Η εμβληματική φωτογραφία του Έντουαρντ Κουίν με τον Πάμπλο Πικάσο να ποζάρει σαν σύγχρονος Μινώταυρος, φορώντας μια ψάθινη μάσκα ταύρου, στο σπίτι του στις Κάννες, υποδέχεται τους επισκέπτες της έκθεσης «Pablo Picasso: Η χαρά της ζωής» στο μουσείο Αρχαιολογικού Χώρου Ελεύθερνας, σε επιμέλεια του καθηγητή Νικόλαου Σταμπολίδη και της Παλόμα Πικάσο, και δίνει τον τόνο μιας παιγνιώδους διάστασης της τέχνης του, που αντανακλά την ευτυχία της έμπνευσης.
Αυτή η φωτογραφία συνομιλεί με τη μαρμάρινη προτομή ενός παιχνιδιάρη ταύρου από τα μουσεία του Βατικανού, ενώ ανάμεσά τους υπάρχει ένα έργο του Πικάσο, του 1935, μια σκοτεινή χαλκογραφία που τιτλοφορείται «Ένα κορίτσι οδηγεί τον τυφλό Μινώταυρο μέσα στη νύχτα» και μια ελαιογραφία κεφαλής ταύρου του 1958. Από το 1928, όταν απεικόνισε για πρώτη φορά την εικόνα του Μινώταυρου, ο Πικάσο επαναλαμβάνει το μοτίβο του, που δεν συνδέεται μόνο με την καταγωγή του και την αγάπη του για τις ταυρομαχίες, τις οποίες παρακολουθούσε μέχρι το τέλος της ζωής του, αλλά και με τον ίδιο. Ο ταύρος, ζώο σκοτεινό και επιθετικό, ερωτικό, συμβολίζει ένα κομμάτι του ανδαλουσιανού του χαρακτήρα. Η φιγούρα του εξέφραζε τον ίδιο τον δημιουργό, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Πικάσο, ο εξανθρωπισμένος χαρακτήρας του, δυναμικός και ερωτικός, είναι συχνά και «παιγνιώδης», ακόμα και πάσχων-τυφλός.
Οι Φαύνοι και οι κατσίκες, η κουκουβάγια και ο ταύρος, τα ζώα με τα φωτεινά χρώματα σε πιάτα, αγγεία και κεραμικά πλακίδια αντανακλούν τη διαρκή αγάπη του Πικάσο για τον φυσικό κόσμο και πρωταγωνιστούν στα έργα του.
Η εντυπωσιακή πρόγευση της έκθεσης μοιάζει να εναρμονίζεται με το περιβάλλον γύρω μας με τα ασάλευτα λιόδεντρα. Είμαστε στην καρδιά της Μεσογείου που ο Πικάσο λάτρεψε και αποθέωσε στα έργα του, και στην οποία εμπνεύστηκε από αρχαίους μύθους, ιστορίες και δοξασίες και μυθολογικά πλάσματα για να πειραματιστεί με κάθε μέσο και τρόπο. Μπορεί να μην ταξίδεψε στην Κρήτη, αλλά όταν βρίσκεται στο Vallauris, στην Αντίμπ, στη Νότια Γαλλία, βρίσκει αληθινά τη χαρά της ζωής, τον τόπο που τον προκαλεί να αφήσει ελεύθερη τη φαντασία του, εκεί που απογειώνεται η εφευρετικότητα της καλλιτεχνικής του φύσης. Έχοντας μελετήσει τους πολιτισμούς της Μεσογείου και με αναφορές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο που γνώρισε μέσα από μουσεία, βιβλία αλλά και από τη συναναστροφή του με τον Kριστιάν Ζερβός και τον Ζαν Κοκτό, συναντιέται ξανά με τον διονυσιακό Μινώταυρο, τον Κένταυρο, θαλάσσια πλάσματα, ζώα και πτηνά.
«Θελήσαμε να δώσουμε ένα κομμάτι του έργου του μεγάλου δημιουργού με ερμηνείες νέες και αναφορές που ταιριάζουν στην Κρήτη του μυθικού Μινώταυρου, της Αριάδνης και του Θησέα, και ακόμα περισσότερο με αναφορές στη φύση και το βουκολικό τοπίο της αρχαίας Ελεύθερνας, εκεί που, στις υπώρειες τις Ίδης, του μυθικού βουνού όπου γεννήθηκε ο Δίας "κι ο αρχαίος άνεμος ακόμα φυσά" ανάμεσα στα μικρά φαράγγια με τη δροσιά των δένδρων και των νερών, νομίζεις πως ανάμεσά τους, ανάμεσα στα κοπάδια των ζώων που βόσκουν, στα πουλιά που πετούν, θα ξεπηδήσει ο Πάνας και οι Σάτυροι και οι Φαύνοι για να σου μεταδώσουν τη χαρά τη ζωής», λέει ο κ. Σταμπολίδης για την ιδέα της έκθεσης.
Η Παλόμα Πικάσο, το μόνο σήμερα εν ζωή από τα παιδιά του ζωγράφου, γοητευτική, δυναμική, με το κατακόκκινο κραγιόν-σήμα κατατεθέν της, μας εξηγεί ότι η ιδέα της έκθεσης –που στηρίζεται κυρίως στην προσωπική της συλλογή– συνδέεται με την περίοδο που ο Πικάσο και η μητέρα της, Φρανσουάζ Ζιλό, αποφάσισαν να ζήσουν στον Νότο της Γαλλίας, μέρος των πρώτων της ευτυχισμένων αναμνήσεων και της οικογενειακής ευτυχίας. Αυτή η ανάμνηση έδωσε και τον τίτλο της έκθεσης. Η Παλόμα, που κατάφερε να βγει από τη σκιά του ονόματος του πατέρα της, διέπρεψε ως σχεδιάστρια κοσμημάτων ανάμεσα σε άλλα, έζησε μια μυθική ζωή, υπήρξε μοντέλο των μεγάλων φωτογράφων της εποχής της νεότητάς της και σήμερα διαχειρίζεται την κληρονομιά του πατέρα της, λέει πως, όταν επισκέφθηκε το μουσείο της Ελεύθερνας, είδε τι υπήρχε στο μουσείο και η σύνδεση ήταν προφανής. Στο μυαλό της ζωντάνεψαν τα μυθικά όντα που με χάρη και τρυφερότητα σχεδίαζε δίπλα της ο πατέρας της.
Τα έργα του συνυπάρχουν αρμονικά με τα αντικείμενα του μουσείου, πυροδοτώντας το ενδιαφέρον του επισκέπτη με «φαντασία», μια λέξη που για την ίδια και τον αδερφό της, Κλοντ, υπήρξαν το απόλυτο σημείο αναφοράς. «Ο Κλοντ κι εγώ μεγαλώσαμε σε έναν κόσμο όπου το να ζωγραφίζουμε και να δημιουργούμε με τα χέρια μας ήταν τόσο σημαντικό και απαραίτητο όσο το φαγητό και ο ύπνος. Η φαντασία και η πραγματικότητα ήταν τόσο σφιχτά δεμένες που καμία τους δεν υπερείχε της άλλης. Απλώς έτσι ήταν. Κι εγώ είχα μπροστά μου τις αποδείξεις πως η φαντασία είναι κάτι πραγματικό, ίσως πιο πραγματικό κι απ’ την ίδια την πραγματικότητα, επειδή εμείς ήμασταν αυτοί που την είχαμε γεννήσει», λέει.
Ο Πικάσο και τα χρόνια της ευδαιμονίας
Μετά τον πόλεμο, ο Πικάσο φτάνει στη Μεσόγειο και ανακαλύπτει μια ανανεωμένη δημιουργική ελευθερία. Έχει γνωρίσει στο Παρίσι από το 1943, σε ηλικία 62 ετών, την κατά 40 χρόνια νεότερή του Φρανσουάζ Ζιλό και, κουρασμένος από τη σχέση του με την Ντόρα Μάαρ, φτάνει με τη γυναίκα που ερωτεύτηκε τρελά σε έναν τόπο φωτεινό όσο υπήρξε και εκείνη η περίοδος της ζωής του.
Η παραμονή του στο Vallauris, στη γαλλική Ριβιέρα, ήταν μια εποχή οικογενειακής ευδαιμονίας. Το 1947 και το 1949 γεννιούνται ο Κλοντ και η Παλόμα, τα δυο παιδιά του ζεύγους που δεν κατάφερε να παντρευτεί ποτέ, αφού η πρώτη γυναίκα του Πικάσο δεν του έδινε διαζύγιο. Το σπίτι του γίνεται κέντρο συνάντησης καλλιτεχνών και συγγραφέων, του Πινιόν, του Κοκτό, του Πρεβέρ και του Ελιάρ, ενώ ο ίδιος έδωσε πνοή στην κοινότητα, νέα ενέργεια, και ενέπνευσε εορταστικές εκδηλώσεις, όπως ταυρομαχίες και μουσικές παρελάσεις. «Κάθε φορά που φτάνω στην Αντίμπ με κυριεύει ξανά αυτή η αρχαιότητα», έλεγε, «στο Παρίσι δεν ζωγραφίζω ποτέ Φαύνους, Κενταύρους και μυθολογικούς ήρωες, όπως αυτούς: θα έλεγε κανείς ότι δεν ζουν παρά μόνον εδώ».
Τη δεκαετία που έζησε με τη Ζιλό και τα παιδιά τους εμφανίζεται μια εξαιρετικά καινοτόμος διάσταση του έργου του και η γόνιμη καλλιτεχνική του δημιουργικότητα συνδέεται με τα εργαστήρια κεραμικής της Madoura. Ο Πικάσο συμμετείχε σε νέα τεχνικά και εικονογραφικά πειράματα, παίζοντας με αυτήν την παραδοσιακή τέχνη σε σημείο να ανακαλύπτει εκ νέου τους κώδικες της πρακτικής της, ενώ παράλληλα ανανέωνε και ο ίδιος το καλλιτεχνικό του λεξιλόγιο. Ασχολήθηκε με τη γλυπτική, συνδυάζοντας ανακυκλωμένα υλικά και άλλα είδη καθημερινής χρήσης που συγκροτούν μια εντυπωσιακή συλλογή από πίνακες, σχέδια, γλυπτά και κεραμικά. Το Vallauris σήμαινε πολλά για τον Πικάσο, που ανάμεσα σε άλλα ζωγράφισε μνημειώδεις πίνακες όπως το «La Guerre et la Paix» στο παρεκκλήσι του παλιού δημοτικού.
Αυτήν τη χαρά της ζωής θέλησε να μοιραστεί η Παλόμα Πικάσο σε αυτή την έκθεση, που την αποκαλεί γέννημα και προϊόν «φιλίας και αγάπης». «Είχα καταλάβει από πολύ νωρίς πως ο Πάμπλο ήταν από τη μία απλώς ο πατέρας μου και από την άλλη ο Πικάσο. Ούτε στη φαντασία μου δεν θα μπορούσα ποτέ να ονειρευτώ πατέρα με πιο παιχνιδιάρικη διάθεση», λέει και μοιράζεται μαζί μας αναμνήσεις με εκείνη, μικρό παιδί, να ζωγραφίζει δίπλα του ή τον πατέρα της να σχεδιάζει διαρκώς «παιχνίδια» για τα παιδιά του σε χαρτόνια και κουτιά από τσιγάρα.
Οι Φαύνοι και οι κατσίκες, η κουκουβάγια και ο ταύρος, τα ζώα με τα φωτεινά χρώματα σε πιάτα, αγγεία και κεραμικά πλακίδια αντανακλούν τη διαρκή αγάπη του Πικάσο για τον φυσικό κόσμο και πρωταγωνιστούν στα έργα του. «Ο πατέρας μου προσέλκυε τα ζώα με τον ίδιο τρόπο που προσέλκυε και τους ανθρώπους. Ήταν μαγευτικό να το βλέπεις. Το χάρισμά του ήταν ακαταμάχητο», λέει η Παλόμα Πικάσο. «Εκτός από μια κατσίκα, ο Πάμπλο είχε υιοθετήσει κάμποσες κουκουβάγιες, οι οποίες του έδωσαν έμπνευση για αρκετά αγάλματα και κεραμικά. Υιοθέτησε και το βατράχι που ερχόταν κάθε βράδυ εκεί που καθόμασταν στα σκαλιά μετά το δείπνο. Το έβαλε σε ένα στρογγυλό γυάλινο ενυδρείο και το τάιζε με μύγες που έπιανε στον αέρα. Ώσπου να τελειώσει το καλοκαίρι, είχαμε μάθει να το κάνουμε κι εμείς. Ύστερα ήρθε ο Πέρο, ο ασπρόμαυρος σκύλος Δαλματίας, και πιο μετά ο Καμπούλ, το αφγανικό λαγωνικό. Όλα τους ήταν μέλη της οικογένειας και όλα τους εμφανίζονται στους πίνακές του. Παραλίγο να το ξεχάσω – είχαμε κι έναν παπαγάλο από την Γκαμπόν, και ένα σωρό άλλα ζώα».
Μια έκθεση στα χρώματα της γης και του ουρανού
«Το Μουσείο του Αρχαιολογικού Χώρου της Ελεύθερνας ήταν ο ιδανικός χώρος για τη δημιουργία της έκθεσης με έργα του Πικάσο, όχι μόνο στη μικρή αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων αλλά και μέσα στις προθήκες με τις αρχαιότητες, κατά ενότητες και θέματα και έργα του μεγάλου ζωγράφου που συνάδουν με αυτές.
Πρόκειται για 62 έργα του Πικάσο, κεραμικά, ζωγραφικά, μικρά γλυπτά "παραδείγματα" (boccetti), σχέδια και χαρακτικά μέσα και έξω από προθήκες, τοποθετημένα σε αγαστή συνομιλία με τις αρχαιότητες σε βάθρα και στηρίγματα ή κρεμασμένα σε τοίχους. Στο βαθύ πράσινο χρώμα της ελιάς που έχουν οι προθήκες του Μουσείου της Αρχαίας Ελεύθερνας συνταίριαξε το καστανό του χρώματος της γης και το γαλάζιο των ουρανών, το αγαπημένο χρώμα του Πικάσο, για να θυμηθούμε τη "γαλάζια" περίοδο του έργου του, για να ξεχωρίζουν άνετα τα μοντέρνα έργα, έτσι ώστε να δημιουργούν μαζί την αρχέγονη τριάδα "γη - φύση - ουρανός", αυτή την αναλλοίωτη, όπως την ήξεραν και τη ζούσαν οι άνθρωποι και τη συνεχίζουν της υφηλίου οι τυχεροί προνομιούχοι, όσοι γνωρίζουν να ζουν και να δημιουργούν», λέει ο κ. Σταμπολίδης.
Σε αγαστή συμφωνία με το κεφάλι του χαμογελαστού Φαύνου πάνω στο κεραμικό πιάτο του Πικάσο του 1948 βρίσκεται ο μαρμάρινος μαλλωτός τράγος στον οποίο καθόταν η Αφροδίτη. Η οινοχόη των μέσων του 7ου αι. π.Χ με το αιγοειδές που φαίνεται να ποζάρει περήφανο συνομιλεί με την προτομή του αιγοειδούς που φιλοτέχνησε ο Πικάσο σε ένα πιάτο από το Vallauris, ενώ σε περίοπτη θέση πάνω στο βάθρο της ξεχωρίζει η τετράγωνη κεραμική πλάκα με το πορτρέτο του Κλοντ Πικάσο που έφυγε από τη ζωή το 2023, μια δημιουργία του 1953. Ο Κλοντ ήταν περίπου 6 ετών όταν τον αποτύπωσε ο πατέρας του με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην έκθεση έχουν έντεκα εξαιρετικές λιθογραφίες με ταύρους. Οι πρώτοι τέσσερεις ταύροι αποδίδονται φυσιοκρατικά, έτσι όπως ένας κλασικός εικαστικός θα μπορούσε να τους ζωγραφίσει. Στη συνέχεια αρχίζουν να γίνονται περισσότερο γεωμετρημένοι και αφαιρετικοί, για να καταλήξουν στη λιτή ουσία των τριών τελευταίων, με αυτήν τη λεπτότητα μιας γραμμής που λες και συνεχίζει κλασικούς αγγειογράφους και που μόνο ο δημιουργός Πικάσο μπορούσε να αποδώσει. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς προσεκτικά τον τμηματικά σωζόμενο πήλινο ταύρο της αρχαίας Ελεύθερνας που εκτίθεται στο πλάι τους, για να διαπιστώσει την εικαστική δεινότητα των απεικονιστικών ταύρων των πρώτων λιθογραφιών του Πικάσο.
Έξι μεγάλα, στρογγυλά κεραμικά πιάτα αποτελούν μια ακόμα σημαντική ενότητα της έκθεσης. Δυο απ’ αυτά είναι ζωγραφισμένα με κεφαλές βοοειδών, ένας ταύρος σε κεραμιδί φόντο και ένας δεύτερος με χαρίεντα χαρακτηριστικά σε φόντο λευκό. Στο τελευταίο πιάτο, πάνω σε μαύρο φόντο, ο Πικάσο αποπειράται τον συνδυασμό ενός Φαύνου με βαθύ κίτρινο χρώμα. Μια σειρά από δεκαπέντε τετράγωνα πλακίδια με προτομές και κεφαλές Φαύνων ή του Πάνα, αέρινες γραμμές, ευθείες, ακτινωτές και καμπύλες, διαγράφουν ένα φυσικό τοπίο με δέντρα που ενισχύεται από πράσινα και μπλε χρώματα. Μια νεανική ανδρική μορφή, καθιστή, που με τα δυο της χέρια παίζει αυλό, είναι ο Φαύνος ή ο Πάνας ή ακόμα και ο νεαρός Σάτυρος που εκφράζει τη χαρά της ζωής μέσα σ’ ένα φυσικό βουκολικό περιβάλλον, πιο κοντά στους μεσογειακούς, παιχνιδιάρηδες, ελληνικούς, υποδεέστερους θεούς και συντρόφους του διονυσιακού κύκλου.
«Θεωρώ ότι δεν θα μπορούσε να ταιριάσει η παρούσα αναφορά των σχεδίων του Πικάσο καλύτερα από την έκθεσή τους εδώ, όπου το βουκολικό-βακχικό-αρκαδικό-διονυσιακό στοιχείο των Φαύνων και του Πανός, του Διονύσου και των συντρόφων του, το αισθησιακό και ερωτικό της Αφροδίτης με την υπόθεση της αντιπολεμικής κωμωδίας του Αριστοφάνη, της "Λυσιστράτης", τη στέρηση του ερωτικού στοιχείου για τους άνδρες εκ μέρους των γυναικών και, επομένως, της χαράς της ζωής. Άλλωστε, όπως έχει πει ο ίδιος ο Πικάσο, "όλη η τέχνη είναι ερωτική". Στο ίδιο πλαίσιο, φυσικά, και η παρουσία της ειρηνικής ζωής, συνδεδεμένης τόσο με την ομορφιά της φύσης, των νερών και των δένδρων, στοιχείων βουκολικών, καθώς επίσης και της καλλιέργειας της γης και της περιποίησης των οικόσιτων ζώων, των κοπαδιών, προστάτες των οποίων ήταν ο Ερμής, ο Πάνας και σε έναν βαθμό ο Διόνυσος», λέει ο κ. Σταμπολίδης, σημειώνοντας πώς σε αυτή την έκθεση δίνεται έμφαση στη φωτεινή πλευρά της ζωής όταν υπάρχει γύρω μας και σε αρμονία με τη φύση.
Το μουσείο της Ελεύθερνας, ο Ψηλορείτης, το λίκνο του Κρηταγενούς Δία, η αρχαία πόλη της Ελεύθερνας, που έχει φέρει στο φως εξαιρετικά ευρήματα διαφόρων χρονολογικών φάσεων, από την υπονεολιθική περίοδο έως τα υστερορωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια, κάτω από το φως του ήλιου, με τις μοναδικές εποχικές της μυρωδιές, είναι το ιδανικό σκηνικό για μια έκθεση που συνδέει το χώμα, τον πλούτο του φυσικού κόσμου, τον ουρανό και την αχαλίνωτη φαντασία του πιο μεγάλου δημιουργού του 20ού αιώνα.
Pablo Picasso: Η χαρά της ζωής
Αρχαιολογικό Μουσείο Ελεύθερνας (Επαρ.Οδ. Αγγελιανών-Ελεύθερνας 123, Ελεύθερνα, Κρήτη, 2834 092501)
Ώρες λειτουργίας: Δευ., Τετ.-Κυρ. 10:00-18:00, Τρ. κλειστά
Έως 20 Οκτωβρίου
