Όσο και αν οι διοργανωτές της επιμένουν ότι δεν τους ενδιαφέρει η νοσταλγία με όρους επιστροφής, για όσους έχουν μεγαλώσει στα ’80s η έκθεση «GR80s, Η Ελλάδα του Ογδόντα στην Τεχνόπολη» είναι αφόρητα νοσταλγική. Μια περιπλάνηση στα παιδικά κι εφηβικά σου χρόνια, γεμάτη μνήμες τρυφερές, αθώες, αλλά και άγριες, με μυρωδιά από κολόνιες 4711, Beau Mec, Anais Anais, Azzaro και Drakkar Noir, ήχους από Νιντέντο και όψιμο πανκ, ραδιόφωνο που έπαιζε Μαντόνα, τη «Θυσία» της Άντζελας, τα Παιδιά απ’ την Πάτρα, τα «Λάτιν» του Νταλάρα, το «Γιατί τα πεντοχίλιαρα δεν είναι πετσετάκια» της Γλυκερίας και το «Χαράτσι» του Παπάζογλου, το «Thriller» του Michael Jackson, Wham!, Duran Duran και Cyndi Lauper, είχε πάρτι στη Βουλιαγμένη και Rock in Athens που μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον (γιατί, ούτως ή άλλως, δεν υπήρχαν άλλα events), in και out του Ταχυδρόμου, ΚΛΙΚ, «Τραπεζάκια Έξω» και MTV, ντισκοτέκ, κασέτες, φλιπεράκια, αλλά κυρίως ΠΑΣΟΚ, αλλαγή, ισότητα, ψήφο στα 18, «ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά», θρίαμβο στο Eurobasket και γλέντια στους δρόμους, Μινιόν, Κοσκωτά, 17 Νοέμβρη, Γιακούμπ και «Δήμητρα, δεύρο έξω». Τα ’80s είναι μια δεκαετία που πραγματικά άλλαξε την Ελλάδα σε κάθε επίπεδο. «Είναι η δεκαετία της γενιάς που είναι ενεργή σήμερα», όπως εξηγεί ο Παναγής Παναγιωτόπουλος, επίκουρος καθηγητής Κοινωνιολογίας του Ελληνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ένας εκ των δύο επιστημονικών επιμελητών την έκθεσης (μαζί με τον Βασίλη Βαμβακά). «Η νοσταλγία έχει έναν κίνδυνο για μας, τον οποίο δεν ξέρω αν έχουμε αντιμετωπίσει ικανοποιητικά. Πρόκειται για τον κίνδυνο να προκύψει ένα συναισθηματικό ανάχωμα μέσα από αυτήν, γι’ αυτό είμαστε πολέμιοι της νοσταλγίας με όρους επιστροφής. Αφενός γιατί κάτι τέτοιο το θεωρούμε βαρετό ως τρόπο οργάνωσης σκέψης, αφετέρου γιατί δεν υπάρχει επιστροφή σε αυτά τα χρόνια, για διάφορους λόγους. Ωστόσο, η νοσταλγία είναι καλό εργαλείο για να κάνουμε τους ανθρώπους να κοιτάξουν τον εαυτό τους όπως είναι σήμερα».
Στα '80s έγιναν όλα μαζί γιατί συγχρονίστηκαν πολλά πράγματα. Υπάρχει μια ανάπτυξη σε όλα τα επίπεδα και σε όλη την γκάμα των συναισθημάτων της μεσαίας τάξης. Μέχρι τότε υπήρχαν μικροαστοί, στα '80s φτιάχνεται μια κουλτούρα μεσαίας τάξης δυτικού τύπου, γι' αυτό η δεκαετία του '80 είναι με κάποιον τρόπο η μήτρα της Μεταπολίτευσης κοινωνιολογικά. Πολιτικά η Μεταπολίτευση ξεκινάει το 1974, αλλά η μήτρα της σύγχρονης δημοκρατίας σε κοινωνικό επίπεδο εντοπίζεται στα '80s.
Η περιπλάνηση στην έκθεση που εκτείνεται σε 18 περίπτερα (καθένα αντιστοιχεί σε μια θεματική ενότητα) είναι από ενδιαφέρουσα έως συναρπαστική και σίγουρα, όσοι την επισκεφτούν, θα βρουν κάτι που θα τους συγκινήσει, θα ταξιδέψουν στο παρελθόν, θα θυμηθούν γεγονότα, πρόσωπα, αντικείμενα, ήχους. Κι αν δεν πρόλαβαν να τη ζήσουν, θα τους βάλει σε μια διαδικασία γνωριμίας με μια εποχή που σήμερα μπορεί να παρουσιάζεται μέσα από ένα φίλτρο vintage ωραιοποίησης, αλλά δεν ήταν καθόλου αθώα, αντιθέτως είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για τη σημερινή μας κατάσταση. Οι κατηγορίες που καλύπτει διεξοδικά, με τα βασικά γεγονότα καθεμιάς να διατρέχουν χρονολογικά τους τοίχους των περιπτέρων, ξεκινούν από τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Αυτές ξεκινούν με την πολιτική (από την «αλλαγή» στην «κάθαρση»), την καταστολή, τη βία και την τρομοκρατία, την ιδεολογία, τις έμφυλες ταυτότητες και τα δικαιώματα, το κοινωνικό κράτος, την οικονομία, τη λαϊκότητα και τις εργατικές διεκδικήσεις, και συνεχίζουν με την κατοικία, τον δημόσιο χώρο και τις πολιτιστικές αλλαγές (τον μαζικό πολιτισμό και την κατανάλωση, τη μόδα και την ντίσκο, τον κινηματογράφο και την οπτικοακουστική κουλτούρα, τις νεανικές κουλτούρες, τα παιχνίδια, τις όψεις καλλιτεχνικής δράσης, τη βιβλιοθήκη των ’80s, την τεχνολογία, την επικοινωνία και τα ΜΜΕ) και ολοκληρώνονται με τη γλώσσα και την αυτοκίνηση.
«Η έκθεση αυτή είναι μια περιήγηση σε πολλές περιοχές της κοινωνικής, πολιτιστικής και πολιτικής εμπειρίας των ανθρώπων. Αυτό θέλει να δείξει, όπως και την πρόσληψη των γεγονότων» λέει ο κ. Παναγιωτόπουλος, ξεναγώντας μας στους διαφορετικούς χώρους στους οποίους είναι μοιρασμένη. «Βεβαίως, κάποια γεγονότα μπορεί κάποιος να μην τα προσλάμβανε πολύ έντονα. Η έκθεση επικεντρώνει στις περιοχές μείζονος ιστορικής σημασίας, με κάποιες εξαιρέσεις, οι οποίες δεν συνέβησαν λόγω δικής μας αδυναμίας ή αδιαφορίας. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να θεωρήσει ότι δεν έχουμε μια συστηματική ενότητα για τη θεατρική παραγωγή ή για τον χορό που ξεκινάει τότε. Γενικά, στόχος μας είναι να μην αφήσουμε έξω άλλα πράγματα που είναι σημαντικά.
Η έκθεση ξεκινάει από αυτό που είναι η μήτρα της δεκαετίας, την πολιτική, η οποία φέρει πολύ έντονα την έννοια της ταύτισης, της κομματικής εμπλοκής, της στράτευσης. Το περίπτερο που τη φιλοξενεί είναι μεγάλο και ογκώδες κι αυτός ο όγκος θέλει να δείξει τη σημασία της πολιτικής στη ζωή των ανθρώπων. Μπορεί η ιστορία των “μπλε” και “πράσινων” καφενείων να είναι κάπως υπερβολική, γιατί αυτό συνέβαινε για ένα μικρό διάστημα, παρ’ όλα αυτά η εμπλοκή των ανθρώπων στα κόμματα ήταν πολύ έντονη. Και αυτό παρουσιάζεται με μια σειρά εκθεμάτων που δεν είναι μόνο τα μπρελόκ και τα φλιτζάνια των κομμάτων αλλά και ο χάρτης που φτιάξαμε, που δεν έχει απόλυτη επιστημονική εγκυρότητα, ωστόσο αποτελεί την προσπάθειά μας να δείξουμε πού παίχτηκε το πολιτικό δράμα.
Το επόμενο, δύσκολο, περίπτερο είναι αυτό με την τρομοκρατία, την κρατική καταστολή και τα όρια του εκσυγχρονισμού της αστυνομίας, που έχει δολοφονίες, τον Καλτεζά κ.ά. Υπάρχει η τρομερή άνοδος της ελληνικής τρομοκρατίας, την οποία σήμερα ξεχνάμε επειδή έχει αυξηθεί πολύ η βία. Ξεκινώντας, όμως, από τους εμπρησμούς του Μινιόν και φτάνοντας μέχρι τη δολοφονία του Μπακογιάννη, παρατηρούμε ότι κάθε έξι μήνες έχουμε και μια σκληρή δολοφονία στην Αθήνα. Ακόμα πιο ξεχασμένο γεγονός, και για μας σημαντικό, είναι η συνένοχη στάση του ελληνικού κράτους στην ανάπτυξη της διεθνούς τρομοκρατίας – και εντός Ελλάδας αλλά και διεθνώς. Το 1985 έχουμε μια αεροπειρατεία που ξεκινάει από την Αθήνα και καταλήγει στη Μάλτα και ανάμεσα στους 61 συνολικά νεκρούς έχουμε και 12 Έλληνες. Αυτοί οι νεκροί αποτελούν εν μέρει ευθύνη της ελληνικής κυβέρνησης – στα Μέσα δεν τους έκλαψε κανείς, γιατί το αεροδρόμιο του Ελληνικού ήταν “τρύπιο”, φώναζε “ελάτε να κάνετε μια αεροπειρατεία”.
Το τρίτο περίπτερο αφορά την ιδεολογία. Εκεί υπάρχει ο λαϊκισμός, ο αυριανισμός, όλες οι επιθέσεις ενάντια στον Χατζιδάκι, η απάντησή του στο Ολυμπιακό Στάδιο, η οποία ακούγεται στην έκθεση σε λούπα, υπάρχει το νεο-ορθόδοξο κίνημα και η επιστροφή στην παράδοση. Υπάρχουν δύο έργα του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ και ένα του Κόντογλου, τα οποία συμβολίζουν ακριβώς αυτό το κομμάτι της Ιστορίας.
Τα timelines στους τοίχους είναι για να υπάρχει ένα επίπεδο πληροφόρησης κάπως παραδοσιακό, αλλά υπάρχει και το δεύτερο επίπεδο: εκθέματα μεγάλου μεγέθους που έχουν έναν ισχυρό συμβολισμό, επειδή αρκετοί που δεν είναι εξοικειωμένοι με την ανάγνωση. Και εδώ πήραμε μερικά ρίσκα, πηγαίνοντας και λίγο ενάντια στην επιστήμη μας. Για παράδειγμα, το Pony, το ελληνικό αυτοκίνητο, υπάρχει για να σε κινητοποιήσει. Κάποιοι θα καταλάβουν ότι είναι μια φαντασίωση στην πραγματικότητα της ελληνικής βιομηχανίας και όχι η αναγέννηση της Ελλάδας μέσα από ένα αυτοκινητάκι. Επίσης, υπάρχει και το ενδιάμεσο επίπεδο, τα μικροαντικείμενα που μπορεί να δει κανείς στις ξύλινες προθήκες.
Δυσκολευτήκαμε λίγο να αποτυπώσουμε την κοινωνική πολιτική. Πώς να δείξεις τα ΚΑΠΗ (Κέντρα Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων), το κοινωνικό κράτος; Αλλά υπάρχει όλο το κομμάτι της εξέλιξης του σχολείου, το οποίο από τη μια γίνεται ένας χώρος πιο ελεύθερος (π.χ. καταργείται η ποδιά), και από την άλλη μετατρέπεται σε έναν χώρο γνωστικής ισοπέδωσης.
Στο επόμενο περίπτερο υπάρχει το gender, το φύλο. Και εκεί υπάρχουν πολλά πράγματα ανακατεμένα: από τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις που κάνει το ΠΑΣΟΚ μέχρι τα περιοδικά διαφορετικότητας, όπως το ΑΜΦΙ, ένα σπουδαίο περιοδικό γενικώς, όχι ειδικώς. Ακόμα υπήρχε το αίτημα για αναγνώριση της διαφορετικότητας, αποδοχή και εξομάλυνση της ταυτότητας. Δεν ίσχυε το αντίστροφο, δεν ήθελε κάποιος να πάρει γαλόνια μέσα από αυτό, όπως πολλές φορές συμβαίνει τώρα.
Στο περίπτερο της οικονομίας τα πράγματα είναι δύσκολα, γιατί μπορείς με μεγάλη ευκολία να ρίξεις την ευθύνη για όσα ζούμε σήμερα στα ’80s. Κινηθήκαμε όσο γίνεται πιο ουδέτερα και διακριτικά και αυτό που φαίνεται είναι ότι η ευμάρεια του ’80 είναι κυρίως αποτέλεσμα της αλλαγής, της μετατροπής μας από έθνος αποταμιευτών σε έθνος καταναλωτών. Μειώνονται οι καταθέσεις, αλλά δεν αυξάνεται ιδιαίτερα το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν και επίσης φτιάχνεται όντως μια κουλτούρα ελλειμμάτων.
Το περίπτερο της κατοικίας και του δημόσιου χώρου έχει δύο σκέλη. Το πρώτο δείχνει τον δημόσιο χώρο, την αρχή των προαστίων, τα εμπορικά κέντρα, τα πολύ λίγα στην πραγματικότητα μεγάλα δημόσια έργα – βασική επιλογή του ΠΑΣΟΚ επί Τρίτση ήταν όχι τα μεγάλα δημόσια έργα, μόνο τα μικρά. Και μετά υπάρχει το διαμέρισμα που χτίστηκε από το μηδέν με υλικά και αντικείμενα των ’80s, το οποίο είναι προϊόν πολύ μεγάλης μελέτης, επιστημονικά στιβαρής, για το πώς εξελίχθηκε η κατοικία, από τις σωληνώσεις μέχρι το είδος του δαπέδου και των μαρμάρων που χρησιμοποιούνται.
Το κομμάτι που αφορά την κατανάλωση και τον μαζικό πολιτισμό είναι λίγο χαοτικό, γιατί έτσι είναι ο καταναλωτικός κόσμος, είναι ο πολιτισμός της νέας μεσαίας τάξης που έχει από Τσαρούχη μέχρι ένα γιο-γιο της Κόκα-Κόλα με το οποίο έπαιζαν τα παιδιά, αλλά και ο κόσμος της διαφήμισης. Οι οθόνες εκεί παίζουν διαφημίσεις ανά διετία και στον κάτω χώρο υπάρχει το κομμάτι που κάνει η Έφη Φαλίδα: η μόδα, η υψηλή ραπτική και η ντίσκο.
Σε ένα κοντέινερ υπάρχουν παιχνίδια και ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα μπλιμπλίκια της εποχής και μέσα στον 9,84 παρουσιάζεται η οπτικοακουστική κουλτούρα συνολικά. Εκεί δεν υπάρχουν εκθέματα, αλλά ένα πρόγραμμα προβολών διαφορετικό κάθε μέρα, το οποίο θα ξεκινάει από βιντεοκασέτες, θα πηγαίνει στον Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο και θα συνεχίζεται με ντοκιμαντέρ και μεγάλα σημεία της ΕΡΤ, σημαδιακές και εμβληματικές εκπομπές των ’80s.
Στο περίπτερο για τη λαϊκότητα και τις εργατικές διεκδικήσεις φαίνεται η μεγάλη δύναμη των αντικειμένων – μπορεί να δει κανείς ότι οι άνθρωποι που βγήκαν απ’ τη φτώχια έχουν διατηρήσει πολύ περισσότερα αντικείμενα απ’ τους υπόλοιπους. Έχει ενδιαφέρον το ότι μας έχουν φέρει μέχρι και σφραγισμένο ουίσκι. Όλος αυτός ο κόσμος που προέρχεται απ’ το παρελθόν και τη γυναικεία κουλτούρα του σπιτιού, που δεν είναι η εργαζόμενη γυναίκα της Αφροδίτης Μάνου ή του Κηλαηδόνη, είναι ένας άλλος κόσμος, ο οποίος ακόμα κάνει κεντήματα, ράβει ρούχα, πλέκει σεμεδάκια, χρησιμοποιεί τα τάπερ, είναι ο κόσμος της λαϊκής κυρίως και μικροαστικής εργασίας. Εκεί υπάρχει και ένα ολόκληρο κομμωτήριο που ξηλώσαμε από τους Αμπελόκηπους.
Ακολουθεί η κατηγορία που ονομάσαμε “νεανικές κουλτούρες”. Κι εκεί είχαμε πολύ μεγάλη δυσκολία, γιατί αυτοί οι χώροι έχουν έντονη μυθολογία, κάποιοι χαρακτηρίζονται από εσωστρέφεια, κάποιοι από αυτάρκεια. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους δεν θέλουν να βγουν προς τα έξω, να κανονικοποιηθούν, να γίνουν έκθεμα. Ας πούμε, δεν είναι εύκολο να ορίσεις τα χαρακτηριστικά της ζωής των πανκ. Οι μηχανόβιοι είναι λίγο πιο εύκολοι, το ίδιο και οι μεταλάδες. Είχαμε πολύ μεγάλη δυσκολία να οργανώσουμε το περίπτερο που αφορά τους φιλάθλους και τις θύρες, γιατί δεν θέλαμε να δείξουμε κάποια προτίμηση. Η μόνη τραγική στιγμή για όλους είναι η Θύρα 7. Αυτό που είναι πιο generic είναι το ροκ. Η ροκ στην Ελλάδα έρχεται και καθιερώνεται ταυτόχρονα με τις υποκουλτούρες ή αντικουλτούρες, ενώ αλλού έχει προηγηθεί. Εδώ το μεγάλο γεγονός είναι το Rock in Athens, το οποίο είναι ένα παγκόσμιο event. Είναι ένα από τα πρώτα μεγάλα φεστιβάλ. Στην Αθήνα είναι το πρώτο και το κάνει το κράτος, η σοσιαλιστική κυβέρνηση, με πολύ μεγάλα ονόματα της εποχής και διάφορες παρεξηγήσεις. Ο Boy George έφαγε σχεδόν ξύλο από τους οπαδούς των Clash. Στον χώρο παίζει ένα βίντεο της Nina Hagen με τη Μελίνα από εκείνη τη βραδιά του 1985. Είναι οι δύο πλευρές της Ελλάδας: το ΠΑΣΟΚ κάνει το Rock in Athens και ταυτοχρόνως η ΕΡΤ προβάλλει το σίριαλ “Χαίρε Τάσο Καρατάσο” και όλο αυτό το κομμάτι σοσιαλιστικού ρεαλισμού που έκανε τους ανθρώπους να πηγαίνουν στα βιντεοκλάμπ και να παίρνουν βιντεοκασέτες με τις σακούλες σκουπιδιών, 20-20, για να φτιάξουν έναν πλουραλισμό που αντιστοιχούσε στα συναισθήματά τους και στη ζωή τους αλλά όχι στην οθόνη τους.
Δίπλα βρίσκεται το περίπτερο για τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες, όλο αυτό που τότε στηνόταν ως conceptual art και σήμερα είναι κυρίαρχο στη σύγχρονη τέχνη. Στο περίπτερο για το βιβλίο η Κατερίνα Σχινά και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου στήνουν μια ιδανική βιβλιοθήκη της εποχής, με σημαντικά βιβλία Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, κυρίως πεζογράφων, που βγήκαν τότε. Εκεί θα μπορείς να κάθεσαι και να διαβάζεις τα βιβλία, να τα ξεφυλλίζεις, να τα συγκρίνεις, γιατί δεν έχει νόημα απλώς να τα βλέπεις.
Τα υπόλοιπα κοντέινερ έχουν να κάνουν με την ιδεολογία της τεχνολογίας, με το πώς η χώρα προσαρμόζεται στην έννοια της τεχνολογίας, τι παίζει με τη φαντασίωση ή την πραγματικότητα μιας εθνικής τεχνολογίας που θα τη βοηθά να αντιμετωπίζει τους κινδύνους. Εκεί έχουμε ένα γιαπωνέζικο manga του 1988 με την ομάδα ΒΑΝ του Βαρώτσου ως πρωταγωνιστές. Είναι πολύ εντυπωσιακό.
Στο διπλανό υπάρχει όλη η αλλαγή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Πρόκειται για τη δεκαετία την οποία ξεκινάει η μεγάλη αλλαγή. Το επίκεντρο είναι φυσικά το ΚΛΙΚ και η ιδιωτική τηλεόραση. Το 1987 συμβαίνουν πάρα πολλά πράγματα, είναι μια περίεργη και ιδιαίτερη χρονιά κατά τη διάρκεια της οποίας η κοινωνία και η οικονομία αρχίζουν να πηγαίνουν μπροστά. Όλη αυτή η αισθητική του lifestyle έχει ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, από τα εξώφυλλα του “Θουρίου” – δεν υπάρχει καμία αγωνιστικότητα στα εξώφυλλά του ήδη από το 1982. Είναι και η ελεύθερη ραδιοφωνία τότε, και πολλά άλλα. Το 1987 έχουμε τη νίκη στο Ευρωμπάσκετ και ταυτοχρόνως έχουμε την καρατόμηση του Σημίτη και την αντικατάστασή του από τον Τσοβόλα. Ακόμα, την αλλαγή της οικονομικής πολιτικής από ήπια λιτότητα στο “δώσ’ τα όλα”.
Στα ’80s έγιναν όλα μαζί γιατί συγχρονίστηκαν πολλά πράγματα. Υπάρχει μια ανάπτυξη σε όλα τα επίπεδα και σε όλη την γκάμα των συναισθημάτων της μεσαίας τάξης. Μέχρι τότε υπήρχαν μικροαστοί, στα ’80s φτιάχνεται μια κουλτούρα μεσαίας τάξης δυτικού τύπου, γι’ αυτό η δεκαετία του ’80 είναι με κάποιον τρόπο η μήτρα της Μεταπολίτευσης κοινωνιολογικά. Πολιτικά η Μεταπολίτευση ξεκινάει το 1974, αλλά η μήτρα της σύγχρονης δημοκρατίας σε κοινωνικό επίπεδο εντοπίζεται στα ’80s.
Ο στόχος της έκθεσης είναι να μπουν σε έναν απαιτητικό πολιτιστικό χώρο άνθρωποι οι οποίοι νομίζουν ότι δεν μπορούν να το κάνουν, που μένουν έξω από πράγματα τα οποία τους ενδιαφέρουν, επειδή οι φόρμες και οι θεματολογίες είναι πολύ στενές. Η φόρμα στη δική μας έκθεση έχει μια ευρύτητα και είναι εύκολο για τον κόσμο να αποδεχθεί τη θεματολογία της. Από αυτή την άποψη είναι εύκολο αυτό που κάνουμε. Κάποιος που θα έρθει δεν πρέπει να νιώσει δέος, ότι μπήκε κάπου όπου προαπαιτείται η γνώση ορισμένων πραγμάτων. Υπάρχει όλη αυτή η φαντασίωση που δεν είναι ελληνική, ότι ok, να πάω σε ένα μουσείο, αλλά πώς να το κάνω αν δεν ξέρω τίποτα γι’ αυτό; Εμείς εδώ λέμε: “Δεν χρειάζεται να ξέρεις. Έλα και δες”».
