Στους αρχαίους πολιτισμούς της Κίνας, της Ινδίας, της Περσίας, της Αιγύπτου και των Ίνκας, η ζωγραφική πάνω σε ύφασμα και η τεχνική του σταμπωτού με ξυλότυπο ήταν κάτι το σύνηθες. Τα σταμπωτά μαντίλια, αλλιώς «τσεμπέρια» ή «φακιόλια», υπήρξαν αναπόσπαστο κομμάτι τόσο της καθημερινής όσο και της γιορτινής φορεσιάς των Μικρασιατισσών της αγροτικής τάξης αλλά και των λαϊκών αστικών στρωμάτων.
«Εκτός από γυναικείο κεφαλόδεμα, χρησιμοποιήθηκε και ως στόλισμα γύρω από το ανδρικό φέσι και μπηχτό στο ζωνάρι. Η χρήση της (σταμπωτής μαντίλας) όμως δεν περιορίζεται στην ενδυμασία. Χρησιμοποιήθηκε ως κάλυμμα για πάπλωμα, ως μαξιλάρι, ως μποχτσάς (σ.σ. πανί, συνήθως τετράγωνο, που χρησιμοποιούνταν για κάλυψη, μεταφορά ή φύλαξη αντικειμένων), κουρτίνα και τραπεζομάντιλο», αναφέρει η Σούλα Μπόζη στο βιβλίο «Τα ελληνικά σταμπωτά 18oς-20ός αιώνας» του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας.
Οι γυναίκες κάλυπταν ή στόλιζαν τα μαλλιά τους με μαντίλια στην Κύπρο, στη Θράκη, στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο και τα νησιά, με τον Τύρναβο να έχει εξέχουσα θέση στην παραγωγή τους.
Σε ένα μακρόστενο τραπέζι στη Ζωοδόχου Πηγής θα δείτε να δουλεύουν σήμερα η δεύτερη και η τρίτη γενιά που κληρονόμησε τα ηπειρώτικα ξυλότυπα που αντέχουν στον χρόνο. Η κόρη του Γιαννιώτη χαράκτη και μανδηλοποιού Ελένη Πάλλα συνέχισε την τέχνη του πατέρα της από το 1998 έως το 2012. Σήμερα βοηθάει τον γιο της Χαρίλαο και την Αντιγόνη να τρέξουν το Kyr Lakis.
«Η νεοελληνική τυποβαφική τέχνη είναι συνισταμένη τεχνών με μακραίωνη παράδοση και εφαρμογή, της υφαντικής, της βαφικής, της ζωγραφικής, της ξυλογλυπτικής και της χαρακτικής. Κατά τον 18ο και τον 19ο καθώς και κατά το πρώτο μισό του 20ού ακολούθησε την πορεία της λαϊκής χειροτεχνίας, η οποία από οικιακή εξελίχθηκε σταδιακά σε βιοτεχνική και στη συνέχεια σε βιομηχανική.
Χάρη στη δημιουργική και αναπλαστική δύναμη, την αφομοιωτική ικανότητα και τη δεξιοτεχνία των δημιουργών της αναδείχθηκε σε αυτοδύναμη τέχνη με χαρακτηριστικά εκφραστικά ιδιώματα που προσδιορίζουν τη γεωγραφική και εργαστηριακή προέλευση των έργων της», σημειώνει στο ίδιο βιβλίο η Μαρία Λαδά-Μινώτου για τα εγχώρια σταμπωτά.
Το 1925 ένας Γιαννιώτης, ο Κωνσταντίνος-Χαρίλαος Πάλλας, βρίσκεται μαθητευόμενος δίπλα σε έναν παλιό μανδηλοποιό του τόπου του. Ήταν δεκαπέντε ετών όταν άρχισε να σκαλίζει τα πρώτα του σχέδια και να δημιουργεί χαρακτικά σε ξυλότυπα με τα οποία τυπώνονταν τα μαντίλια που ήταν από λευκό και λεπτό ύφασμα που τότε εισήγαγαν από το Μάντσεστερ της Αγγλίας.
Βρέθηκε να είναι υπάλληλος στο εργαστήριο του Νούσια, όπου εργάστηκε για πολλά χρόνια. Το 1974 άνοιξε δικό του εργαστήριο στην οδό Σιώζου Κυπρίου, ενώ τρία χρόνια πριν είχε αρχίσει να σκαλίζει πάνω σε μαλακό ξύλο ρόμπολο τα δικά του καλούπια, μήτρες με το διακοσμητικό θέμα των λουλουδιών ή με το λαϊκό βουκολικό δράμα του Τάσου και της Γκόλφως, μεταξύ άλλων, που διασώθηκαν και τις χρησιμοποιεί σήμερα ένα νέο αθηναϊκό brand που εμπνέεται από το παρελθόν, από πράγματα που κάποτε σνομπάραμε. Αν έχετε αναρωτηθεί «τι είναι αυτό; Δεν το θέλω, τέτοια φορούσε η γιαγιά μου», τώρα μπορεί και να ανακαλέσετε.
Η τέχνη του μανδηλοποιού ήταν δύσκολη γιατί πάνω σε ένα κομμάτι ύφασμα έπρεπε να τυπώσει το σχέδιο κι έπειτα να περάσει ένα-ένα τα χρώματα προσεκτικά, με τη σωστή σειρά. Ξεκινώντας με ένα τετράγωνο ύφασμα τεντωμένο καλά πάνω σε ένα μακρόστενο τραπέζι άρχιζε η όλη διαδικασία, ενώ δίπλα του είχε μια ειδική κατασκευή, ένα σκαμνάκι πάνω στο οποίο ήταν καρφωμένο ένα ειδικό απορροφητικό πανί για το άπλωμα του χρώματος.
Σε ένα μακρόστενο τραπέζι στη Ζωοδόχου Πηγής θα δείτε να δουλεύει σήμερα η δεύτερη και η τρίτη γενιά που κληρονόμησε τα ηπειρώτικα ξυλότυπα τα οποία αντέχουν στον χρόνο. Η κόρη του Γιαννιώτη χαράκτη και μανδηλοποιού, Ελένη Πάλλα, συνέχισε την τέχνη του πατέρα της από το 1998 έως το 2012. Σήμερα βοηθάει τον γιο της Χαρίλαο και την Αντιγόνη να τρέξουν το Kyr Lakis, ένα brand που, όπως τα περισσότερα ντόπια που γνωρίζουν επιτυχία σήμερα, παρουσιάζει κάτι που βρίσκεται στον αντίποδα του fast fashion και στρέφεται προς την παράδοση, αναβιώνει τέχνες, τεχνικές και σχέδια που έχουν ξεχαστεί και όλα αυτά τα φέρνει στο σήμερα, και τα κάνει περιζήτητα.
Η έδρα του Kyr Lakis βρίσκεται μέσα στο καινούργιο concept store των Εξαρχείων, το Aphilo, που άνοιξαν ο Χαρίλαος Κουρτίνος Πάλλας και η Αντιγόνη MacLellan, εκεί όπου μέχρι πριν από λίγο ήταν το εργαστήριό τους. Εκείνος, designer που έχει ασχοληθεί με το κόσμημα και το βιομηχανικό σχέδιο, εκείνη, γλύπτρια. Γνωρίστηκαν τυχαία, άρχισαν να κάνουν παρέα και με στόχο να μοιραστούν όσα τους ενδιαφέρουν αποφάσισαν να συνεργαστούν.
Απομονώντας στοιχεία από τα ξυλότυπα του παππού του, του Χαρίλαου, όπως ένα λουλούδι, ένας φοίνικας και μια γοργόνα που μετρά πια εκατό χρόνια ζωής –και έχει γίνει το λόγκο τους–, οι δυο τους συνεχίζουν την παράδοση και παράγουν χρηστικά αντικείμενα, ενώ συνεργάζονται και με άλλους δημιουργικούς που εμπνέονται από τα γιαννιώτικα σταμπωτά και τα αξιοποιούν o καθένας με τον δικό του, μοναδικό τρόπο. Φτιάχνοντας νέα ξύλινα καλούπια, το δίδυμο πίσω από το Kyr Lakis σταμπώνει με την παραδοσιακή τεχνική πάνω σε υφάσματα. Δεν κάνουν μεταξοτυπίες, δεν χρησιμοποιούν σύγχρονα μέσα, έτσι ο Χαρίλαος και η μητέρα του Ελένη είναι αυτήν τη στιγμή η τελευταία οικογένεια που συνεχίζει αυτή την τυποβαφική τεχνική.
Σε 100% βαμβακερά υφάσματα βγάζουν αυτήν τη στιγμή t- shirts, πουκάμισα, tote bags και μαξιλαροθήκες, μια σειρά για την κουζίνα με ποδιές, πετσέτες και τραπεζομάντιλα. Συνεργάζονται με τον οίκο Parthenis και πάνω σε ρούχα του βάζουν τις δικές τους στάμπες, έτσι γίνεται ουσιαστικά ένα upcycling. Στόχος τους είναι να ξαναβγάλουν το παραδοσιακό μαντίλι, το «γραβάνι», όπως το λένε στην Ήπειρο, κάτι που είναι τρομερά χρονοβόρο βέβαια. «Είναι πολλές μέρες δουλειάς το να σταμπωθεί κομμάτι-κομμάτι το ύφασμα και να στεγνώσουν τα χρώματα. Για να "πατήσεις" δέκα μαντίλια δεν σε φτάνουν δέκα μέρες δουλειάς».
«Όταν μου είπε ο Χαρίλαος "μαμά, θέλω να τη συνεχίσω κι εγώ αυτήν τη δουλειά", του είπα πως είμαι εδώ για να τους βοηθήσω σε ό,τι χρειαστεί», θα μου πει η κυρία Ελένη που έχει μάθει δίπλα στον πατέρα της τον παραδοσιακό τρόπο. Τον έχει δει, δηλαδή, να βγάζει τη νύχτα στη δροσιά τα τυπωμένα μαντίλια και να τα απλώνει στο υγρό χώμα για να δέσει το χρώμα και να ποτίσει καλύτερα στο ύφασμα, κι έπειτα να τα κρεμάει με προσοχή για να μην έρχονται σε επαφή μεταξύ τους μέχρι να στεγνώσουν πολύ καλά. Οι μανδηλοποιοί έφτιαχναν σε ένα πέτρινο γουδί το κόκκινο χρώμα από σπόρους και ρίζες ή και φλούδες φυτών. Τη σκόνη που προέκυπτε την έβραζαν σε ένα μεγάλο καζάνι για αρκετή ώρα και μετά έριχναν τα άσπρα μαντίλια.
Τα μαντίλια πλένονταν μετά σε μεγάλες σκάφες και αφού στέγνωναν, τυπώνονταν πάνω τους και τα υπόλοιπα χρώματα, με το χρώμα να έχει το δικό του καλούπι. Για να κάνουν μαύρο το ύφασμα από ένα μείγμα που έβραζε πάνω από δώδεκα ώρες τέντωναν το μαντίλι στις τέσσερις πλευρές ενός ξύλινου τελάρου. Κατόπιν άρχιζαν αργά και προσεκτικά το βάψιμο του μαντιλιού με μικρά πινέλα, μια εργασία που την έκαναν τέσσερα άτομα – ο καθένας έπιανε από μια πλευρά.
Στο Aphilo, μέσα στο οποίο βρίσκουμε όσα δημιουργούν ο Χαρίλαος και η Αντιγόνη για το Kyr Lakis, θα δούμε και εκθέσεις, μια και λειτουργεί και ως γκαλερί. Στο πωλητήριό τους φιλοξενούν τη δουλειά πολλών Ελλήνων artisans, η φιλοσοφία και η αισθητική των οποίων συνάδει με τη δική τους. Τις μεταξοτυπίες της Diane Alexandre και του Θεόδωρου Ψυχογιού για τη σειρά MythoErotics από το 2017, που παρουσιάζεται πρώτη φορά στην Ελλάδα· τη δουλειά της Χριστιάννας Βαρδάκου που χρησιμοποιεί φυσικές βαφές σε μετάξι Σουφλίου και του Keeklos που διατηρεί την παράδοση του κεντήματος και του αργαλειού· τα κεριά και τα κηροπήγια του εστιατορίου Λινού Σουμπάσης & Σία· τα κοσμήματα της Ντόρας Μάρκη, που κάνει upcycling κομματιών της δεκαετίας του '70 και του '80 και τα φέρνει στο σήμερα, της Φένιας Γκοντοσίδου και της Ίνας Σαρρή από τη Θεσσαλονίκη που αξιοποιούν το ασήμι σε σύγχρονες γραμμές, της Ντόρας Κουνάκη που εμπνέεται από την αρχιτεκτονική και την ιστορία της Ρόδου, και του Άρη Γκελντή. Όλα αυτά είναι μόνο μερικά απ’ όσα βρίσκουμε στον χώρο τους.
Τα κηροπήγια και οι καθρέφτες της Vasilika, τα κεραμικά μανιτάρια της Μαρία Αλεξίου και του caλma studio, τα κεραμικά της Ηρώς Λεβέντη και της Diane Alexandre, τα βάζα και τα γλυπτά της textile designer Βάλιας Καπελετζή, τα πιάτα της Φανής Σκουλικίδη-Μπουκουβάλα, τα deep tracing kits της Βασιλείας Δερελή, τα καλλυντικά του Λάμπρου Φασλή, οι πίνακες της Στυλιανής Παπαδόδημα, τα φωτογραφικά πρότζεκτ του Γιάννη Αμπατζιάδη και της Ειρήνης Ζαράνη και σχέδια του Kenny MacLellan είναι όσα συμπληρώνουν το Aphilo, και έρχονται κι άλλες συνεργασίες. «Στόχος του χώρου είναι να εμπνευστούμε ο ένας από τον άλλον, να συνεργαστούμε και να αλληλοστηριχθούμε», θα μου πει η Αντιγόνη.
Ο παππούς του Χαρίλαου έκανε και ψηφιδωτά, υπάρχει μια φωτογραφία που τον δείχνει να προσπαθεί να φτιάξει ένα, ενώ βρίσκεται εξόριστος στη Μακρόνησο. Είχε ασχοληθεί και με τα συρματερά, μια παράδοση που είχε να κάνει με το σύρμα και το πλέξιμο και από αυτά προέκυπταν και κοσμήματα. Έπαιζε Καραγκιόζη και έφτιαχνε μόνος του τις φιγούρες από δέρμα. Ήταν από αυτούς τους ανθρώπους που λέμε ότι «πιάνουν τα χέρια» τους.
Σύγχρονες «μαστόρισσες», βλέποντας τη γοργόνα του, που είναι σήμερα το σήμα του Kyr Lakis, την πήραν και την έκαναν μέρος της δουλειάς τους. Η Χριστίνα Μανδηλάρη του Naked Summers πρόσθεσε μερικά δικά της διακοσμητικά στοιχεία γύρω της για να την πλαισιώσει και την τύπωσε σε χαρτί ακουαρέλας και σε ένα υφασμάτινο διακοσμητικό πανό που μπορεί να αλλάξει ένα σαλόνι. Η σχεδιάστρια νυφικών Αλεξία Κιρμίτση την έκανε κέντημα και την έβαλε σε κάδρο. Η Κατερίνα Κουτρούλη του Tire up studio την έβαλε σε ένα σημερινό ψηφιδωτό, φόρο τιμής στον παλιό Γιαννιώτη τεχνίτη. Και έρχονται κι άλλα στο Kyr Lakis και στο Aphilo.
Zωοδόχου Πηγής 49-51
