Το Τελλόγλειο Ίδρυμα παρουσιάζει την έκθεση «Ιωάννα-Giovanna-Jeanne Spiteris/Σπητέρη», η οποία θα είναι επισκέψιμη για το κοινό έως τις 4 Ιουνίου 2023.
Παρουσιάζεται σχεδόν ολόκληρο το έργο της Ιωάννας Σπητέρη (1920-2000) με περισσότερα από 180 έργα, ένα άγνωστο σχεδόν σύνολο στην Ελλάδα, εξαιρετικά σημαντικό σε ποσότητα και μεγάλης σημασίας για τη σύγχρονη γλυπτική.
Η έκθεση περιλαμβάνει γλυπτά σε χαλκό, μάρμαρο και ξύλο, κατασκευές, σχέδια, χαρακτικά, μακέτες, χαρτοκοπτικές, παιχνίδια χώρου, γεωμετρίας, πολλαπλών λύσεων και μεταλλαγών, που αποκαλύπτουν μια προικισμένη, ανήσυχη γυναίκα, προοδευτική για την εποχή της, με έντονη συναίσθηση του προορισμού της τέχνης, της έντιμης προσφοράς σε κάθε επίπεδο, που σε προσκαλεί σε διαρκή διάλογο με το έργο της.
Ο τίτλος της έκθεσης προκύπτει από τον τρόπο που υπέγραφε η καλλιτέχνης τα έργα της και αντανακλά τις τρεις γλώσσες, τις τρεις χώρες, εν τέλει τις τρεις πόλεις της μονιμότερης διαμονής της, Αθήνα - Βενετία - Παρίσι, όπου δημιούργησε το σύνολο σχεδόν του έργου της.
Γεωμετρική σαφήνεια, απλοποίηση, δομικά στοιχεία οδηγούν σε άπειρους συνδυασμούς, χωρίς μηχανική επανάληψη. Εφευρετικότητα, φαντασία, ποιητική σχέση με τον χώρο, συχνά και με τη χρηστικότητα, δίνουν τη δυνατότητα στον θεατή να γίνει συμμέτοχος και συνδημιουργός, να παίξει μαζί τους.
«Η Ιωάννα Σπητέρη ανήκει στη γενιά που έζησε τον πόλεμο, την Κατοχή και τη διασπορά. Βιωματικές αναφορές μιας εποχής που σημάδεψαν ανεξίτηλα τη μνήμη και την ευαισθησία της, αναζητώντας την εθνική της ταυτότητα στον διεθνισμό της σύγχρονης τέχνης. Κουβαλώντας μέσα της το αταβιστικό στοιχείο της σμυρναίικης καταβολής της με την ευρύτερη έννοια της προσαρμοστικότητας και του διεθνισμού, η Ιωάννα δεν δυσκολεύτηκε να φτιάξει πολλές φορές τη ζωή της από την αρχή –Αθήνα, Βενετία, Παρίσι, Αθήνα– κερδίζοντας μέσα από την πραγματικότητα μιας γεμάτης από εμπειρίες ζωής την καλλιτεχνική της ωριμότητα» (Μαρία Κοτζαμάνη, Αθήνα, Πολύπλανο 1980).
Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα κοντά στον Μιχάλη Τόμπρο. Ήδη στα πρώιμα έργα της φαίνεται το κύριο στοιχείο που την ξεχωρίζει: η διαίσθηση του όγκου και η σωστή σχέση με τον χώρο που την οδηγεί σε μια μνημειώδη αντίληψη της γλυπτικής (René de Solier).
Διακρίνονται δύο διαφορετικές περίοδοι στη δουλειά της. Στην πρώτη (Βενετία 1958-1963) δουλεύει το σίδερο με την τεχνική της οξυγονοκόλλησης. Αιχμηρά σχήματα, με έντονο δυναμισμό και εκφραστικότητα, μορφές φαινομενικά επιθετικές, φανερώνουν μια εσωτερική αγωνία, μεταμορφώνοντάς τη σε φάσεις μιας πλαστικής τραγωδίας (Γ. Μουρέλος).
Στο Παρίσι (1963-1976) η δουλειά της μεταμορφώνεται σε όλα τα επίπεδα, στα υλικά, στη μορφολογία, στη γενική αντίληψη της γλυπτικής. Αφετηρία της, η σχέση γλυπτικής-αρχιτεκτονικής. Γεωμετρική σαφήνεια, απλοποίηση, δομικά στοιχεία οδηγούν σε άπειρους συνδυασμούς, χωρίς μηχανική επανάληψη. Εφευρετικότητα, φαντασία, ποιητική σχέση με τον χώρο, συχνά και με τη χρηστικότητα, δίνουν τη δυνατότητα στον θεατή να γίνει συμμέτοχος και συνδημιουργός, να παίξει μαζί τους. Κύριο στοιχείο επιπλέον στη φάση αυτή είναι το χρώμα, πολύ χρώμα, απόλυτα συνυφασμένο με τη γλυπτική φόρμα, χωρίς να την ανταγωνίζεται, προτείνοντας τη θετική πλευρά της ζωής, μια εγκάρδια προσφορά για ανθρώπινη επαφή.
Η Ιωάννα Σπητέρη και ο σύζυγός της Τώνης Σπητέρης, ο διακεκριμένος διανοητής και κριτικός τέχνης, έκαναν μαζί στο Τελλόγλειο ήδη από τη δεκαετία του ’80 μια μεγάλη και πολύτιμη δωρεά: τα αρχεία τους, τη βιβλιοθήκη τους, τη συλλογή τους και το σύνολο του έργου της καλλιτέχνιδας.
Ένα ανέκδοτο χειρόγραφο κείμενο της Ιωάννας Σπητέρη από τις 25 Απριλίου 1987
Το κείµενο αυτό γράφτηκε στη Βενετία στις 25 Απριλίου 1987, µετά τον θάνατο του Τώνη το 1986, όταν η Ιωάννα πήγε να µαζέψει τα πράγµατά τους από το σπίτι όπου είχαν ζήσει µαζί από το 1958, όσο έµειναν στη Βενετία.
Το σπίτι αυτό στην Calle delle Frezzerie, ένα δροµάκι στο κέντρο της πόλης, το κράτησαν και µετά το 1963, όταν µετακόµισαν στο Παρίσι, από όπου το επισκέπτονταν συχνά. Το νοίκιαζαν από το Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας, όπου ο Τώνης είχε για χρόνια το γραφείο του, καθώς ήταν κοµισάριος της Ελλάδας στην Βiennale.
Στο κείµενο αυτό η Ιωάννα κάνει αναφορές στα ∆εκεµβριανά και τις εµπειρίες αυτής της περιόδου και µιλάει επίσης µε συγκινητικό τρόπο για τη ζωή της µε τον Τώνη, τη στήριξή του, τη σηµασία που είχε στη ζωή της και το φοβερό κενό της απουσίας του.
25 Απριλίου 1987
«Απέναντί µου βλέπω τα δύο βάζα που µας χάρισε η γρηά παραδουλεύτρα Έλενα στη Βενετία. Ήτανε µικροκαµωµένη και καµπούρα. Είχε όµως µεγάλη και ευγενική ψυχή. Τώρα σίγουρα θάχει πεθάνει στο γηροκοµείο των καλογρηών όπου πέρασε τα τελευταία της χρόνια εγκαταλειµένη από τους ανθρώπους.
Στο σπίτι µας στη Βενετία, στο τελευταίο πάτωµα της Calle delle Frezzerie, όπου το βράδυ άκουγες τους καβγάδες του δρόµου και πέρναγαν οι πουτάνες, η Έλενα κάθε πρωί ανέβαινε τα απότοµα σκαλιά και σιγύριζε. Τότε ήτανε που είπε το αξέχαστο εκείνο “è nato cattivo, signora” για ένα µωρό που έκλαιγε απέναντι. Από το παράθυρο εκείνου του σπιτιού άκουσα και τον θόρυβο που σαν ποταµός κυλούσε στο δροµάκι παρασέρνοντας έπιπλα κι ό,τι άλλο έβρισκε µπροστά του σε µια από τις πληµµύρες της όµορφης και µελαγχολικής αυτής πολιτείας. Τις ζεστές νύχτες του καλοκαιριού έβγαινα στο παράθυρο και προσπαθούσα ν’ανασάνω και να δροσιστώ στον υγρό αέρα της πόλης.
Ο Τώνης, πάντα ανήσυχος, κάθε βδοµάδα έπαιρνε το τραίνο για να γεµίσει µε νέες εντυπώσεις την ακόρεστη επιθυµία του για φυγή και καινούριους τόπους. Κι η µοναξιά µαζί µε την οµίχλη γεµίζανε την ψυχή µου. Κάθε τόπος έχει και τη δική του µοναξιά µε διαφορετικό άρωµα και διαφορετικό πόνο. Η λιµνοθάλασσα καταπράσινη και οι καταιγίδες που θύµιζαν Tintoretto µαζί µε τη βαρειά ασήκωτη υγρασία σε τριγύριζαν σαν την οµίχλη που τύλιγε την πολιτεία. Τότε ένιωσα και τον θάνατο ή µάλλον το φτερούγισµά του. Αργότερα, πολύ αργότερα, αλλά οπωσδήποτε σύντοµα ένιωσα και τον πραγµατικό. Το χαµό του αγαπηµένου µου που τίποτα πια δεν µπορεί ν’αναπληρώσει.
Η Βενετία στάθηκε για µας η σανίδα σωτηρίας. Φύγαµε από την Ελλάδα τον Μάρτη του 1958 αφού είχαµε περάσει κλεισµένοι σαν σε φυλακή τα χρόνια της κατοχής, της αντίστασης και του εµφύλιου, πεινασµένοι και µε καταερειπωµένο το ηθικό µας και την ψυχή µας γεµάτη θλίψη κι απογοήτεψη. Οι σκιές των αδικοχαµένων µας κυνηγούσαν πάντα σαν εφιαλτικά φαντάσµατα. Τώρα πια µπορώ να µιλάω και να σκέφτοµαι χωρίς φανατισµούς, δένοντας λογικά τα απίθανα γεγονότα που ζήσαµε και που πληγώνουν ακόµα βαθειά τη µνήµη µας.
Τα σκουπίδια και τα πτώµατα στους δρόµους, οι πεινασµένοι και τα σκελετωµένα παιδιά της κατοχής. Ο φόβος και το µίσος, η ελπίδα και η αγωνιστική διάθεση των νεανικών µας χρόνων είναι όλα πια στιγµατισµένα από τη σκέψη ότι ό,τι κάναµε σωστά το κάναµε. Στα είκοσι χρόνια µας σέρναµε τα πεινασµένα κορµιά µας µε αβέβαια βήµατα στους δρόµους αυτής της πολιτείας που κάποτε είχαµε αγαπήσει και που, για όσους στάθηκαν τυχεροί ή άτυχοι να ζήσουν, κατάντησε µια από τις πιο άσχηµες κι αποκρουστικές του κόσµου. Η σταφίδα, µα πώς δεν τόχαµε σκεφθεί πιο πριν πόσο µπορεί να είναι ωραία. Τότε πουλάγαµε το παν για µια χούφτα σταφίδα. Τα βράδια δέναµε σφιχτά τα στοµάχια µας για να µικρύνουν και να µην πονούν από την πείνα.
Μετά από τον ενθουσιασµό της απελευθέρωσης άρχισαν οι διωγµοί και ο τροµερός εµφύλιος πόλεµος. Στο διάστηµα των ∆εκεµβριανών, ακόµα θυµάµαι πώς γύρισα σπίτι στις 4 του ∆εκέµβρη 1944 αφού πέρασα µια ολόκληρη νύχτα στο σπίτι ενός φούρναρη στην οδό ∆εριγνύ και Φυλής. Πεινάσαµε ξανά και φούσκωσαν οι αδένες του κεφαλιού µου. Το πρωί εκείνης της µέρας είχα κατέβει στο κέντρο για δουλειές. Στο γυρισµό όµως είχαν αρχίσει οι µάχες. Η Πατησίων ήτανε αδιάβατη από τις σφαίρες που διασταυρώνονταν στη µέση του δρόµου. Βρήκα µιαν Εγγλέζα µε φανερά τα χαρακτηριστικά της ράτσας της που κρατούσε µιαν ανθοδέσµη. Την πήρα αγκαζέ και περάσαµε απέναντι. Μετά άρχισε η Οδύσσεια. Τοίχο τοίχο προχωρούσα προς την Αχαρνών. Στη Φυλής έστριψα δεξιά για να µπορέσω να φτάσω στην Κεφαλληνίας και να πάω σπίτι. Μόλις κατά τις πέντε το απόγεµα βρέθηκα ∆εριγνύ και Φυλής. ∆εν µπορούσα να διασχίσω τον δρόµο. Πέφτανε σφαίρες. Έφτασε πέντε η ώρα και σταµάτησε η κυκλοφορία. Μαζεύτηκαν και µερικοί άλλοι και τότε ένας φούρναρης άνοιξε την πόρτα του και µας είπε να περιµένουµε µέσα. Ήτανε η τελευταία φορά που έφαγα ψωµί. Όλη τη νύχτα (γινότανε στη ∆εριγνύ η µάχη της Ειδικής Ασφάλειας) πέφτανε σφαίρες και βλήµατα στην αυλή του σπιτιού. Η ψυχή µου σπάραζε στην ιδέα πως ο Τώνης από την αγωνία του θα είχε βγει να µε γυρεύει στους δρόµους. Φοβόµουνα για κείνον. Ήτανε ό,τι πιο ακριβό είχα στη ζωή µου. Μόλις ξηµέρωσε, αφού περάσαµε αµίλητοι όλη τη νύχτα γιατί δεν ξέραµε τι είναι ο πλαϊνός µας, βγήκα στον δρόµο. Η µάχη είχε τελειώσει.
Στον γυρισµό και ακριβώς στη γωνία Κεφαλληνίας αντίκρυσα σ’έναν τοίχο τα πεταµένα µυαλά κάποιου νεκρού. Με τα πονεµένα µου γόνατα συνέχισα τον δρόµο µου και κάποτε έφτασα στο σπίτι. Ήτανε ακόµα φρέσκια η εντύπωση από τη διαδήλωση που είχε γίνει στις 3 ∆εκέµβρη 1944 στο Σύνταγµα και όπου η αστυνοµία του Γεωργίου Παπανδρέου είχε χτυπήσει από τα κεραµίδια της σηµερινής Βουλής το άοπλο πλήθος. Εικοσιεπτά ήτανε τότε οι αθώοι νεκροί που χρησίµεψαν σαν δόλωµα για να πατήσουν οι αριστεροί την πεπονόφλουδα των Εγγλέζων. Τότε σύρθηκα µε τα γόνατα από το Ξενοδοχείο της Μεγ. Βρετανίας ώς την οδό Βουκουρεστίου για να γλυτώσω. Τότε πιστεύαµε ακόµα στο δίκιο και τη λευτεριά!
Αλλά ας ξαναγυρίσω στη Βενετία του 1987 όπου πήγα για να παραδώσω το µικρό µου ατελιέ που βρίσκονταν κοντά στο κανάλι της Santa Maria del Gigliο. Το είχαµε από το 1961 και εκεί µέσα πέρασα µέρες και νύχτες κάνοντας γλυπτική, ανακαλύπτοντας καινούριους τρόπους έκφρασης και εκφράζοντας όλη µου την αγανάκτηση για τις άδικες θυσίες των ανθρώπων. Ο θάνατος που περιτριγυρίζει τη Βενετία είχε εισχωρήσει στη διάλυση των γλυπτικών µορφών, δίνοντάς τους µιαν έκφραση πρωτόγνωρη και συγκλονιστική για µένα. Ο Τώνης µ’ έσπρωχνε να δουλεύω. Πώς να αντιµετωπίσω τώρα που έλειψε τη γλυπτική αφού ήτανε σα να δουλεύαµε µαζί; Το µικρό αυτό ατελιέ το φτιάξαµε σιγά σιγά από το στέρηµά µας, του δώσαµε µορφή, το αγαπήσαµε και όταν από το 1963 εγκατασταθήκαµε στο Παρίσι, κάναµε άπειρα ταξίδια και διαµονές στον σκοτεινό, αλλά φιλόξενο αυτόν χώρο, τον χώρο µας. Αυτόν τον χώρο τώρα θέλανε να πάρουνε πίσω.
Εκεί ζήσαµε τραγικές στιγµές από την αρρώστια του, εκεί γεννήθηκαν και πέθαναν χιλιάδες αισθήµατα. Μέσα στην απλότητά του κύλησαν πολλά γεγονότα και πολλά χρόνια της ζωής µας. Τόχαµε στο πετσί µας και όλα τα φαντάσµατα από το παρελθόν ξαναγύρισαν στη µνήµη µου τώρα που πήγα µόνη, χωρίς την παρουσία του και την άπειρη αισιοδοξία και καλωσύνη του. Οι ευτυχισµένες στιγµές µε τους φίλους, τα µεθύσια µε τον Σωτήρη και τη Loredana, η αρρώστια, το νοσοκοµείο, οι ατελείωτες βραδιές που είχα περάσει µόνη µε συντροφιά την οµίχλη και τη σιγή, οι στιγµές της δηµιουργίας. Νόµιζα πως θα µπορούσα να ξαναδουλέψω εκεί µέσα. Αλλά η ζωή δεν επαναλαµβάνεται. Κόντεψα να τρελλαθώ από τις εικόνες που µε περιτριγυρίζανε ζωντανές και χειροπιαστές. Έτρεχα άσκοπα στους δρόµους βρίσκοντας από ένστικτο µέσα από τον δαίδαλο των σοκακιών τα µέρη που είχαµε περάσει κάποτε µαζί. Κι η θύµηση καυτή και ζωντανή τρυπούσε σαν βελόνα την ψυχή µου. Έτσι, αποφάσισα να το αφήσω, παραχωρώντας το στο Ελληνικό Ινστιτούτο όπου ανήκε και που για κοµµατικούς λόγους το πίεζαν ορισµένοι κύκλοι να µου το ζητήσει. Το άφησα όπως ήταν, µε τα λιγοστά του επιπλάκια και τα στοιχειώδη χρειαζούµενα για µια άνετη διαµονή. Έκανα πακέτο τα ατοµικά µας είδη, τις φωτογραφίες µας και τα παιχνιδάκια που σαν ενθύµια µάζευε ο Τώνης από τα διάφορα ταξίδια του.
Όταν κλείδωσα για τελευταία φορά την πόρτα είχα το συναίσθηµα πως κάποτε θα ξαναγυρνούσα».
H έκθεση παρουσιάζεται έως την Κυριακή 4 Ιουνίου 2023.
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα για μικρούς και μεγάλους. Η έκθεση πλαισιώνεται από πλούσια δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-αγγλικά), που είναι διαθέσιμη στο Τελλόγλειο, στο Μικρό Τελλόγλειο (Καρ. Ντηλ. 32) και στο e-shop του Ιδρύματος.
Τα εγκαίνια της έκθεσης θα ανακοινωθούν σύντομα.
Ωράριο λειτουργίας εκθεσιακού: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9:00-14:00, Τετάρτη 9:00-14:00 & 17:00-21:00, Σάββατο και Κυριακή 10:00-18:00, Δευτέρα κλειστά.
Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, Αγ. Δημητρίου 159Α, Θεσσαλονίκη, Τηλ. υποδοχής: 2310 247111
teloglion.gr
