Τα μεγάλα παράθυρα, το λευκό χρώμα, οι καμβάδες και τα πινέλα κυριαρχούν στον χώρο δημιουργίας του αγέραστου Κώστα Τσόκλη στους Θρακομακεδόνες. Εκεί άλλωστε είναι το μέρος όπου συνθέτει τις γραμμές, τα χρώματα, τα σχήματα και τις σκέψεις του.
Αφορμή για τη συνάντησή μας αποτελεί η συλλεκτική έκδοση «Catalogue Raisonné 1953-2022» που θα κυκλοφορήσει από τον εκδοτικό οίκο Μέλισσα την 1η Ιουνίου σε 200 αριθμημένα και υπογεγραμμένα αντίτυπα. Σε αυτήν περιλαμβάνονται χαρακτηριστικά έργα απ’ όλη του την πορεία, ενώ το τελευταίο μέρος του καταλόγου, το οποίο είναι ηλεκτρονικό, περιλαμβάνει το σύνολο των δημιουργιών του.
Όση ώρα συζητάμε συνειδητοποιώ ότι στα ενενήντα δύο του χρόνια παραμένει ένα ανήσυχο και τολμηρό πνεύμα που ακόμα έλκεται από τους πειραματισμούς και τρέφεται διαρκώς από την αμφιβολία. Ένας αιρετικός και πολυσχιδής καλλιτέχνης με πλούσια καλλιτεχνική διαδρομή και έργα που λειτουργούν ως φορείς μηνυμάτων. Συγχρόνως είναι ένας άνθρωπος που δεν τον νοιάζει αν οι απόψεις του είναι αρεστές ή όχι. Γι’ αυτό και οι δηλώσεις του πολλές φορές έχουν προκαλέσει αντιδράσεις, ενώ ο ίδιος έχει βρεθεί στο επίκεντρο της κριτικής. Όπως μου λέει πριν ξεκινήσουμε τη συνομιλία μας: «Βρίσκομαι πλέον σε μια μετέωρη κατάσταση μεταξύ ενός παρελθόντος που δεν με αφορά και ενός μέλλοντος που αρκετές φορές είτε δεν το κατανοώ είτε πιθανόν να μη με χωράει».
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για την εποχή μας και την τέχνη, απαντά σε όσους τον κατηγορούν ω προβοκάτορα και αλαζόνα, εξηγεί γιατί δεν έχει πάει ακόμα στη νέα Εθνική Πινακοθήκη και προχωρά σε έναν απολογισμό ζωής.
Ο Έλληνας είναι καλός για να πιούμε ένα κρασί, να πάμε για ψάρεμα, αλλά όχι για να μιλήσεις για τέχνη. Λυπάμαι, αλλά δεν αισθάνομαι κάποιου είδους συγγένεια με αυτούς τους Έλληνες. Άλλωστε, όταν καταπιάνεσαι με κάτι τοπικό, θέλοντας και μη, μετατρέπεσαι σε τουριστικό και γραφικό καλλιτέχνη.
— Τι σας εντυπωσιάζει στην εποχή που ζούμε; Πώς θα τη χαρακτηρίζατε;
Είναι μια εποχή όπου, αν και οι άνθρωποι γνωρίζουν τα πάντα, τελικά είναι αμόρφωτοι. Νομίζω, δηλαδή, ότι ζούμε σε μια περίοδο που όλοι τα ξέρουν όλα και κανείς δεν γνωρίζει τίποτα. Αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε υποκαταστήσει τον άνθρωπο με τις μηχανές. Για παράδειγμα, ρωτάς έναν νέο πότε γεννήθηκε ο Σαίξπηρ και το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να το ψάξει στο διαδίκτυο. Φυσικά, η πληροφορία δεν αποστηθίζεται και σβήνεται αμέσως από τη μνήμη του. Σκέφτεται ότι αν χρειαστεί ξανά να απαντήσει σε παρόμοιο ερώτημα, απλώς θα αναζητήσει την απάντηση στο Google.
— Στις μέρες μας έχουμε μεγάλους ζωγράφους;
Μεγάλοι ζωγράφοι με την έννοια του παρελθόντος δεν υπάρχουν κι αυτό εξηγείται επειδή σε μεγάλο βαθμό η ζωγραφική έχει αντικατασταθεί από τη φωτογραφία. Πιστεύω ότι σήμερα οι καλλιτέχνες απλώς φιλοσοφούν μέσω της τέχνης. Πάντως, είναι γεγονός ότι μια φωτογραφία στις μέρες μας μπορεί να μαρκάρει πολύ περισσότερο μια στιγμή της Ιστορίας απ’ ό,τι ένα έργο τέχνης.
— Ποια πραγματικότητα καλείστε, λοιπόν, ως εικαστικός να μορφοποιήσετε σήμερα;
Νομίζω ότι καλείσαι να δώσεις μορφή στις προσδοκίες του κοινού, όχι με την έννοια της κολακείας, έχοντας την αγορά των έργων σου κατά νου. Προσωπικά, θεωρώ ότι είναι ένας συνδυασμός των πνευματικών αναγκών του κοινού και των απαντήσεων που ενυπάρχουν στον εσωτερικό σου κόσμο. Κατά τη γνώμη μου, η τέχνη δεν είναι η ερώτηση αλλά η απάντηση. Άλλωστε, η ζωή είναι ένα συνεχές ερωτηματικό και η ζωγραφική, μέσω της εικόνας, προσφέρει απαντήσεις στις ανησυχίες του κόσμου.
— Εσάς τι σας παρακινεί ακόμα να ζωγραφίζετε;
Τα πάντα. Για μένα η τέχνη εξημερώνει τον άνθρωπο και με την αισθητική της συγχωρεί, έστω κι αν πραγματεύεται τον πόλεμο, τον θάνατο ή την αδικία.
— Δραματικά γεγονότα όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία…
Ο πόλεμος, βέβαια, είναι το προφανές. Αντιθέτως, εμένα πάντοτε μου άρεσε να εμπνέομαι από μια πέτρα που θα δω στον δρόμο, ένα βλέμμα, μια φράση, ένα δοκάρι από παλιές ράγες τρένου, ένα καμένο σπίρτο, ένα κλαρί ή ένα ανθισμένο δέντρο. Όπως γνωρίζεις, στην προσωπική μου διαδρομή ασχολήθηκα πολύ περισσότερο με τα μικρά παρά με τα μεγάλα. Κι αυτό επειδή εξακολουθώ να πιστεύω ότι είναι σημαντικότερο να ανάγεις σε τέχνη τα ελάχιστα, τα ταπεινά και τα ασήμαντα. Αν εγώ, λοιπόν, επιλέξω να μιλήσω για την Ουκρανία, ο λόγος μου θα είναι απείρως μικρότερος από το ίδιο το γεγονός. Ό,τι και να δημιουργήσω δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτό που τώρα εξελίσσεται εκεί. Όταν, όμως, μιλάω για ένα καμένο σπίρτο, νομίζω ότι καταφέρνω να είμαι χρήσιμος.
— Αγανακτείτε με τον πόλεμο στην Ουκρανία;
Όλοι μας αγανακτούμε με τον Πούτιν, αναμφισβήτητα. Από την άλλη πλευρά, αναρωτιέμαι, αφού είχαν αποφασίσει ότι θα υπάρχει μια ζώνη ουδετερότητας, γιατί αυτό δεν εφαρμόστηκε; Για ποιον λόγο να εναντιωθούν στη Ρωσία; Επίσης, απορώ με αυτόν τον κόπανο, τον Ζελένσκι, ο οποίος τα βάζει με τον ελέφαντα, αφήνοντας τον λαό του να σκοτώνεται.
— Μα δεν θα υπερασπιστεί την πατρίδα του;
Πόλεις ισοπεδώθηκαν, χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν και ο κύριος αυτός γυρίζει βίντεο στους δρόμους του Κιέβου. Έπρεπε να κινηθεί πιο έξυπνα αν ήθελε να φανεί χρήσιμος στον λαό του. Βλέπει το αυτοκίνητο να έρχεται κατά πάνω του και αντί να βάλει το στήθος του μπροστά, αφήνει τους συμπολίτες του να το πράξουν. Αλλά θα λένε πάλι ότι ο Τσόκλης λέει τα δικά του. Πιστεύω ότι και ο Πούτιν και ο Ζελένσκι είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλο αυτό που συμβαίνει. Όπως και όλος ο δυτικός κόσμος έχει τεράστιες ευθύνες, που άφησε τη Ρωσία να βγει εκτός της επιρροής του. Η Ρωσία είναι μέρος της Ευρώπης.
— Πέρσι γιορτάσαμε τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Τι άφησε πίσω της αυτή η επέτειος;
Για μένα μια επέτειος πάντοτε εμπεριέχει κάτι το επιθετικό. Μάλιστα, αν περνούσε από το χέρι μου, θα ήθελα να καταργηθούν όλες αυτές οι ετήσιες εθνικές γιορτές όπως η 25η Μαρτίου και η 28η Οκτωβρίου. Πώς θα λύσεις τις διαφορές σου με την Τουρκία, όταν ακόμα κάνεις παρελάσεις; Βέβαια, αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με την Ελλάδα, είναι κάτι που παρατηρείται παγκοσμίως.
— Ενδιαφέρεται σήμερα ο κόσμος για την τέχνη;
Αν το κρίνουμε από την κοσμοσυρροή που παρατηρείται στα μουσεία όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, θα λέγαμε προφανώς ότι ενδιαφέρεται. Τώρα το τι είδους τέχνη είναι αυτή που προβάλλεται, αυτό δεν το γνωρίζω. Σίγουρα αυτό που συνειδητοποιώ είναι ότι από τη μια κυριαρχεί το μέγεθος και από την άλλη το χρήμα. Αφενός οι γιγαντιαίες εγκαταστάσεις και αφετέρου τα αμύθητα πόσα που διατίθενται για την αγορά των έργων τέχνης.
— Έχει αλλοιώσει το χρήμα τον κόσμο της τέχνης;
Απολύτως. Το χρήμα έχει εξελιχθεί στον μοναδικό μετρητή ποιότητας. Όσο πιο ακριβό, τόσο το καλύτερο. Υπολογίζουμε τη δημιουργία ανάλογα με τα μηδενικά που συνοδεύουν το ποσό. «Πόσο πουλήθηκε», αυτή είναι η μοναδική μας κρίση.
— Έχετε πέσει στην παγίδα να κάνετε κι εσείς έργα τέχνης κατά παραγγελία;
Όπως όλοι, έτσι κι εγώ έχω διαπράξει όλα τα αμαρτήματα στη ζωή μου.
— Έχετε επισκεφθεί τη νέα Εθνική Πινακοθήκη; Ποια είναι η γνώμη σας;
Δεν πήγα ακόμα γιατί έχω ακούσει δυσάρεστα πράγματα. Δεν αμφισβητώ ότι είναι πράγματι αρκετά αισιόδοξες οι εικόνες με τις τεράστιες ουρές, αλλά δεν είμαι σίγουρος ότι οι επισκέπτες κατανοούν πλήρως την τέχνη που βλέπουν. Το βέβαιο είναι ότι έχουν την ανάγκη να πάνε γιατί ελκύονται από κάτι υπερβατικό, όπως είναι η τέχνη, και πλέον δεν έχει να κάνει μόνο με το ψωμί και το σεξ. Έχω δει τόσο πολλά πράγματα στη ζωή μου, αλλά το τελευταίο διάστημα δεν έχω δει κάτι που να με εμπνεύσει ή να με εξιτάρει ‒ αυτός είναι ο λόγος που δεν έχω πάει στην Εθνική Πινακοθήκη.
— Φοβάστε δηλαδή μήπως απογοητευτείτε με αυτό που θα δείτε;
Όχι, απλώς δεν διαθέτω, στην ηλικία που βρίσκομαι, τον χρόνο και την ενέργεια γι’ αυτό. Έρχεται μια ώρα στη διάρκεια του βίου μας που ο κόσμος είσαι εσύ και τα άλλα είναι ο κόσμος των άλλων. Ως δημιουργός τέχνης προτείνω στον κόσμο να πάρει συμπλήρωμα ζωής, δηλαδή κάτι σαν τα συμπληρώματα διατροφής που κάποιοι λαμβάνουν όταν νιώθουν κουρασμένοι και άτονοι. Η Εθνική Πινακοθήκη, από τη φύση της, είναι ένα μνημείο που δεν με ενδιαφέρει. Αν πρέπει να δω την τέχνη που υπάρχει στους εκθεσιακούς της χώρους, δεν σας κρύβω ότι θα προτιμήσω να πάω στο Λούβρο. Δεν έχω την ανάγκη να δω αυτό το τριτογενές και κατώτερο παραγόμενο υλικό ούτε αυτήν την άνοστη και αναμασημένη τροφή. Δυστυχώς, ο τόπος μας στη σύγχρονη ιστορία του δεν παρήγαγε πρωτογενή τέχνη. Η εποχή μου ναι μεν γέννησε μεγάλους καλλιτέχνες, αλλά δεν ήταν Έλληνες. Εκείνους, λοιπόν, θεωρώ αδέλφια μου. Ο Έλληνας είναι καλός για να πιούμε ένα κρασί, να πάμε για ψάρεμα, αλλά όχι για να μιλήσεις για τέχνη. Λυπάμαι, αλλά δεν αισθάνομαι κάποιου είδους συγγένεια με αυτούς τους Έλληνες. Άλλωστε, όταν καταπιάνεσαι με κάτι τοπικό, θέλοντας και μη, μετατρέπεσαι σε τουριστικό και γραφικό καλλιτέχνη.
— Ποια είναι η γνώμη σας για τους νέους καλλιτέχνες;
Να σας πω την αλήθεια, τους πολύ νέους δεν τους ξέρω, αλλά ούτε κι αυτοί επιδίωξαν ποτέ να μου χτυπήσουν την πόρτα. Θυμάμαι που πολλές φορές, όταν στηνόμασταν για ώρες έξω από το σπίτι του Παρθένη, έβγαινε η γυναίκα του και μας έλεγε: «Ο μετρ δημιουργεί». Αυτό συνέβαινε για μεγάλο χρονικό διάστημα. Άλλη φορά, όταν είδα τον Γαλάνη, του φίλησα τα χέρια κι αυτός έκπληκτος μου είπε: «Μα τι κάνεις, παιδί μου;». Σήμερα δεν βλέπω κάποιον να με πλησιάζει ούτε καν για να μου πει μια καλημέρα. Πάντως, ακόμα και στις μεγαλύτερες ηλικίες λίγοι έχουν βγει που ξεχώρισαν, όπως ο Λάνθιμος, ο Παπαϊωάννου.
— Πάντως, πολλοί σας κατηγορούν ότι είστε ένας επαγγελματίας προβοκάτορας ή αλαζόνας.
Όσοι το πιστεύουν είναι βλάκες. Αυτά που λέω είναι οι αλήθειες μου. Δεν καταλαβαίνω γιατί είμαι προβοκάτορας. Δεν μπορείς συνεχώς να κολακεύεις τους αποτυχημένους και να αδιαφορείς για τον ιδιοφυή, τον εργατικό και τον έξυπνο.
— Δεν είναι ελιτίστικο αυτό που λέτε;
Η φύση από μόνη της είναι ελιτίστικη. Υπάρχουν παιδιά που στην εφηβική τους ηλικία κατασκευάζουν τσιπ και κομπιούτερ και άλλα που μένουν συνεχώς στην ίδια τάξη.
— Κατά καιρούς έχετε εκφράσει απόψεις που έχουν βρεθεί στο στόχαστρο της κριτικής και έχουν ενοχλήσει.
Ξέρεις γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί ποτέ δεν τολμάνε να τα βάλουν με τον Τσόκλη τον ζωγράφο. Έχεις ακούσει ποτέ κανέναν να λέει ότι είμαι κακός ζωγράφος; Με έχουν πει παλιάνθρωπο, χυδαίο, ακόμα και δολοφόνο. Ακούς ό,τι θες. Μπορεί, όμως, ένας μαλ@@ς ζωγράφος να είναι και μαλ@@ς ως άνθρωπος; Επομένως, η προβοκάτσια για την οποία με κατηγορούν είναι η αλήθεια που αυτοί δεν τόλμησαν ποτέ να πουν.
— Σας ενοχλούν δηλαδή αυτά τα σχόλια;
Ναι. Αυτοί που θέλουν να με πικράνουν το καταφέρνουν. Και τους συγχαίρω γι’ αυτό. Ωστόσο, δεν αλλάζω τον χαρακτήρα μου.
— Ναι, αλλά κι εσείς δεν έχετε μετανιώσει για κάποια απ’ αυτά που έχετε πει και έχουν προκαλέσει αντιδράσεις;
Προφανώς, όταν λέω μια κουταμάρα μετανοώ. Αλλά αν είναι για όλα όσα λένε συχνά για να με προσβάλλουν, όπως αυτά που είχαν γραφτεί πέρσι με αφορμή την πανδημία… Μα είναι δυνατόν; Με κατηγόρησαν ότι είπα το εξής: «Σκοτώνεις τον Πικάσο για να ζήσει η κυρα-Μαρία, ακόμη και αν ο ένας είναι ογδόντα τεσσάρων χρονών και η άλλη δεκαεφτά;». Εγώ εννοούσα ότι οι γέροντες εκπροσωπούν τη σοφία του κόσμου, ότι δεν γίνεται να κόβεις τη ζωή των ανθρώπων σε φέτες ανάλογα με την ηλικία του. Είναι οφθαλμοφανές ότι δεν θα ήθελα να σκοτώσω κανέναν από τους δύο, μόνο τόνισα ότι αν μου έβαζαν το μαχαίρι στον λαιμό, θα κρατούσα τον Πικάσο. Εξέφρασα ένα είδος απογοήτευσης και θυμού για το πώς συμπεριφέρθηκε η κοινωνία μας σε διαφορετικές ηλικίες. Και θεωρώ ότι είχα δίκιο. Ποτέ δεν θα βάλω στο ίδιο καλάθι την Αρβελέρ με τη μητέρα μου. Τη λάτρευα τη μητέρα μου και ήταν μια γυναίκα που υπέφερε για να με μεγαλώσει. Αλλά, συγγνώμη, η Αρβελέρ είναι πιο χρήσιμη στην κοινωνία.
— Μα αυτός είναι ο λόγος που σας κατηγόρησαν για έναν αντίστροφο ηλικιακό ρατσισμό ή έναν βαθιά αντιδραστικό λόγο.
Πραγματικά δεν το αντιλαμβάνομαι. Αυτό που έγινε με τον κορωνοϊό ήταν κάτι το αδιανόητο. Αναρωτιέμαι διαρκώς: «Είναι δυνατό να κόβεται η ζωή σε ηλικιακά τεμάχια;». Αυτό επισήμανα και τίποτε άλλο. Είπα, λοιπόν, ότι δεν θα σκότωνα κανέναν, αλλά προφανώς αυτό το αφαίρεσαν και κράτησαν μόνο το απόσπασμα που τους βόλευε.
— Τι σας ενοχλεί στην ελληνική κοινωνία;
Ο φθόνος και η ανθρωποφαγία.
— Παρακολουθείτε την πολιτική επικαιρότητα;
Ναι, συνήθως όμως την παρακολουθώ μέσω της τηλεόρασης. Δεν διαβάζω πλέον εφημερίδες.
— Πηγαίνετε να ψηφίσετε;
Την τελευταία φορά δεν πήγα. Δεν έχει και νόημα, αφού στην ηλικία που βρίσκομαι πιστεύω ότι είναι υπόθεση των νεότερων. Πάντα ανήκα στο κέντρο, εκτός από την περίοδο που ήμουν νέος και, όπως όλοι, θεωρούσα ότι ήμουν αριστερός. Τώρα, αν μου πεις να συγκρίνω τους τρεις επικρατέστερους της εγχώριας πολιτικής σκηνής, θα προτιμήσω τον Μητσοτάκη. Νομίζω ότι ο Τσίπρας είναι ένα πρόσωπο που δεν μπορείς πλέον να το πάρεις στα σοβαρά. Βέβαια, η κομματική πόλωση είναι κάτι που έχει κουράσει και είναι ταπεινωτική και για τους ψηφοφόρους.
— Ερχόμενος να σας συναντήσω, είδα ότι το καλοκαίρι απειληθήκατε από τις πυρκαγιές.
Ναι, παραλίγο. Δεν σου κρύβω ότι παρακαλούσα να μπουν οι φλόγες στο σπίτι και να τα κάψουν όλα. Θα ήταν ένας τρόπος να ελευθερωθώ. Να σωζόμουν, να έφευγα προς τα κράτη της Μέσης Ανατολής και μετά από ένα διάστημα να με έβρισκαν στην έρημο πεθαμένο. Και τότε να έλεγαν: «Ρε, αυτός δεν είναι ο ζωγράφος από την Ελλάδα, ο Τσόκλης;». Κάπως έτσι θα ήθελα να χαθώ.
— Κάνοντας έναν απολογισμό ζωής, ποιοι θεωρείτε ότι σας στάθηκαν;
Σίγουρα το ελληνικό Δημόσιο. Με τίμησε δεόντως με μεγάλους σταυρούς, φοίνικες, υποτροφίες, σύνταξη, επιχορηγήσεις, μουσείο. Και, φυσικά, η γυναίκα μου αλλά και μερικοί φίλοι που με βοήθησαν, μαθαίνοντάς μου τρόπους να μεγαλώσω. Είχα την τύχη να κάνω παρέα με ανθρώπους που ίσως ήταν ανώτεροι από μένα και κάποια στιγμή συνειδητοποίησα ότι αυτοί οι μεγάλοι ήταν τελικά μικροί μπροστά μου. Πάντοτε φέρεις, όμως, ένα μέρος απ’ αυτούς μέσα σου και γι’ αυτό τούς είμαι ευγνώμων.
— Τι θα εμπεριέχει η συλλεκτική έκδοση «Catalogue Raisonné 1953-2022» που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μέλισσα σε λίγες μέρες;
Πρόκειται για ένα βιβλίο 550 σελίδων, το οποίο εμπλουτίζεται με 990 έργα μου. Είναι σε επιμέλεια της Χρυσάνθης Κουτσουράκη, διευθύντριας του Μουσείου Κώστα Τσόκλη, και περιλαμβάνει μια συνομιλία μου μαζί της αλλά και ένα κείμενο του ιστορικού τέχνης Τάκη Μαυρωτά, ο οποίος αναλύει και εξηγεί την καλλιτεχνική μου διαδρομή από το 1953 έως σήμερα. Είναι ένα βιβλίο στο οποίο ουσιαστικά σκοτώνω τον εαυτό μου. Κι αυτό γιατί δεν περιμένω να πεθάνω για να καταγραφεί η εικαστική μου διαδρομή, αλλά επιλέγω να το πράξω μόνος μου. Άρα, είναι μια πνευματική αυτοκτονία αυτό το βιβλίο. Ξεφυλλίζοντάς το είπα «αυτή ήταν η ζωή μου».
— Έχετε κάποιο απωθημένο;
Ναι, αν και στη φάση ζωής που είμαι είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Θα ήθελα να ήμουν τέκνο μιας πιο μορφωμένης οικογένειας. Κόπιασα πολύ στη ζωή μου για να μάθω και να μορφωθώ. Ξέρετε, ο Μαζάτσο ήταν ο πρώτος μεγάλος ζωγράφος της ιταλικής Αναγέννησης και πέθανε στα είκοσι επτά του χρόνια. Αντίθετα, εγώ στα είκοσι επτά μου χρόνια γεννήθηκα γιατί τότε έφυγα από την Ελλάδα και γνώρισα τον κόσμο από την αρχή. Αν είχα μείνει στην Ελλάδα, πώς θα το πετύχαινα αυτό, όταν πήγαινα στη Σχολή Καλών Τεχνών και ζητούσα να με δανείσουν λίγο χρώμα οι πλούσιες συμμαθήτριές μου, τις οποίες φυσικά δεν ξαναείδα ποτέ, αφού τις έφαγε η σκόνη του χρόνου.
— Σας τρομάζει ο θάνατος;
Όχι. Καμιά φορά το βιολογικό τέλος το επιδιώκω. Η μόνη μου επιθυμία είναι να μου δοθεί μία, έστω και απομακρυσμένη, θέση στο τραπέζι των πεθαμένων.
— Τι είναι η αγάπη;
Η αγάπη είναι σκλαβιά. Μας κάνει καλούς, μας κάνει επιεικείς. Αγαπώντας χάνεις την ποσότητα ηδονής που σου προσφέρει η φύση. Όταν η αγάπη μετασχηματιστεί σε τρυφερότητα, ξεθωριάζει. Γι’ αυτό οι παράνομες σχέσεις είναι πάντοτε πιο έντονες από τις σταθερές.
— Το μεγαλύτερο λάθος σας;
Ίσως το γεγονός ότι άφησα την γκαλερί «I. Sonnabend» στο Παρίσι και ήρθα με τον Αλέξανδρο Ιόλα στην Ελλάδα. Αντί να φύγω για την Αμερική, επέλεξα να επιστρέψω στον γενέθλιο τόπο μου. Αλλά από την άλλη σκέφτομαι ότι ίσως και να μην ήμουν ευτυχισμένος αν έμενα σε ένα λοφτ στη Νέα Υόρκη.
— Κάποτε μου είχατε πει ότι «η ευτυχία είναι η αφετηρία της δυστυχίας». Το πιστεύετε ακόμη;
Φυσικά, η δυστυχία είναι προϋπόθεση ευτυχίας, γιατί είναι πιο δημιουργική. Η ευτυχία είναι φευγαλέα στη ζωή μας, ενώ η δυστυχία μπορεί να είναι και αιώνια.
— Πώς θα θέλατε να σας θυμούνται;
Ως έναν άνθρωπο που αιμορραγεί μπροστά σε γεγονότα που δεν μπορεί να επηρεάσει. Αλλά και ως έναν καλλιτέχνη που δεν κράτησε ποτέ κακία και είπε ένα «ευχαριστώ» σε όλους εκείνους που τον έκαναν κατά καιρούς να υποφέρει. Άλλωστε, τι ήταν ο Τσόκλης όλα αυτά τα χρόνια; Μια επιθυμία που έγινε προσπάθεια κι αυτή μετατράπηκε με τη σειρά της σε σκέψη, ένα έργο τέχνης ή μια αισθητική ιδέα.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Να αφήσεις ένα στίγμα, ένα αποτύπωμα. Να ξεπεράσεις, δηλαδή, το διάστημα του λιπάσματος και να καταφέρεις να γίνεις καρπός.
