολήσει και να εμπνεύσει το κοινό;
Το μεγαλύτερο «εμπόδιο» στην επανάχρηση κτιρίων και υλικών, τουλάχιστον στον λεγόμενο «δυτικό κόσμο», αποτελεί το κόστος αυτής της πρακτικής. Η εκ νέου δόμηση, ειδικά στο πλαίσιο της καπιταλιστικής αγοράς, είναι παραδόξως οικονομικότερη και ταχύτερη, τις περισσότερες φορές. Αυτό ακριβώς το οξύμωρο φαινόμενο έχουν βάλει ως στόχο να «διαβρώσουν» σύγχρονοι αρχιτέκτονες από άλλα μέρη του κόσμου, όπως οι Rotor DC στις Βρυξέλλες, οι οποίοι έχουν δημιουργήσει ένα δίκτυο ανάκτησης, αποθήκευσης και αναδιανομής υφιστάμενων δομικών υλικών από παλαιότερα κτίρια. Ένα, ίσως ακόμη πιο γνωστό και αξιόλογο, παράδειγμα αποτελεί το γραφείο των Anne Lacaton και Jean-Philippe Vassal στo Παρίσι, που πρόσφατα απέσπασε την υψηλότερη διάκριση στον χώρο της αρχιτεκτονικής, το βραβείο Pritzker, για την ιδιότυπη πρακτική τους, που βασίζεται στη διάσωση υφισταμένων κτιρίων και την αποφυγή της κατεδάφισης παλαιών κατασκευών. Το έργο Lacaton & Vassal αντιπροσωπεύεται στη συλλογή του MoMA και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων την επέκταση και τον εκσυγχρονισμό ενός μεγάλου αριθμού πολυώροφων κτιρίων κοινωνικής κατοικίας από τις δεκαετίες του ’60 και του ’70. Και, κατά αυτή την έννοια, αποδεικνύει ότι η εφαρμογή της συντήρησης και επανάχρησης όχι μόνο δεν θα πρέπει να περιορίζεται αποκλειστικά σε μνημεία και ιστορικά σύνολα, αλλά μπορεί να αποτελέσει μια οικονομικά βιώσιμη πρακτική, η οποία μπορεί να εμφυσήσει νέα ζωή σε κτίρια της «καθημερινότητας». Πιστεύω πως ευοίωνα παραδείγματα όπως τα παραπάνω, τόσο από την Κίνα όσο και από την Ευρώπη, μπορούν να αποτελέσουν παραδείγματα για αρχιτέκτονες και σε άλλες χώρες και μέρη του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης φυσικά και της Ελλάδας, όπου ένα τεράστιο μέρος του κτιριακού αποθέματος των πόλεων χτίστηκε κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και πλέον, συχνά, υπερβαίνει τον μισό αιώνα ζωής.
Η έκθεση «Reuse, Renew, Recycle: Recent Architecture from China» θα διαρκέσει μέχρι τις 4 Ιουλίου 2022. Για περισσότερες πληροφορίες: mo.ma/architecturechina
Ο Ευάγγελος Κοτσιώρης είναι βοηθός επιμελητής (assistant curator) στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής και Design στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ) της Νέας Υόρκης. Μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, έχει συνεπιμεληθεί μια σειρά εκθέσεων της μόνιμης συλλογής του μουσείου, στην οποία συγκαταλέγονται οι εκθέσεις «Architecture Systems», «Architecture for Modern Art», «The Vertical City» (2019), «Ornament and Abstraction» (2020), «Transparency in Architecture and Beyond» (2021) και «Reuse, Renew, Recycle: Recent Architecture from China» (2021-22). Το 2016-17 είχε ανακηρυχθεί ανερχόμενος επιμελητής από το Καναδικό Κέντρο Αρχιτεκτονικής (CCA) στο Μόντρεαλ, όπου επιμελήθηκε την έκθεση «Lab Cult: An Unorthodox History of Interchanges Between Science and Architecture». Διδάσκει ιστορία και θεωρία της αρχιτεκτονικής στο UPenn και εισαγωγή στον σχεδιασμό στα Barnard+Columbia Colleges στη Νέα Υόρκη, ενώ στο παρελθόν έχει διδάξει στα Princeton SoA, The Cooper Union, και Harvard GSD. Είναι συνεπιμελητής του συλλογικού τόμου «Radical Pedagogies», μιας παγκόσμιας ιστορίας πειραμάτων στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση, ο οποίος πρόκειται να δημοσιευθεί από το MIT Press το 2022.
ΑTHENS DESIGN MAP The Green Issue
Η συλλεκτική έκδοση της LiFO σε συνεργασία με το Archisearch.gr και την Design Ambassador.
