Όσοι περνούν από τον σταθμό του ΗΣΑΠ στα Κάτω Πατήσια συναντούν το έργο «Φάρος» της Αντωνίας Παπατζανάκη, μια εξαιρετικά επιτυχημένη επέμβαση που έγινε στο σύνολο των σταθμών του Ηλεκτρικού. «Γνώρισα τη δουλειά της Αντωνίας Παπατζανάκη προ εικοσαετίας, γύρω στο 2004. Ο “Φάρος” της στον σταθμό με συντρόφευε καθημερινά και ήταν κυριολεκτικά ένας φάρος ελπίδας και φωτός σε μια μουντή γειτονιά της πόλης. Λίγα δημόσια γλυπτά της Αθήνας αλληλεπιδρούν τόσο αποτελεσματικά με τον περιβάλλοντα χώρο. Όπως ο “Φάρος”, έτσι και τα έργα που παρουσιάζει σήμερα στο ΚΑΜ συνδυάζουν το στιβαρό με το αέρινο, το συμπαγές με το διάφανο, το ανόργανο με το οργανικό, το γήινο με το ουράνιο, την τεχνολογία με τη χειρωναξία. Η Παπατζανάκη είναι μια δυναμική καλλιτέχνιδα με συγκροτημένη σκέψη και συνεκτικό έργο που αντέχει στον χρόνο. Εστιάζει σε αδιόρατες όψεις και πτυχές, φέρνοντας στο φως –και μέσω του φωτός, με βασικό εργαλείο το φως– εικόνες σπάνιας ομορφιάς (μιας “λειτουργικής ομορφιάς”, όπως λέει και η ίδια), οι οποίες, ενώ περνούν απαρατήρητες, είναι ζωτικής σημασίας για την ύπαρξή μας και την ποιότητα της ζωής μας», λέει ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής της έκθεσης «Breathlines» («Μονοπάτια Αναπνοής») της διακεκριμένης γλύπτριας, Χριστόφορος Μαρίνος, που γίνεται στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου (ΚΑΜ) στα Χανιά, τόπο καταγωγής της Παπατζανάκη.
Με αυτήν προσεγγίζει το φλέγον ζήτημα της περιβαλλοντικής κρίσης, αναδεικνύοντας τον ζωτικό ρόλο των φυτών τόσο για την υγεία μας όσο και για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη.
Περιλαμβάνει μια σειρά από ελαιογραφίες μικρής κλίμακας και φωτεινά γλυπτά της σειράς «Structural» («Δομικό»), μια εγκατάσταση με τίτλο «Vital Lace» («Ζωτική δαντέλα»), που αποτελείται από οκτώ μεγάλης κλίμακας επίτοιχα γλυπτά από ανοξείδωτο χάλυβα κομμένο με λέιζερ, πλεξιγκλάς και φως, καθώς και ένα βίντεο με τα ψηφιακά έργα της σειράς «Xylem».
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το πραγματικό θέμα της έκθεσης «Breathlines» είναι η αναγκαιότητα των φυτών, με τον ίδιο τρόπο που η τέχνη είναι αναγκαία για τη ζωή μας. Εδώ τα φυτά γίνονται τέχνη, μεταμορφώνονται σε έργα τέχνης, με σκοπό να διεκδικήσουν τη σπουδαιότητα της παρουσίας τους στον κόσμο. Προσφέροντας στους ανθρώπους οξυγόνο μέσω της φωτοσύνθεσης, εξασφαλίζοντας την αναπνοή μας, συμβάλλουν στη διατήρηση της ζωής και της οικολογικής ισορροπίας.
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθεί στρογγυλό τραπέζι με τίτλο «Κλιματική κρίση: Τα χρόνια της αφόρητης ζέστης», το οποίο θα συντονίσει η δρ Θαλάσσιας Βιολογίας Νίνα Φραγκοπούλου.
Αντλώντας έμπνευση από τη βιολογία, η Αντωνία Παπατζανάκη δημιουργεί έργα που αναζητούν τα μονοπάτια της αναπνοής –τις κυτταρικές δομές και τη ροή οξυγόνου– από τα φυτά στους ανθρώπους. Οι ελαιογραφίες της σειράς «Structural» και η «Xylem» διερευνούν τα μοτίβα που βρίσκονται στα δομικά στοιχεία της φύσης. Οι εικόνες τους είναι εμπνευσμένες από τον τρόπο που φαίνονται οι εσωτερικές δομές που χρησιμοποιεί η φύση για να δημιουργήσει πολυπλοκότητα και ζωή μέσα από το μικροσκόπιο. Από την άλλη, τα φωτεινά γλυπτά «Vital Lace» και «Structural» χρησιμοποιούν αδιαφανή και ημιδιαφανή υλικά που επιτρέπουν τη διάχυση και τη μετάδοση του φωτός, υπογραμμίζοντας τον ρόλο του στην ύπαρξη της ζωής και δημιουργώντας μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ του έργου τέχνης και της αρχιτεκτονικής του περιβάλλοντός του.
Όσοι είναι εξοικειωμένοι με την ιστορία της τέχνης γνωρίζουν ότι το βιβλίο «Ανάπτυξη και μορφή στο φυσικό κόσμο» («On Growth and Form», 1917) του Σκωτσέζου βιολόγου D'Arcy Wentworth Thompson επηρέασε βαθύτατα τον Richard Hamilton και γέννησε μία από τις πιο πρωτοποριακές μεταπολεμικές εκθέσεις, την περίφημη «Growth and Form», που πραγματοποιήθηκε στο ICA του Λονδίνου το 1951. «Ο Thompson μελέτησε τα σχήματα (patterns) και τις σωματικές δομές στα φυτά και τα ζώα, οι οποίες δεν είναι ορατές διά γυμνού οφθαλμού. Εστίασε στην ανατομική δομή των ιστών, των κυττάρων και των οργανισμών, στον τρόπο που σχηματίζεται η μορφή τους ("μορφογένεση"), χρησιμοποιώντας τη μικροσκοπική φωτογραφία και τις διαγραμματικές περιγραφές. Σύμφωνα με τη θεώρησή του, κάθε μορφή ζωής έχει τους δικούς της ρυθμούς και τις δικές της αναλογίες», γράφει ο Χριστόφορος Μαρίνος.
«Η Αντωνία Παπατζανάκη αντλεί έμπνευση από τη βιολογία και, όπως ο Hamilton, γοητεύεται από τη μικροσκοπική φωτογραφία, αξιοποιώντας τις δυνατότητές της. Κοιτάει στο εσωτερικό των φυτών και των δέντρων και είτε ζωγραφίζει την κρυφή τους όψη είτε την αναδεικνύει μέσω του φωτός, δημιουργώντας φωτεινά γλυπτά. Τα φυτά είναι συνυφασμένα με τη ζωή και την ύπαρξη και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που, όπως υποστηρίζει ο φιλόσοφος Emanuele Coccia, σε βοηθούν να κατανοήσεις τη θέση σου στον κόσμο. Ο απώτερος στόχος της Παπατζανάκη με την παρούσα έκθεση μοιάζει, λοιπόν, να είναι αυτός: μια απόπειρα να κατανοήσει (η ίδια) και να δείξει (στους άλλους) τι σημαίνει να ζεις στον φυσικό κόσμο. Με άλλα λόγια, η ανάδειξη της σημασίας των φυτών είναι –σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά– ένα οντολογικό ζήτημα που απασχολεί τους καλλιτέχνες που προσπαθούν να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη. Μια τέτοια περίπτωση καλλιτέχνιδας είναι και η Παπατζανάκη.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το πραγματικό θέμα της έκθεσης "Breathlines" είναι η αναγκαιότητα των φυτών, με τον ίδιο τρόπο που η τέχνη είναι αναγκαία για τη ζωή μας. Εδώ τα φυτά γίνονται τέχνη, μεταμορφώνονται σε έργα τέχνης, με σκοπό να διεκδικήσουν τη σπουδαιότητα της παρουσίας τους στον κόσμο: προσφέροντας στους ανθρώπους οξυγόνο μέσω της φωτοσύνθεσης, εξασφαλίζοντας την αναπνοή μας, συμβάλλουν στη διατήρηση της ζωής και της οικολογικής ισορροπίας. Αλλά τα "Μονοπάτια της αναπνοής" δεν αναφέρονται μόνο στο φλέγον ζήτημα της περιβαλλοντικής κρίσης, στον ρόλο και στη συμβολή των φυτών στην επιβίωσή μας σε έναν ταλαιπωρημένο πλανήτη. Την ίδια στιγμή, πίσω από το μήνυμα κινδύνου που στέλνει η καλλιτέχνις, οι θεατές έχουν την ευκαιρία της ενατένισης, της αισθητικής απόλαυσης ωραίων εικόνων που συνδιαλέγονται με την ιστορία της αφαιρετικής ζωγραφικής. Η Παπατζανάκη εστιάζει στην αδιόρατη όψη των φυτών και του ανθρώπινου σώματος, φέρνοντας στο φως –και με βασικό εργαλείο το φως– εικόνες μιας "λειτουργικής ομορφιάς"», όπως λέει και η ίδια, «οι οποίες, ενώ περνούν απαρατήρητες, είναι ζωτικής σημασίας για την ύπαρξή μας και την ποιότητα της ζωής μας».
Γεφυρώνοντας τέχνη και επιστήμη, η Αντωνία Παπατζανάκη αναζητά τη βάση της ζωής, «εκεί όπου γίνεται το θαύμα». Αν και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, η δουλειά της είναι κατά βάση αισιόδοξη, όπως και η ματιά της. Η εμπειρία που προσφέρει η έκθεσή της στο ΚΑΜ είναι αναζωογονητική, αν όχι θεραπευτική. Αλλά για να κατανοήσεις μια τέτοια έκθεση, για να καταλάβεις τα φυτά και την αξία της αναπνοής, θα πρέπει να έχεις πρώτα αφομοιώσει τη μαγεία του κόσμου μας, το θαύμα της ύπαρξης. Όπως ο ποιητής Octavio Paz, η Παπατζανάκη μας καλεί να κοιτάξουμε με ιδιαίτερη προσοχή το «Μέσα δέντρο» και να ακούσουμε σοβαρά τι έχει να μας πει: «Φύτρωσε ένα δέντρο μέσα στο κεφάλι μου./ Φύτρωσε ένα δέντρο μέσα./ Οι ρίζες του είναι φλέβες,/ τα κλαδιά του νεύρα,/ σκέψεις η μπλεγμένη του φυλλωσιά / Πιάνει φωτιά με τη ματιά σου,/ και τα φρούτα του τα σκιερά / είναι πορτοκάλια βαθυκόκκινα / και ρόδια φλογερά».
Τα γλυπτά της Παπατζανάκη εκπέμπουν φως, το οποίο διαχέεται στον εκθεσιακό χώρο. Η σταθερή λάμψη του τεχνητού φωτός των έργων συνομιλεί με το κυμαινόμενο φυσικό φως, αλλάζοντας την αντίληψη τόσο των έργων όσο και του περιβάλλοντος χώρου μέσω της συνεχούς, μεταβαλλόμενης ροής του ηλιακού φωτός και των καιρικών συνθηκών. Μια έντονη εμπειρία που προκαλεί και τροφοδοτεί τη σκέψη περιμένει τους θεατές σε αυτό το συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον.
Η επιστημονική συζήτηση με τίτλο «Κλιματική κρίση: Τα χρόνια της αφόρητης ζέστης» θα πραγματοποιηθεί στον συνεδριακό χώρο του ΚΑΜ στις 14 Σεπτεμβρίου, 19:30-21:00 με τη συμμετοχή των ειδικών για το θέμα Γ. Φίλη (Πολυτεχνείο Κρήτης), Πέτρου Λυμπεράκη (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης), Γιώργου Καραμπουρνιώτη (Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών) και Νίνας Φραγκοπούλου (Δρ Θαλάσσιας Βιολογίας). Μέσα από τις παρουσιάσεις και την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των ομιλητών και του κοινού θα κατανοήσουμε την κλιματική κρίση και τις επιπτώσεις της στον πλανήτη και στην Ελλάδα και θα ανταλλάξουμε ιδέες για την προστασία του περιβάλλοντος. Επίσης, θα καταλάβουμε τον ρόλο των φυτών στη ζωή και την κλιματική κρίση.
Η έκθεση πλαισιώνεται από εκδηλώσεις ανοιχτές στο κοινό και εκπαιδευτικό πρόγραμμα με τίτλο «Κύτταρο & φως: Πηγή ζωής και έμπνευσης» που επιμελείται η Νίνα Φραγκοπούλου και συντονίζει η Άννα Νεμπαυλάκη, ειδική συνεργάτιδα του δημάρχου Χανίων σε θέματα παιδείας. Οι δραστηριότητες συμμετοχής του κοινού και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέχουν ευκαιρίες για διάλογο και ενημέρωση πάνω στον κρίσιμο ρόλο που παίζουν τα φυτά στη διατήρηση της υγείας των οικοσυστημάτων, στην αναπνοή και στη μείωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, ενώ στόχο έχουν να παρακινήσουν τους θεατές –ενήλικες και παιδιά– να αναλάβουν ενεργό ρόλο για την προστασία και την αποκατάσταση του τοπικού φυσικού περιβάλλοντος της πόλης. Για τον λόγο αυτόν θα μοιραστούν φυτά της τοπικής χλωρίδας από την καλλιτέχνιδα στους επισκέπτες, με τη δέσμευση να τα φροντίσουν για να αναπτυχθούν.
Λίγα λόγια για την Αντωνία Παπατζανάκη
Η Αντωνία Παπατζανάκη γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης. Είναι μια διακεκριμένη, διεθνής Ελληνίδα καλλιτέχνις που ζει και εργάζεται στην Νέα Υόρκη. Είναι γνωστή για τα φωτεινά γλυπτά της που εξερευνούν τις υλικές ιδιότητες, τις μορφολογικές ποιότητες και τις εννοιολογικές περιπλοκές του φωτός. Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας, στην Hochschule für Angewandte Kunst στη Βιέννη και απέκτησε Master of Fine Arts στο Pratt Institute στη Νέα Υόρκη. Καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας της έχει τιμηθεί με σημαντικές διακρίσεις και έχει κερδίσει το πρώτο βραβείο σε πανελλήνιους και διεθνείς διαγωνισμούς για τη δημιουργία γλυπτών σε δημόσιους χώρους.
Η φωτεινή εγκατάστασή της «Αγορά» εκτέθηκε στο Battery Park το 2000-2001 στο πλαίσιο του προγράμματος Temporary Public Art της Νέας Υόρκης. Υπαίθρια δημόσια έργα της είναι μόνιμα εγκατεστημένα σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένου του γλυπτού «Φάρος» στην πλατεία του σταθμού μετρό στα Κάτω Πατήσια στην Αθήνα. Έχει εκθέσει ευρέως δουλειά της. Μεταξύ των πολλών ατομικών εκθέσεών της είναι οι εξής: «Απειροελάχιστοι Σχηματισμοί», Donopoulos International Fine Arts, Θεσσαλονίκη, 2024 / «Thank you for my breaths, επιλεγμένες ψηφιακές οθόνες στάσεων λεωφορείου», Μανχάταν, Νέα Υόρκη, 2021 / «Microscopies», Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη, 2019 / «Cellular», Μουσείο Ηρακλειδών, Αθήνα, 2019 / «Φωτομετρίες», Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, 2018-2019 / «Stratifications», John Jay College for Criminal Justice, Νέα Υόρκη, 2016 / «Διαθλάσεις», Έκφραση - Γιάννα Γραμματοπούλου, Αθήνα 2013. Επίσης, έχει συμμετάσχει σε πολυάριθμες ομαδικές εκθέσεις στην Ευρώπη, στην Ασία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, συμπεριλαμβανομένων των «Nutri Delicious Art» (Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2023), «Art Dagao 1 - 2019» (Chengde, Κίνα, 2019-20), «Transplants: Greek Diaspora Artists» (John Jay College, Νέα Υόρκη, 2018), «Το εγχείρημα των Μουσών - Ένας διάλογος μεταξύ τέχνης και επιστήμης» (Το Σπίτι της Κύπρου - Πρεσβεία της Κύπρου, Αθήνα, 2017), «Το δικαίωμα να είσαι άνθρωπος» (Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης - Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Θεσσαλονίκη, 2017, μεταξύ άλλων. Έργα της βρίσκονται σε πολυάριθμες ιδιωτικές συλλογές, καθώς και σε αξιόλογα ιδρύματα, όπως στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Αθήνας, στο Μουσείο Βορρέ, στη Συλλογή της οικογένειας Κοπελούζου, στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης, στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας, στο Μουσείο Ηρακλείου και στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Η έκθεση Μονοπάτια Αναπνοής της Αντωνίας Παπατζανάκη πραγματοποιείται στο Μεγάλο Αρσενάλι στα Χανιά. Διάρκεια έκθεσης: 7 Σεπτεμβρίου – 3 Οκτωβρίου 2024
