Το να μιλάς για αρχιτεκτονική τοπίου σε μια χώρα που δεν φημίζεται για την αρμονική σχέση του κτισμένου με το φυσικό περιβάλλον ήταν μέχρι και πριν από κάποια χρόνια σχεδόν απαγορευτικό. «Όταν πρωτοήρθα στην Ελλάδα το '99 και μιλούσα για διαμόρφωση τοπίου έβλεπα να με κοιτάνε με ένα βλέμμα απορίας, σαν να μην καταλάβαιναν καν τι έλεγα. Όμως αυτό που παρατηρώ είναι ότι μέσα σε αυτά τα 20 χρόνια έχει γίνει πάρα πολύ μεγάλη πρόοδος σε πολλά επίπεδα. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα: μέχρι και πριν από τους Ολυμπιακούς του 2004 ήταν μόδα, σε όλους τους δήμους, να φυτεύονται φοίνικες. Ε, μετά τους Ολυμπιακούς σταμάτησαν να βάζουν φοίνικες και ξεκίνησαν να φυτεύουν επιτέλους ελιές» λέει ο κ. Θωμάς Δοξιάδης, ιδρυτής του βραβευμένου αρχιτεκτονικού γραφείου doxiadis+, ο οποίος εργάστηκε στην Οργανωτική Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας ως υπεύθυνος για θέματα πρασίνου και υπήρξε διευθυντής Τομέα Εικόνας της Πόλης, βοηθώντας με τον τρόπο του στην αλλαγή αυτής της νοοτροπίας.
Ο κ. Δοξιάδης έχει ένα πολύ εντυπωσιακό βιογραφικό. Σπούδασε στη σχολή Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Στο ίδιο πανεπιστήμιο έκανε και σπουδές Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ενώ μετά από κάποια χρόνια ακαδημαϊκής πορείας επέστρεψε στην Ελλάδα, δημιουργώντας το μελετητικό γραφείο doxiadis+, το οποίο μέχρι στιγμής έχει βραβευτεί πολλές φορές. Πραγματεύεται την αρχιτεκτονική και την αρχιτεκτονική τοπίου στη βάση του περιβαλλοντικού σχεδιασμού και της οικολογίας τοπίου, έχοντας ως βασική του αρχή η αρχιτεκτονική να γίνει όσο περισσότερο συμβατή γίνεται με το περιβάλλον.
Οι βασικές αρχές πάνω στις οποίες κινείται ο κ. Δοξιάδης είναι η διατήρηση της τοπικής ιστορίας, της βιοποικιλότητας, του τοπίου, της ελαχιστοποίησης της χρήσης του νερού και της ανάγκης για φυτοφάρμακα και χημικά αλλά και η φροντίδα ώστε το αποτύπωμα κατασκευής να είναι όσο το δυνατόν μικρότερο στο περιβάλλον.
To πιο χαρακτηριστικό έργο του και αυτό για το οποίο το γραφείο του έχει πάρει τα περισσότερα βραβεία είναι μια σειρά με εξοχικές κατοικίες στην Αντίπαρο. Είναι γνωστές πια –έχουν χτιστεί εδώ και αρκετά χρόνια–, έχουν γίνει θέμα σε όλα τα ξένα περιοδικά ντιζάιν και αρχιτεκτονικής και έχουν δημιουργήσει μια νέα τάση που είναι πολύ μακριά από τη μόδα περασμένων δεκαετιών, που ήθελε οι εξοχικές κατοικίες να είναι δίπατες και να έχουν απαραιτήτως γκαζόν γύρω-γύρω.
Σε μια έκταση περίπου 250 στρεμμάτων, λοιπόν, χτίστηκαν για λογαριασμό ενός επενδυτή σπίτια που όχι απλώς σέβονται το περιβάλλον αλλά έχουν εναρμονιστεί εντελώς με το τοπίο και μοιάζουν σαν να υπήρχαν εκεί από πάντα.
Τα σπίτια είναι εντελώς μοντέρνα και με τις πιο σύγχρονες προδιαγραφές, όμως μοιάζουν λες και τα «γέννησε» η γη, καθώς βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Ακόμα και οι δρόμοι δίνουν την εντύπωση ότι υπήρχαν πάντα εκεί. Γύρω από αυτά οι πεζούλες συναντούν τις ξερολιθιές, ξανά και ξανά, αναδημιουργώντας το φυσικό τοπίο του νησιού.
Σχετικά με τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος χώρου, ο κ. Δοξιάδης λέει ότι επειδή τότε δεν υπήρχαν τα ντόπια φυτά στην αγορά, «προσπαθήσαμε να κάνουμε το τοπίο να μοιάζει με το ιθαγενές, φέρνοντας άλλα φυτά που πλησιάζουν τα ντόπια, ενώ παράλληλα δουλέψαμε με ένα μικρό εξειδικευμένο φυτώριο στη Μήλο για να παραχθούν τα ιθαγενή φυτά. Θελήσαμε η γη να φαίνεται παρθένα, να μη διαταράσσεται η φυσική αρμονία, και το κάναμε χρησιμοποιώντας τη γλώσσα του τοπίου.
Το ιδανικό αποτέλεσμα για μας είναι το τοπίο να φαίνεται σαν να μην έχουμε κάνει τίποτα. Σαν να μην έχουμε παρέμβει. Αφού πήρα το πρώτο βραβείο και έδειξα στον πατέρα μου το έργο, μου λέει: "Μα, τι κάνατε εσείς εδώ;". Αυτό ήταν το ζητούμενο λοιπόν. Καμιά φορά λέω για αστείο ότι το τελειότερο είναι να μας πληρώνουν για να μην κάνουμε τίποτα».
To ίδιο σκεπτικό χρησιμοποιήθηκε και στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του ξενοδοχείου Amanzoe στο Πόρτο Χέλι. «Η μέριμνά μας και εκεί ήταν ο τόπος να αναδειχτεί ως αξία και η φιλοσοφία μας ήταν σεβαστούμε το όμορφο τοπίο της Πελοποννήσου και την ακτογραμμή της. Αυτό που ήθελαν και οι επιχειρηματίες που μας ανέθεσαν το έργο ήταν να δημιουργήσουμε έναν κήπο που θα ενίσχυε απρόσκοπτα το υπάρχον τοπίο και το κάναμε, χρησιμοποιώντας τα φυσικά στοιχεία που βρήκαμε στον χώρο: τα ελαιόδεντρα, τα πεύκα, τις χαρουπιές, τους αμπελώνες, τους σιτοβολώνες, την αρωματική βλάστηση και τους πετρόχτιστους αγροτικούς τοίχους».
Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια από τα δέντρα που υπήρχαν στον χώρο χρειάστηκε να μεταφερθούν σε άλλα σημεία. «Μετά από πολλά πειράματα βρήκαμε τον τρόπο να μεταφέρουμε μεγάλες ελιές χωρίς να τις κουτσουρεύουμε. Όταν άνοιξε το ξενοδοχείο, είχε ελιές σε πλήρη ανάπτυξη –αυτές που υπήρχαν για χρόνια μέσα στην έκταση-, τις οποίες είχαμε μεταφέρει εκεί όπου θέλαμε. Δουλέψαμε πολύ στενά με τον αρχιτέκτονα για να αποφασίσουμε ποια δέντρα δεν έπρεπε να αλλάξουν θέση και σε μερικές περιπτώσεις δέχτηκε να αλλάξει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό γι' αυτό.
Υπάρχουν δέντρα που μπορείς να μεταφέρεις και να μεταφυτεύσεις με μεγαλύτερη ευκολία και άλλα, για τα οποία αυτή η διαδικασία είναι δύσκολο έως και αδύνατον να γίνει. Η ελιά, για παράδειγμα, μεταφέρεται εύκολα, το κυπαρίσσι λιγότερο εύκολα, η χαρουπιά δύσκολα, ενώ η μεταφορά του πεύκου είναι έως και απαγορευτική.
Ευτυχώς, υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που έχουν αρχίσει να καταλαβαίνουν ότι αυτό που πουλάμε στην Ελλάδα ως τουριστικό προϊόν βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα τοπία μας. Τι είναι αυτό που πουλάμε; Μα, την όμορφη παραλία, το παραδοσιακό χωριό, το γραφικό εκκλησάκι. Αν, όμως, αποσκοπώντας στην τουριστική ανάπτυξη, αυτά τα πράγματα τα χαλάσεις, μετά δεν θα μπορείς και να τα πουλήσεις. Είναι ευτύχημα, λοιπόν, που έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που κάποιοι σκέφτονται την τουριστική ανάπτυξη χωρίς τις καταστροφικές συνέπειες για τον κάθε τόπο» καταλήγει.
Ανάλογα έχει κινηθεί και για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου στον Αστέρα Βουλιαγμένης, σε εξοχικές κατοικίες στη Μήλο, στις Σπέτσες, στην Άνδρο αλλά και στην Ελβετία, στον αρχαιολογικό χώρο στη Μήλο, στον κήπο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, σε βιομηχανική περιοχή της Ιτέας αλλά και στη μελέτη για τη δημιουργία του μητροπολιτικού πάρκου στο Ελληνικό.
Η συγκεκριμένη μελέτη, που ελπίζουμε κάποια στιγμή να υλοποιηθεί, χρησιμοποιεί τις τυπολογίες των ελληνικών τοπίων. «Το πάρκο που έχουμε σχεδιάσει και καλύπτει μια τεράστια έκταση 2.000 στρεμμάτων είναι έντονα οικολογικό. Βασίζεται κατά κύριο λόγο σε ιθαγενή φυτά, στην ανακύκλωση των υλικών και στη μείωση των αναγκών άρδευσης και συντήρησης. Θέλουμε μέσα από αυτό να μάθουμε να εκτιμούμε τη φύση και τις ομορφιές της Ελλάδας» λέει ο κ. Δοξιάδης και συνεχίζει:
«Το να μαθαίνει κανείς για όλα αυτά τα φυτά που μεγαλώνουν στη Μεσόγειο και ειδικά στην Ελλάδα κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες είναι καταπληκτικό. Είναι μια ωραία περιπέτεια που δεν σταματάει ποτέ. Στην αρχιτεκτονική τοπίου υπάρχουν άνθρωποι που έρχονται από τη βιολογία ή τη γεωπονία και άνθρωποι που έρχονται από την αρχιτεκτονική, όπως εγώ. Για έναν αρχιτέκτονα, λοιπόν, είναι καταπληκτικό να ανακαλύπτει αυτόν τον μαγικό κύκλο της ζωής. Εκεί είναι όλη η μαγεία. Κι αυτό με οδηγεί σε ένα ακόμα μεγαλύτερο συμπέρασμα σε επίπεδο αξιών, που λέει ότι η αξία του πλανήτη Γη είναι η ζωή που υπάρχει πάνω σε αυτόν. Αν αυτήν τη ζωή την καταστρέψεις, είναι σαν να έχεις μπει σε ένα μουσείο γεμάτο πίνακες του Πικάσο και να τους καις έναν-έναν».
Ο κ. Δοξιάδης μου εξηγεί ότι και ο ίδιος μεγάλωσε μέσα στα ελληνικά τοπία και πιστεύει ότι η πραγματική ομορφιά βρίσκεται σε αυτά. «Αυτή την ομορφιά είναι που θέλω να δείξω και στους άλλους, γι' αυτό κάνω τη συγκεκριμένη δουλειά» θα μου πει καθώς μου διηγείται τα καλοκαίρια που περνούσε στα σπίτια και στους οικισμούς που είχε φτιάξει ο παππούς του, πιο συγκεκριμένα ο αδελφός του παππού του, ο μεγάλος πολεοδόμος και αρχιτέκτονας μεγάλων έργων Κωνσταντίνος Δοξιάδης. «Έχω επηρεαστεί πάρα πολύ από αυτόν και τους συνεργάτες τους, διότι και η δική τους οπτική ήταν αυτή της εναρμόνισης με το τοπίο» θα μου πει.
Ένας άλλος άνθρωπος που τον επηρέασε πολύ είναι ο διάσημος βιολόγος Edward Wilson. «Όταν ήμουν στο πανεπιστήμιο έπρεπε κάποια στιγμή να πάρω μαθήματα εκτός του τομέα μου. Τυχαία, λοιπόν, πήρα το μάθημα ενός τύπου που ονομαζόταν Edward Wilson και κάπως έτσι άρχισα να μαθαίνω για τις κοινωνίες των μυρμηγκιών και των τερμιτών και γενικότερα για το πώς τα ζώα ζουν σε κοινωνίες. Ήταν ένα μάθημα κοινωνικής βιολογίας που μου άρεσε πολύ και μου άνοιξε τα μάτια στον κόσμο της φύσης και της βιοποικιλότητας. Έπειτα, ανακάλυψα ότι αυτός ο σπουδαίος καθηγητής ήταν ο άνθρωπος που ξεκίνησε όλη αυτήν τη μάχη για τη βιοποικιλότητα, κάτι που με απασχολεί πολύ πάνω στο αντικείμενο της δουλειάς μου».
Οι βασικές αρχές, άλλωστε, πάνω στις οποίες κινείται ο κ. Δοξιάδης είναι η διατήρηση της τοπικής ιστορίας, της βιοποικιλότητας, του τοπίου, της ελαχιστοποίησης της χρήσης του νερού και της ανάγκης για φυτοφάρμακα και χημικά αλλά και η φροντίδα ώστε το αποτύπωμα κατασκευής να είναι όσο το δυνατόν μικρότερο στο περιβάλλον.
«Τα παλιά σπίτια, κυρίως στα νησιά, εκτός του ότι είναι λιτά και ωραία, όταν γκρεμίζονται, αφήνουν πίσω τους μηδαμινό αποτύπωμα. Μένουν πίσω μερικές πέτρες και μετά από λίγο χάνονται κι αυτές. Γίνονται μέρος του τοπίου, σε αντίθεση με τις κατασκευές που γίνονται σήμερα και θα πρέπει να περάσουν πάρα πολλά χρόνια για να ξαναγίνουν μέρος της φύσης» επισημαίνει.
Συζητώντας για την Αθήνα και το κατά πόσο υπάρχει πράσινο στην πόλη, ο κ. Δοξιάδης εξηγεί ότι υπάρχει αρκετό πράσινο, αλλά είναι πολύ άνισα κατανεμημένο. «Δηλαδή υπάρχουν περιοχές, όπως το ιστορικό κέντρο, που έχουν πολλούς ανοιχτούς χώρους και πολύ πράσινο και υπάρχουν περιοχές που δεν έχουν σχεδόν τίποτα. Μετά, είναι και η κλίμακα που θα επιλέξεις. Αν κοιτάξεις την Αθήνα στην κλίμακα του Δήμου Αθηναίων, θα δεις ότι δεν έχει τόσο πολύ πράσινο. Αν την κοιτάξεις στην κλίμακα του Λεκανοπεδίου, θα δεις ότι έχει ακόμα λιγότερο πράσινο, ενώ, αν την κοιτάξεις στην κλίμακα της Αττικής, θα δεις ότι έχει πάρα πολύ πράσινο, μια εκπληκτική ακτογραμμή, αρκετές ρεματιές, ορεινούς όγκους κ.λπ. Δυστυχώς, όμως, όλα αυτά δεν έχουν γίνει αντιληπτά ως ευκαιρίες. Έχουμε μπροστά μας τόσο πολλά πράγματα και είναι σαν να μην τα βλέπουμε.
Στην πολεοδομία, ωστόσο, υπάρχει η έννοια των χρονοαποστάσεων. Για παράδειγμα, αν έχεις ένα πάρκο στα δέκα λεπτά με τα πόδια από την περιοχή που μένεις, αυτό μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα της καθημερινής σου ζωής. Αν έχεις ένα πάρκο σε απόσταση ενός 40λεπτου αυτό θα βελτιώσει την ποιότητα ζωής σου το Σαββατοκύριακο. Στην Αττική, λοιπόν, έχουμε πολλά ωραία πράγματα σε μεγάλες χρονοαποστάσεις. Κι αυτό που χρειάζεται, τελικά, η πόλη είναι να δημιουργηθούν περισσότερα μέρη που θα μπορέσουν να βελτιώσουν την καθημερινότητα στην κλίμακα του δρόμου, του πεζοδρομίου. Όσο πιο μικρή είναι η κλίμακα που κοιτάμε, τόσο χειρότερα βλέπουμε ότι είναι τα πράγματα».
«Τι μπορούμε να κάνουμε γι' αυτό;» ρωτάω αυθόρμητα. «Κοίτα, αν θέλεις να λύσεις το πρόβλημα, θα κάτσεις και θα το λύσεις. Νομίζω ότι πρέπει να ξεκινάμε από τη φιλοσοφική θέση ότι τα προβλήματα μπορούν να λυθούν, διαφορετικά, αν πιστεύουμε ότι δεν μπορούν, καλύτερα να ασχοληθούμε με κάτι άλλο».
