Δεν υπάρχει ουδετερότητα σε καιρούς πολέμου
Απ’ όλες τις απόψεις που έχω ακούσει γύρω από το τι συνιστά πετυχημένο ραπ, μία έχει κάτσει μαζί μου όλα αυτά τα χρόνια, από την πρώτη στιγμή που την άκουσα. Βοήθησε βέβαια και το ό,τι άκουγα αυτόν που μου την είπε με δέος. Μου είχε πει λοιπόν το εξής: για να κάνεις καλό ραπ στην Ελλάδα, θα πρέπει να μπορεί να καταλάβει ένας ξένος, κάποιος που δεν έχει ζήσει ποτέ στην Ελλάδα, ποια είναι η κατάσταση, ακούγοντας τον δίσκο. Με άλλα λόγια δηλαδή, ο δίσκος να είναι η απάντηση στην ερώτηση «Τι παίζει στη χώρα σου, φίλε;». Και αυτό το «τι παίζει» είναι καθολικό, συνολικό. Τι παίζει, πολιτισμικά, κοινωνικά, πολιτικά. Με το που άκουσα το πρώτο κομμάτι του δίσκου, το «Συμπλοκές», είχα ήδη την απάντηση στην ερώτηση.
Είχα καιρό να ακούσω κάποια κυκλοφορία που να μπαίνει τόσο τερματισμένα στον πυρήνα της συζήτησης που φιλοδοξεί να ανοίξει. Δεν υπάρχει καμία παύση, είναι σχεδόν πρώτη και πέμπτη κουμπωτά. Είναι σαν να τρως κατακέφαλο και ξαφνικά να βρίσκονται στην άκρη της γλώσσας σου όλα όσα σε σφίγγουν στην Ελλάδα του 2023. Φυσικά, σε αυτό το συναίσθημα συνέβαλε και η χρονική στιγμή που έσκασε ο δίσκος, μετά την έντονη κοινωνική δυσαρέσκεια που ακολούθησε το εγκληματικό δυστύχημα στα Τέμπη, τις κινητοποιήσεις καλλιτεχνών και νεολαίας, τα κατειλημμένα θέατρα, τις μεγάλες γενικές απεργίες.
Η ιδέα πίσω από τον τίτλο και τη θεματολογία του δίσκου, πίσω δηλαδή από το concept «Επικίνδυνοι Πολίτες», όπως έχει εξηγηθεί και από τους συντελεστές, είναι διττή. Επικίνδυνος πολίτης είναι αφενός εκείνος που μπορεί μέσα από τη δράση του να απειλήσει την κυρίαρχη ιδεολογία και το σύστημα, ωστόσο το ίδιο επικίνδυνος πολίτης είναι και εκείνος που συναινεί στη βιαιότητα της καθημερινότητας, η οποία πάντοτε στρέφεται προς τους πιο αδύναμους.
Μετά από 10+ χρόνια κρίσης, φτώχειας, εξαθλίωσης και συλλογικής απόγνωσης, φαίνεται πως ξεκινάει πάλι ο κύκλος της οργής, το «τέλος» του οποίου είχαμε ξαναδεί στο τέλος του 2012. Και αυτή η οργή έχει βρει το soundtrack της, που δεν θα μπορούσε να είναι άλλο πέρα από τη ραπ, τη μουσική που βρίσκεται στα ακουστικά κάθε πιτσιρικά, κάθε νέου ανθρώπου. Τη μουσική που γεμίζει γήπεδα, συναυλιακούς χώρους, πλατείες, στέκια και καταλήψεις. Τη μουσική που εξαπλώνεται σαν ιογενής λοίμωξη, σε μια κοινωνία που προσποιείται πως είναι «υγιής» και «καθαρή», για να φανερώσει όσα εκείνη προσπαθεί με πείσμα να κρύψει και να μας πείσει πως όλα βαίνουν καλώς, αφού ο ήλιος λάμπει. Τα beat στην πλειοψηφία των κομματιών είναι εκρηκτικά, επιθετικά, σχεδόν νευρωτικά. Τα ραπς του Dani είναι ωμά, κατανοητά, χωρίς επιχρυσωμένες εικόνες. Είναι σχεδόν χειρουργικά στη διαδικασία που αναφέρθηκε παραπάνω, δηλαδή στην αντιστροφή της εικόνας που παρουσιάζεται για την Ελλάδα. Ανατρέπουν την όμορφη, γεμάτη bling bling εικόνα που αναπαράγεται από την κυρίαρχη ιδεολογία και την παρουσιάζουν απογυμνωμένη, άσχημη και 100% ανταποκρινόμενη στην αλήθεια.
Νεκροί ντελιβεράδες, φτώχεια, εξώσεις, πλειστηριασμοί, στρατόπεδα συγκέντρωσης για τους Άλλους, γυναικοκτονίες, αστυνομική βία, ανισότητα και διαφθορά, διαφθορά, διαφθορά. Η ιδέα πίσω από τον τίτλο και τη θεματολογία του δίσκου, πίσω δηλαδή από το concept «Επικίνδυνοι Πολίτες», όπως έχει εξηγηθεί και από τους συντελεστές, είναι διττή. Επικίνδυνος πολίτης είναι αφενός εκείνος που μπορεί μέσα από τη δράση του να απειλήσει την κυρίαρχη ιδεολογία και το σύστημα, ωστόσο το ίδιο επικίνδυνος πολίτης είναι και εκείνος που συναινεί στη βιαιότητα της καθημερινότητας, η οποία πάντοτε στρέφεται προς τους πιο αδύναμους. Μπορεί οι συντελεστές να μην έχουν μελετήσει Χάνα Άρεντ και να μην είναι εξοικειωμένοι με την κοινοτοπία του κακού, ωστόσο η πραγματικότητα της βίαιης καθημερινότητας παράγει τα ίδια συμπεράσματα, είτε μιλάμε για τις δεκαετίες του 1940, του 1960 και του 1970 είτε του 2020. Η ίδια η θεωρία επιβεβαιώνεται από την πράξη, βιωματικά κάθε φορά.
@ele_vlak Danigambino - FLOGES STA GRAFEIA#foryoupage❤️❤️ #fypシ #foryoupa #foryoupa #foryou #danigambino #epikindinoipolites #album #rap #mr_og_73 #elevlak ♬ πρωτότυπος ήχος - 319
Στα highlights του δίσκου θα σημείωνα τα «Φλόγες στα Γραφεία» σε παραγωγή Dof, που αποτελεί ίσως το πιο έντονα πολιτικό κομμάτι του, όπου ο Dani ούτε μασάει ούτε μαγκώνει να τα πει όπως τα σκέφτεται και τα νιώθει, πράγμα που σπανίως βλέπουμε σε mainstream κυκλοφορία. Το κουπλέ του Bloody Hawk στο κομμάτι «Σαραντάρια», που είναι γεμάτο υπαρξιακό νεύρο και απόγνωση. Ο Bloody εμφανώς αδιαφορεί για την ένταση της φωνής του, καθώς γνωρίζει πως αυτή «σπάει» όταν πάει να πιάσει πιο ψηλές οκτάβες. Το τσαγανό του όμως δεν τον αφήνει να κάνει πίσω και έχουμε ένα από τα καλύτερα feat σε ελληνικό δίσκο της τελευταίας δεκαετίας. Το εισαγωγικό κομμάτι «Συμπλοκές» που ανεβάζει ευθύς τον πήχη στον Θεό και σε βάζει κατευθείαν στο πνεύμα του δίσκου.
Οι «Επικίνδυνοι Πολίτες» κατάφεραν ήδη να γίνουν ορόσημο για το ελληνικό ραπ, ούτε μήνα μετά την κυκλοφορία τους, με εκατομμύρια ακροατές σε όλες τις πλατφόρμες, με ταινία μικρού μήκους να συνοδεύει τον δίσκο και με το μεγαλύτερο κομμάτι της νεολαίας να έχει στο repeat τον Dani. Υπάρχουν πράγματι εβδομάδες στις οποίες τα συμπυκνωμένα γεγονότα μετράνε για χρόνια. Ο δίσκος των Dani Gambino και DJ The Boy αποτελεί απόδειξη.
ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ (Official Short Film Trailer)
Το βλέμμα της βίας
Όταν το 2012 κυκλοφόρησε το «Εύφλεκτον» των Βηταπείς, δεν θα μπορούσε κανείς να αρνηθεί τον αντίκτυπό του. Ένα συγκρότημα της δεύτερης γενιάς του ελληνικού ραπ έκλεινε την πρώτη δεκαετία του με ένα άλμπουμ στο οποίο εγκατέλειπε το συμβατικό boom bap που είχε κληρονομήσει από τους προπάτορές του και προσπαθούσε πλέον να εξερευνήσει νέους ήχους που ορχηστρικά κινούνταν στις παρυφές αυτού που σήμερα έχει ενοχοποιηθεί ως trap. Εκείνη η χρονιά έκλεισε με τους Βηταπείς να δοκιμάζουν αυτό τον ήχο σε ένα πανηγυρικό λάιβ μέσα σ’ ένα κατάμεστο γήπεδο, που σκοπό είχε να γιορτάσει τα δέκα χρόνια τους, συστήνοντας παράλληλα το νέο πρόσωπό τους. «Το μεγάλο κακό το έπαθα στο Σπόρτινγκ», θα δηλώσει πολλά χρόνια αργότερα για εκείνη τη μέρα ο Dani Gambino.
Ακόμα κι αν αυτή η πληροφορία για τις επιρροές του σχετικά νεοεμφανιζόμενου ράπερ είναι άγνωστη σε κάποιον, δεν θα τον εμπόδιζε να απολαύσει τη μουσική του. Θα ήταν όμως αδύνατο να καταλάβει τι ακούμε στους «Επικίνδυνους Πολίτες», το δεύτερο κατά σειρά άλμπουμ του Dani Gambino που κυκλοφόρησε πρόσφατα, χωρίς να ανατρέξει στη μεγάλη μεταμόρφωση του κομματιού της εγχώριας ραπ σκηνης που τον περιλαμβάνει. Κι αυτό γιατί η ικανότητα για ένα βαρύθυμο, παρατηρησιακό ραπ για πολλά χρόνια δεν ήταν αυτονόητα συνυφασμένη με κάτι που θα μπορούσε να είναι συναρπαστικό. Αντιθέτως.
Η ενδεκαετία που μεσολαβεί ανάμεσα στο «Εύφλεκτον» και τους «Επικίνδυνους Πολίτες» όμως υπήρξε πυκνή. Λίγο μετά τους Βηταπείς, ο Υποχθόνιος με τον Skive ξεκίνησαν να πιέζουν τα όρια του είδους, μαζεύοντας συνοδοιπόρους στην πορεία, μέχρι του σημείου που αυτό που είχαν φτιάξει εξελίχθηκε σε βιομηχανία: τόσο παραγωγικά και δημιουργικά όσο και οικονομικά. Εκατοντάδες ή πιθανώς χιλιάδες ράπερ και παραγωγοί πήραν το θάρρος να έρθουν σε ρήξη με αυτό που τους ήταν ηχητικά οικείο και αντί να προσπαθούν να ενταχθούν στο υπάρχον, προσπάθησαν να διαφοροποιηθούν όσο περισσότερο γίνεται. Ο ίδιος ο Hatemost των Βηταπείς πέρασε από τόσο διαφορετικούς πειραματισμούς που δύσκολα θα του αρνούνταν κανείς τον τίτλο του πιο πολυσχιδούς ράπερ της χώρας.
Και στο τέλος, ο απόηχος του drill με τη λιτή του φόρμα, αφού ταξίδεψε μεταξύ Λονδίνου, Σικάγο, Μπρούκλιν και Καραϊβικής, προσγειώθηκε μυστηριωδώς στη Θεσσαλονίκη και σταδιακά επεκτάθηκε στην Αθήνα, δίνοντας την τελευταία ώθηση στους συμμετέχοντες της εγχώριας σκηνής να διαμορφώσουν μια διακριτή μουσική ταυτότητα, συμμετέχοντας παράλληλα σε κάτι ευρύτερο από αυτό που ήταν ο καθένας ξεχωριστά.
Κι αυτή τελικά φαίνεται να είναι η «αποστολή» του διδύμου Dani Gambino και DJ The Boy: μια πρόσκληση να νιώσεις τον κόσμο μέσα από αυτή την οπτική· ένα αφόρητα βίαιο αστυνομικό δελτίο με μια απρόσμενη συναισθηματική φόρτιση, δοσμένη μέσα από ένα ραπ σφυροκόπημα που αναπνέει πάνω στα μελωδικά και συγκρατημένα beats και ντύνεται με τις –δεκάδες, αν μετράω καλά– μηχανικά πειραγμένες δεύτερες φωνές.
Με αυτή την έννοια, ο Dani Gambino θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανήκει στο τέταρτο κύμα του ελληνικού ραπ. Το πρώτο το έφερε. Το δεύτερο προσπάθησε να το εξελίξει, αλλά και επαναπαύθηκε τρόπον τινά σε αυτό κατά τη δεκαετία του 2000. Το τρίτο το ανανέωσε και εκτόξευσε τη δημοφιλία του. Το τέταρτο βρήκε αυτό το πρόσφατο παρελθόν ως παρακαταθήκη και εφοδιάστηκε με το drill που αντλεί θεμελιακά στοιχεία του ραπ από ολόκληρη την ιστορία του είδους, χωρίς όμως να καθηλώνεται σε αυτά, προσφέροντας έτσι μια πρακτικά απεριόριστη ευελιξία για παραλλαγές στον ήχο.
Η ίδια η πορεία του Dani Gambino επεξηγεί ιδανικά αυτή την ευελιξία. Αν ακούσει κανείς τα πρώτα του κομμάτια στα τέλη του 2018 και το 2019, όπως φερ’ ειπείν το «Glory days» ή το «ΦΕΡΜΑ», ο ήχος είναι πολύ πιο συμβατικά επηρεασμένος από τα κοινά στοιχεία του trap και του drill. Φαίνεται με έναν τρόπο να ήταν η εποχή της μαθητείας του.
Αντίθετα, στους «Επικίνδυνους Πολίτες» έχει πλέον καλλιεργήσει μια δική του εκδοχή του ραπ, που συνδυάζει το συγκοπτόμενο σφυροκόπημα το οποίο καθιέρωσε το drill (εδώ στον υπερθετικό βαθμό) με έναν τρόπο τραγουδιού παράδοξα συγγενικό με τις βαριές φωνές που θα άκουγε κανείς στο ελληνικό λαϊκό τραγούδι. Στο «Knock Knock» αυτή η συγγένεια πηγαίνει –απολύτως εμπρόθετα– στο τέρμα, όπου το εν λόγω σφυροκόπημα στα κουπλέ γίνεται ταχύτατο, ενώ το ρεφρέν απροκάλυπτα σκυλάδικο – κι όλο αυτό πάνω από ένα πειραγμένο τσιφτετέλι. Αν όμως το «Knock Knock» δείχνει το απόσταγμα της προσέγγισής του στο ραπ, αυτή είναι διάσπαρτη σε πιο ήπιες εκδοχές παντού: στο πώς εναλλάσσονται μέσα στον ίδιο στίχο τα μιλητά με τα τραγουδιστά κομμάτια στο «Capitano» ή στα «Σαραντάρια», όπου αυτές οι απειροστά μικρές μουσικές «ανάσες» μέσα στο στακάτο ραπ δείχνουν πώς ταίριαξαν τόσο καλά και εκ πρώτης όψεως απρόσμενα με τον Bloody Hawk, παρά τις χαώδεις διαφορές στη θεματολογία τους.
@trappromotsion #trapgreece #greecetrap #trap #athens #viralvideo #fy #fyp #μπεςφοργιουγαμω ♬ πρωτότυπος ήχος - trap_ promotion_greece
Όμως η αντίθεση είναι ακριβώς αυτό που φαίνεται να έχουν αγκαλιάσει ο Dani Gambino με τον DJ The Boy για να δομήσουν τον ήχο τους με τα χρόνια. Οι «Επικίνδυνοι Πολίτες» δείχνουν ότι η χρόνια συνεργασία τους και η ανάπτυξη του ράπερ με έναν αποκλειστικό beatmaker έχει καταλήξει τελικά σε ένα σύνολο οργανικά δεμένο. Aρκεί να ακούσει κανείς το «Νέοι στο νοσοκομείο», όπου όταν το βίαιο πρώτο κουπλέ και ρεφρέν του Dani δώσει τη θέση του στη συμμετοχή του Wang με τα ανάλαφρα πατήματά του, η αίσθηση αλλάζει άρδην και το αποτέλεσμα κινείται πια στα όρια του cloud rap. Η χημεία λειτουργεί και πάλι, αλλά είναι εμφανώς διαφορετική.
Αντίστοιχα, όταν λίγο μετά τη μέση στα «Δανεικά» εξαφανίζεται για λίγο το beat και μένει μόνο η μελωδία και το τραγούδι στο ρεφρέν, φαίνεται πόσο εμφατικά τα απλωμένα beats θέλουν να έρθουν σε αντίθεση με το έντονο ραπ που καλούνται να ντύσουν. Τι πετυχαίνει όμως αυτή η αντίθεση;
Πολύ απλά, φτιάχνει ατμόσφαιρα. Δίνει μια αίσθηση τηλεοπτικού μοντάζ στις διάφορες όψεις της βίας που παρελαύνουν από τους στίχους του Dani Gambino. Άλλωστε, τα κουπλέ του –και μάλλον και τα κομμάτια του εν γένει– περισσότερο θυμίζουν κολάζ από τίτλους ειδήσεων και απομονωμένες σκέψεις που θα κατέγραφε κανείς σε ένα σημειωματάριο, παρά ακολουθούν την τάση που επικρατούσε σε πιο παραδοσιακές εποχές στο ελληνικό «conscious» ραπ για (διδακτικές συνήθως) αφηγήσεις.
Αυτό δεν σημαίνει ότι ο θραυσματικός cut-up τρόπος να κάνει ραπ είναι ασυνάρτητος. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν τρία-τέσσερα βασικά μοτίβα με τα οποία έχει κατασκευάσει έναν κόσμο ή ένα είδωλο του πραγματικού κόσμου και τα τραγούδια που δημιουργεί γεννιούνται κοιτώντας μέσα σ’ αυτή την αντανάκλαση. Ο κόσμος αυτός είναι απλό να περιγραφεί: κυριαρχείται από μια απρόσωπη πολιτική τάξη που οι εσωτερικές της διαφοροποιήσεις δεν έχουν καμία σημασία· αυτή η πολιτική τάξη κυριαρχεί άλλοτε με μια αχαλίνωτη οικονομική αρπαγή κι άλλοτε με την ωμή βία που εκφράζει συνήθως η αστυνομία· στη βάση της πυραμίδας υπάρχουν οι από κάτω που σώζονται μόνο μέσα από τους μεταξύ τους δεσμούς, οικογενειακούς, φιλικούς ή ερωτικούς· όμως αυτοί οι δεσμοί δεν είναι απολύτως ασφαλείς, καθώς τα πλοκάμια της πολιτικής εξουσίας έχουν φτιάξει έξω έναν κόσμο αλληλοσπαραγμού, εγκλήματος και βίας που δεν πτοείται από τα τείχη των σπιτιών, αλλά παρεισφρύει μέσα τους φέρνοντας την απελπισία («κι έχω τον γέρο μπουχτισμένο στον καναπέ με πίεση να βλέπει χαρτιά»).
Φυσικά, ο δημοσιογράφος μέσα μου νιώθει την παρόρμηση να πει ότι τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα από αυτό – όμως με πάσα ειλικρίνεια, υπάρχει μια οπτική, καθόλου λανθασμένη, μέσα από την οποία ο κόσμος μοιάζει ακριβώς έτσι. Σίγουρα, η οπτική αυτή μπορεί να φανεί συχνά αφελής και μάλλον σε στιγμές γίνεται, αλλά δεν είναι κοινωνιολογικό δοκίμιο που ψάχνει την ακριβολογία. Κι αυτή τελικά φαίνεται να είναι η «αποστολή» του διδύμου Dani Gambino και DJ The Boy: μια πρόσκληση να νιώσεις τον κόσμο μέσα από αυτή την οπτική· ένα αφόρητα βίαιο αστυνομικό δελτίο με μια απρόσμενη συναισθηματική φόρτιση, δοσμένη μέσα από ένα ραπ σφυροκόπημα που αναπνέει πάνω στα μελωδικά και συγκρατημένα beats και ντύνεται με τις –δεκάδες, αν μετράω καλά– μηχανικά πειραγμένες δεύτερες φωνές.
Κι αυτή η συνολική προσέγγιση των δύο δημιουργών, όπου το ραπ, η θεματολογία και ο ήχος δεν αθροίζονται, αλλά συνυφαίνονται, μάλλον μαρτυρά ότι η τόλμη την οποία απέκτησε η σκηνή την τελευταία δεκαετία δεν περιορίζεται στις παραγωγές και τα flows, αλλά και στον ίδιο τον τρόπο που κατασκευάζεται ένα κομμάτι ή ένα άλμπουμ. Είναι, νομίζω, η αυτοπεποίθηση της πρωτοτυπίας του εγχειρήματος, της φρεσκάδας του έστω, σε μια περιοχή του ραπ που συχνά υπήρξε περιοριστική και στρυφνή, αυτή που επιτρέπει στον Dani Gambino στον δεύτερο δίσκο του να δώσει ένα πιο ρητό ιδεολογικό στίγμα, χωρίς να φοβάται ότι θα τυποποιηθεί: «Αλητεία, στίχοι κι αναρχία» λέει κάπου ή, ακόμα πιο ξεκάθαρα: «Είμαι αντιφά, γαμάω τα αφεντικά».
Βέβαια, σε όποιον έχει ακούσει το προηγούμενο άλμπουμ «Τσιγάρα στα Βαλκάνια» τα παραπάνω σίγουρα ακούγονται εξαιρετικά οικεία, πράγμα λογικό, καθώς η μετακίνηση δεν είναι μεγάλη. Άλλωστε, οι ίδιες οι «Συμπλοκές», που ξεκινούν τους «Επικίνδυνους Πολίτες», ενσωματώνουν στοιχεία από το «Κέρατο» και το «ΕΚΑΒ» από το προηγούμενο άλμπουμ. Είναι σαφές από την αρχή ότι Dani και The Boy δεν θέλουν να απομακρυνθούν πολύ. Κάνουν μια στάση ακόμα στον δοκιμασμένο ήχο τους για να τον εξερευνήσουν περαιτέρω. Κι από τη στιγμή που το αποτέλεσμα δίνει καινούργια πράγματα, αυτό είναι απολύτως εντάξει.
Γιάννης-Ορέστης Παπαδημητρίου
Ο Κώστας Σαββόπουλος είναι υποψήφιος διδάκτορας, συγγραφέας του βιβλίου «I still love H.E.R., Τι μου έμαθε για τον σεξισμό και την αρρενωπότητα η ραπ».
Ο Γιάννης-Ορέστης Παπαδημητρίου είναι μέλος της δημοσιογραφικής ομάδας The Manifold και παρουσιαστής της εκπομπής «The Archipelago» στο Movement Radio.
