Έχουμε φτάσει στους γνώριμους χώρους του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης (ΙΣΕΤ) στην οδό Βαλαωρίτου, στο υπόγειο, κάτω από την ιστορική γκαλερί Νέες Μορφές, για να συναντηθούμε με τους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από ένα εγχείρημα το οποίο αποτελεί μια σημαντική προσφορά στη σύγχρονη τέχνη. Η Τζούλια Δημακοπούλου, ιδρύτρια της γκαλερί, που λειτούργησε από το 1959 έως το 2009, μετά το κλείσιμό της συνέχισε μαζί με τους συνεργάτες της και ως διευθύντρια του IΣET το έργο της σχετικά με τη συγκέντρωση αρχειακού υλικού για την κατά το δυνατό πληρέστερη καταγραφή της πορείας της ελληνικής τέχνης από το 1945 έως τις μέρες μας.
Το IΣΕT, ένα ινστιτούτο στο οποίο σήμερα έρχονται μελετητές, δημοσιογράφοι και άνθρωποι της τέχνης για να αναζητήσουν τεκμήρια μέσα στην πλούσια συλλογή υλικών, περνά σήμερα, μέσω δωρεάς, στην Εθνική Πινακοθήκη, μετά από μεγάλη προσπάθεια της διευθύντριάς της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα.
Περιλαμβάνει όχι μόνο το πλούσιο αρχείο του, πληροφορίες για χιλιάδες καλλιτέχνες, εκθέσεις, κείμενα και σημειώσεις, φωτογραφίες έργων και καταλόγους, αφίσες και μια καταγραφή της πορείας της τέχνης από το 1945 μέχρι σήμερα αλλά και το ακίνητο του ΙΣΕΤ, τον εργασιακό και τον εκθεσιακό του χώρο.
Η δραστηριότητα του IΣET, όπως υπογραμμίζουν οι επί σειρά ετών συνεργάτες της κ. Δημακοπούλου που μας υποδέχονται στον χώρο του αναγνωστηρίου, Ιωάννα Μεντζενιώτη, Μαρία Βασιλείου και Λεωνίδας Δημακόπουλος, δεν αφορά μόνο το αρχειακό υλικό, καθώς είναι ένα κέντρο ζωντανό που οργανώνει αρχειακές, ερευνητικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες, ομιλίες, επιμέλειες και προγράμματα σύγχρονης τέχνης. Ταυτόχρονα, υποστηρίζει την έκδοση, προβολή και διακίνηση σχετικών μελετών.
Πίσω από κάθε πράξη ενυπάρχει μια θέση· και η δική μας θέση είναι ότι όλοι οι εικαστικοί καλλιτέχνες που έχουν μια παρουσία επηρεάζουν τις εξελίξεις, γι' αυτό είναι όλοι απαραίτητοι στη διαμόρφωση της ιστορίας. Αυτές οι εξελίξεις όμως δεν είναι ανεξάρτητες από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που δημιουργεί το πλαίσιο της τέχνης, έτσι συμπεριλάβαμε στα αρχεία, συγγραφείς, φορείς, εκδόσεις κ.λπ.
Η περιήγησή μας στον χώρο των εκθέσεων και στην τρέχουσα έκθεση αναδεικνύει έναν ακόμα στόχο του ινστιτούτου και μια σημαντική του δράση, την προώθηση της ιδέας ενός ζωντανού, δυναμικού σύγχρονου αρχείου, δηλαδή τη δημιουργία-παραγωγή έργων που έχουν ως αφετηρία τους το υπάρχον αρχειακό υλικό αλλά και την επιστροφή τους σε αυτό με μια νέα οπτική.
Συνδέει με δημιουργικό τρόπο τις δύο πλευρές του ινστιτούτου, συμμετέχοντας στην προώθηση της ιδέας που το καθιστά ενεργό μοχλό ώθησης της δημιουργίας ερευνητικών καλλιτεχνικών έργων που θα στέκονται κριτικά απέναντι στο παρελθόν και στο παρόν και θα γεννούν δραστικά οράματα για το μέλλον.
«Η προσπάθεια και η διαφοροποίηση αυτού που κάνουμε έγκειται στην αντικειμενικότητα. Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να είναι απόλυτα αντικειμενικός, αλλά μας ενδιαφέρει το περιβάλλον μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε η τέχνη και βάζουμε και κάποιον φυσικό ορίζοντα –για να μην πηγαίνουμε πίσω– τη σύγχρονη τέχνη, δηλαδή την τέχνη που δημιουργήθηκε από το 1945 κι έπειτα, ώστε να περισώσουμε όσα πράγματα μπορούμε, γιατί πολλά τα χάσαμε.
Συγχρόνως, είμαστε στην ευχάριστη θέση, λόγω της μεγάλης φήμης που έχει αποκτήσει το ινστιτούτο, να δεχόμαστε πολλά πράγματα από καλλιτέχνες, που τους τα κληροδότησαν, από εκθέσεις, από προσκλήσεις, από καταλογάκια. Πιστεύω ότι από αυτόν τον τόπο λείπει η παράδοση, γι' αυτό και κρατούσα την γκαλερί τόσο καιρό, γιατί θεωρούσα αδικία να χαθεί κάτι που είχε βασιστεί σε μια συνέχεια.
Απ' όταν είχαμε τις Νέες Μορφές, είχαμε γραφτεί στα αποκόμματα Τύπου για οτιδήποτε αφορούσε τα εικαστικά. Μας έστελναν, λοιπόν, τα πάντα και τα τοποθετούσαμε σε φακέλους. Η προσπάθεια ήταν να συγκροτήσουμε αρχεία. Με αυτόν τον τρόπο σώσαμε αρκετή πληροφορία. Και αυτό που κάνουμε τώρα στο ινστιτούτο πενήντα χρόνια μετά θα το δουν με άλλο μάτι και ίσως έτσι δουν πράγματα καινούργια, που εμείς δεν έχουμε αξιολογήσει και δεν μπορούμε να δούμε», μου έλεγε σε μια παλιότερη συζήτησή μας η Τζούλια Δημακοπούλου, αφηγούμενη την ιδέα στην οποία βασίστηκε η ίδρυση του ΙΣΕΤ.
Η δωρεά στην Πινακοθήκη υπογραμμίζει την ανάγκη ύπαρξης φορέων που θα συμβάλουν συστηματικά στη μελέτη, στην έρευνα και στην πρόοδο της τέχνης. Χωρίς παρόμοια κέντρα έρευνας πολλά καλλιτεχνικά εγχειρήματα χάνονται στο πέρασμα του χρόνου, με αποτέλεσμα να μη δημιουργείται το πλαίσιο για ιστορικές και συγχρονικές συνδέσεις και αναφορές που είναι απαραίτητες για την εξέλιξη του πολιτισμού.
Συναντάμε την Τζούλια Δημακοπούλου, τη γυναίκα που συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής τέχνης και είδε πολύ μακριά και μπροστά όταν αποφάσισε ότι πρέπει να διατηρήσουμε το παρελθόν με έναν τρόπο που να μας συνδέει με το παρόν και το μέλλον. Έτσι επί σειρά ετών αφιερώθηκε, η ίδια και όλοι όσοι εργάστηκαν εκεί, στη δημιουργία του Ινστιτούτου, ενός μοναδικού κέντρου τεκμηρίωσης της σύγχρονης ελληνικής τέχνης.
— Πώς προέκυψε η ιδέα του ΙΣΕΤ;
Όταν το '81 έγραφα για τη σημασία της διαφύλαξης αρχειακού υλικού και επισήμαινα την ανάγκη δημιουργίας ενός κέντρου που θα κάλυπτε το κενό «μνήμης», εξέφραζα τη στάση των συνεργατών μου που φύλαγαν ως κόρη οφθαλμού κάθε χαρτάκι για την τέχνη που έπεφτε στα χέρια τους, δημιουργώντας ένα αξιόλογο αρχείο.
Το 2009, στην επετειακή έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη με τίτλο «50 χρόνια μετά», κατά τη διαδικασία οργάνωσης της έκθεσης, είδαμε όλοι καθαρά ότι είχε έρθει η στιγμή για μια τομή, μια ανανέωση, έναν μετασχηματισμό των Νέων Μορφών σε ινστιτούτο. Η νέα δομή θα μας επέτρεπε την παραγωγή ενός έργου που θα πρόσφερε τη γνώση, θα υπογράμμιζε την παράδοση, θα κατέγραφε την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Έπρεπε να προλάβουμε να μαζέψουμε τα αρχεία, ιδιαίτερα τα παλαιότερα, πριν καταστραφούν.
— Ποιοι πήραν μέρος σε αυτό το εγχείρημα;
Τα περισσότερα μέλη του καινούργιου σχήματος ήταν στελέχη των Νέων Μορφών, ενώ και νεότεροι συνεργάτες, εξειδικευμένοι, ήρθαν να προστεθούν στην ομάδα. Παράλληλα, ιστορικοί τέχνης μάς πλαισίωσαν συμβουλευτικά. Η μνήμη δεν είναι καθόλου αξιόπιστη, υφίσταται διαστρεβλώσεις, παραμορφώσεις με το πέρασμα του χρόνου, συνειδητές ή ασυνείδητες. Αυτές τις παρερμηνείες προσπαθεί να διορθώσει το αρχείο με την παράθεση ελεγμένων πληροφοριών.
— Τι είναι αυτό που διαφοροποιεί τη λειτουργία σας από ένα αρχείο;
Η λέξη «αρχείο» παραπέμπει σε έναν οργανισμό που συγκεντρώνει και αποθηκεύει στοιχεία του παρελθόντος για να τα διαφυλάξει και να τα καταστήσει μέρος μιας παράδοσης, με την ελπίδα να εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας στο μέλλον.
Μια τέτοια αντιμετώπιση όμως στερεί από αυτό το υλικό τη σημασία που έχει η χρήση του στο παρόν, και αυτό είναι που διαφοροποιεί τον τρόπο λειτουργίας του ΙΣΕΤ.
— Με ποιον τρόπο συγκροτήθηκε το αρχείο και τι περιλαμβάνει;
Το ΙΣΕΤ καθορίζει τα χρονικά όρια των αρχείων (1945 και εξής) και επικεντρώνεται στην ελληνική τέχνη, χωρίς φυσικά να αγνοεί και τους ξένους που είχαν παρουσία στον τόπο μας και επηρέασαν λίγο ή πολύ την εξέλιξη. Η απόφαση για την ίδρυση του ινστιτούτου ως φορέα καταγραφής της πρόσφατης ιστορίας της σύγχρονης ελληνικής τέχνης έχει τις ρίζες της στο παρελθόν. Αφορμή έδωσαν διάφορα τεκταινόμενα που μας έκαναν να συνειδητοποιούμε το κενό που υπήρχε στη θεωρητική αντιμετώπιση της καταγραφής του παρελθόντος.
— Προτείνατε την ίδρυση του ινστιτούτου στις αρμόδιες αρχές; Τι συνέβη;
Είχαμε πολλές φορές προτείνει την ίδρυση αυτού του φορέα στις αρμόδιες αρχές, χωρίς ανταπόκριση. Η ανάγκη ύπαρξης ενός τέτοιου οργανισμού ήταν για μας αυταπόδεικτη, η ιδιωτική πρωτοβουλία έπρεπε να καλύψει αυτό το κενό.
Πίσω από κάθε πράξη ενυπάρχει μια θέση· και η δική μας θέση είναι ότι όλοι οι εικαστικοί καλλιτέχνες που έχουν μια παρουσία επηρεάζουν τις εξελίξεις, γι' αυτό είναι όλοι απαραίτητοι στη διαμόρφωση της ιστορίας. Αυτές όμως οι εξελίξεις δεν είναι ανεξάρτητες από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που δημιουργεί το πλαίσιο της τέχνης, έτσι συμπεριλάβαμε στα αρχεία συγγραφείς, φορείς, εκδόσεις κ.λπ.
Φυσικά, το βασικό μέλημα ήταν η συγκέντρωση, ψηφιοποίηση και τεκμηρίωση αρχειακού υλικού ανοιχτού προς μελέτη από καλλιτέχνες, ειδικούς, φοιτητές και κοινό. Συγχρόνως, όμως, στις προτεραιότητές μας ήταν η δυνατότητα χρήσης του υλικού για την παραγωγή σύγχρονων έργων, εμπνευσμένων από στοιχεία μνήμης, ζωντανεμένης από μια σημερινή οπτική, στοιχεία που καθιστούν τα αρχεία ενεργά.
Ένας άλλος παράγοντας ήταν το ανέβασμα του αρχείου στο διαδίκτυο. Το τι ακριβώς έχει συντελεστεί στην Ελλάδα όλες αυτές τις δεκαετίες στον τομέα μας είναι λίγο πολύ άγνωστο, όχι μόνο στο ελληνικό κοινό αλλά και γενικότερα.
Εκτός Ελλάδας μόνο λίγοι καλλιτέχνες είναι γνωστοί για την ελληνική καταγωγή τους και παρόλο που οι σπουδές και οι μελέτες για την τέχνη έχουν πάρει διαστάσεις, είναι άγνωστος τόπος η σύγχρονη Ελλάδα.
— Πώς αποδέχτηκε ο κόσμος της τέχνης αυτό το εγχείρημα;
Η θερμή υποδοχή από τους καλλιτέχνες, τους φορείς, τους θεωρητικούς και γενικά από την εικαστική οικογένεια είχε ως αποτέλεσμα να μας προσφερθεί αφιλοκερδώς ένα τεράστιο αρχειακό υλικό. Η πρώτη που έδειξε την εμπιστοσύνη της σ’ αυτό το εγχείρημα ήταν η Έπη Πρωτονοταρίου, που μας έδωσε το αρχείο της γκαλερί Δεσμός.
Σήμερα η συλλογή της βιβλιοθήκης (κατάλογοι, μονογραφίες, περιοδικά, θεωρητικά βιβλία) ξεπερνά τα 11.000 τεκμήρια, των εκθέσεων τα 35.000, ενώ τα αποκόμματα Τύπου είναι 55.000. Έχουμε επίσης οπτικοακουστικό υλικό (συνεντεύξεις καλλιτεχνών, βίντεο, αποτυπώσεις εκθέσεων κ.λπ.), πάνω από 700 ωριαίες μαγνητοσκοπήσεις.
Πρόσβαση σε αυτό το υλικό μπορούν να έχουν οι μελετητές μόνο στον ειδικό χώρο του ινστιτούτου και σύμφωνα με τον κανονισμό που προστατεύει τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών. Το ευχάριστο είναι ότι πολλοί φοιτητές, θεωρητικοί αλλά και καλλιτέχνες χρησιμοποιούν αυτήν τη δυνατότητα.
Θα ήθελα να τονίσω ότι σκοπεύουμε να έχουμε ένα αρχείο ενεργό.
Στο καταστατικό της ίδρυσης του ΙΣΕΤ είχαμε προβλέψει την ευρύτητα των εκδηλώσεων που θεωρήσαμε αναγκαίες για την επικοινωνία, την προβολή και την πληροφόρηση που πρέπει αυτό να προσφέρει: ομιλίες, συζητήσεις εκθέσεις, ημερίδες, εκδόσεις. Σε αυτό το πλαίσιο το ινστιτούτο είναι μια πλατφόρμα και υλοποιεί προτάσεις επιμελητών, καλλιτεχνών, εκθέσεις-μελέτες θεωρητικών που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν. Παράλληλα, οργανώνονται συζητήσεις με ειδικούς του τομέα μας, Έλληνες και ξένους, με το κοινό. Η πρωτοβουλία μας ξεκίνησε πριν από το 2009. Τότε ελπίζαμε ότι η σωστή δόμηση αυτού του κέντρου θα είχε κάποια στιγμή την αναγνώριση των αρμόδιων φορέων. Η ιδιωτική πρωτοβουλία, δυστυχώς, έχει όρια.
Με τη στήριξη του Ιδρύματος Σταύρου Νιάρχου δημιουργήσαμε την ψηφιακή πλατφόρμα στο διαδίκτυο και ανεβάζαμε αρχειακό υλικό δίγλωσσο απ' όλες τις συλλογές μας. Το ίδρυμα μας βοήθησε και με τη μισθοδοσία των υπαλλήλων μέχρι και το 2019.
Το αρχείο του ΙΣΕΤ περιλαμβάνει υλικό που τεκμηριώνει την ιστορία και την εξέλιξη της εικαστικής κίνησης στην Ελλάδα από τα μέσα του εικοστού αιώνα έως σήμερα. Τον αρχειακό πυρήνα των συλλογών αποτέλεσαν τα αρχεία των αιθουσών τέχνης Νέες Μορφές και Δεσμός, ενώ μέχρι σήμερα συνεχίζεται η προσφορά υλικού από καλλιτέχνες, δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, ιστορικούς και κριτικούς τέχνης, θεωρητικούς, συλλέκτες, οι οποίοι με τη δράση τους σφράγισαν την εικαστική ζωή του τόπου.
Για τις 25.000 και πλέον καταγεγραμμένες εκθέσεις Ελλήνων καλλιτεχνών στην Ελλάδα και το εξωτερικό υπάρχουν προσκλήσεις, δελτία Τύπου, αφίσες, φυλλάδια, κατάλογοι και φωτογραφίες εκθέσεων. Χάρη στα προσωπικά αρχεία των καλλιτεχνών υπάρχουν βιογραφικά σημειώματα, φωτογραφίες έργων, προσωπικές φωτογραφίες, σημειώσεις, κείμενα και επιστολές τους, καθώς και υλικό από θεωρητικούς, ιστορικούς και κριτικούς τέχνης.
Σε ό,τι αφορά το υλικό, τα τεκμήρια που αποτυπώνουν την ιστορική διαδρομή, τη δραστηριότητα και τις δράσεις δημόσιων και ιδιωτικών χώρων τέχνης συμπεριλαμβάνουν, εκτός από τη συλλογή αποκομμάτων του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου που καλύπτουν κατά κύριο λόγο την περίοδο από το 1945 έως σήμερα, τα περιοδικά τέχνης της ίδιας περιόδου.
Σημαντικό κομμάτι του αρχείου αποτελεί η έντυπη συλλογή, η οποία αριθμεί περισσότερους από 7.500 τίτλους βιβλίων. Ο κύριος όγκος της αποτελείται από μονογραφίες Ελλήνων καλλιτεχνών, καταλόγους εκθέσεων και συλλογών, βιβλία κριτικής, θεωρίας και ιστορίας της ελληνικής τέχνης, λευκώματα, καλλιτεχνικές εκδόσεις, επετειακές εκδόσεις, λεξικά, ημερολόγια και λογοτεχνικά βιβλία.
Ωστόσο, εκτός από το έντυπο υλικό, ιδιαίτερη βαρύτητα έχει δοθεί στη συγκέντρωση οπτικοακουστικού υλικού, τόσο σύγχρονου όσο και παλαιότερου. Ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές, ομιλίες-διαλέξεις, συνεντεύξεις καλλιτεχνών και θεωρητικών και έργα video-art υπάρχουν σε μια εκτενή ενότητα του αρχείου. Πλήρης πρόσβαση των ερευνητών στις ψηφιακές συλλογές είναι εφικτή στο αναγνωστήριο μέσω του ψηφιακού αποθετηρίου DAMS, ενώ μέρος του ψηφιοποιημένου υλικού είναι προσβάσιμο και μέσω διαδικτύου στην ψηφιακή πλατφόρμα.
ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΣΗΜΕΡΑ είναι ένας ζωντανός οργανισμός και ένα διαδραστικό εργαλείο που επιδιώκει μέσα από διαλέξεις, εκθέσεις, σεμινάρια και παρουσιάσεις καλλιτεχνών να δώσει στον ερευνητή-χρήστη ή σε όποιον το επιθυμεί μια βαθύτερη επικοινωνία-ενημέρωση σχετικά με τη σύγχρονη τέχνη.
Το φιλόδοξο και μακροπρόθεσμο πρόγραμμα του IΣET είναι η μεγάλη κληρονομιά που μας αφήνει η Τζούλια Δημακοπούλου, που έχει αποδείξει την πίστη της στις δημιουργικές δυνάμεις, το πάθος και το όραμα για κάθε δημιουργική διαδικασία και, περισσότερο απ' όλα, για τη διάσωση και τη διαφύλαξη της σύγχρονης τέχνης.
«Δεν μας μένει παρά να δουλεύουμε με πάθος, ο καθένας στον τομέα του. Αυτό δίνει τον ρυθμό, είναι η απαραίτητη προϋπόθεση. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι οι δημιουργικές δυνάμεις θα υπερισχύσουν», λέει.
