Ο συνθέτης ηλεκτροακουστικής μουσικής και performer Τόλγκα Τουζούν δεν μας είναι άγνωστος. Το 2018 η Στέγη τού είχε αναθέσει ένα πρότζεκτ με τίτλο «Φαντασιακές γειτονιές της Αθήνας», ένα άκρως πρωτοποριακό άκουσμα με ηχογραφήσεις της πόλης. Μόλις επέστρεψε στην Αθήνα, καθώς η Λυρική του ανέθεσε μια συνεργασία με τη μεσόφωνο Αναστασία Κότσαλη και τον σαξοφωνίστα Γκουίντο ντε Φλάβιις, σε μια νέα σύνθεση-διασκευή του ορατορίου «Ιωνάς» του Tζοβάνι Μπατίστα Μπασάνι.
Λίγο πριν από την παγκόσμια πρώτη του έργου με τίτλο «Φάλαινα στην πόλη ή Γιατί το έκανες αυτό;» στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής, ο σημαντικός μουσικός και τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Bilgi της Κωνσταντινούπολης, όπου διδάσκει σύνθεση και ηλεκτρονική μουσική, εξηγεί τους λόγους για τους οποίους επέλεξε να το αναλάβει και τη διαδικασία που ακολούθησε, η οποία συμπεριλαμβάνει και τη συνεργασία του με την Τεχνητή Νοημοσύνη.
— Ποια είναι η θέση σας ως συνθέτη ακουστικής και ηλεκτρονικής μουσικής;
Η σύνθεση δεν αποτελεί κάτι αυτόνομο και έξω από τη ζωή. Στη ζωή μας είμαστε καλωδιωμένοι, χρησιμοποιούμε ηλεκτρονικά εργαλεία. Οι συνθέτες μουσικής ανέκαθεν, από την αρχαία Ελλάδα μέχρι πολύ πρόσφατα στην ιστορία, θεωρούνταν επιστήμονες. Από τον 19ο αιώνα και μετά θεωρήθηκαν καλλιτέχνες, κάτι που ανήκει στην αισθητική, που είναι αιθέριο και συνομιλεί με το επέκεινα. Ο συνθέτης έγινε ημίθεος, σχεδόν ιδιοφυΐα.
«Πήρα ως βάση το ορατόριο του Μπασάνι, με στόχο να παρουσιάσω μια σύγχρονη σύνθεση στην οποία όμως θα αντανακλούσαν κάποιες πλευρές του αρχικού, αυθεντικού ορατορίου, σε συνδυασμό με τους ήχους και τις μουσικές του 2024. Μεγάλη πρόκληση. Εσείς θα απαντήσετε αν τα κατάφερα».
Πριν από αυτό, οι μουσικοί έκαναν απλώς τη δουλειά τους. Αυτό εμένα μου αρέσει, ότι ήταν μέρος της καθημερινότητας της ζωής. Νομίζω ότι στον 21ο αιώνα ο στόχος είναι να ενταχθεί και πάλι ο συνθέτης πίσω στη ζωή. Οπότε οποιαδήποτε μορφή τεχνολογίας χρησιμοποιούμε στη ζωή μας θεωρώ ότι μπορεί να επηρεάζει ό,τι κάνουμε. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο προσπαθώ να έχω σταθερή επαφή με όλες τις εξελίξεις και φυσικά με την πιο πρόσφατη μόδα, που είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη.
— Είστε κυρίως συνθέτης ηλεκτρονικής μουσικής;
Μόνο όταν δεν έχω να πληρώσω χορωδία την αποκαλώ ηλεκτρονική. Στην πραγματικότητα γράφω ηλεκτροακουστική μουσική.
— Οπότε, δεν έχετε αναφορές στην παραδοσιακή τουρκική μουσική;
Ελάχιστες. Ξεκίνησα με πιάνο και αφού πρώτα σπούδασα Πολιτικές Επιστήμες, πήγα στο Παρίσι, όπου σπούδασα σύνθεση στη σχολή που ίδρυσε ο Πιερ Μπουλέζ, την IRCAM. Παρόλο που έκανα το διδακτορικό μου στη Νέα Υόρκη, κυρίως στη Γαλλία παρουσιάζω τη δουλειά μου. Έχω καλούς φίλους εκεί, οι οποίοι μου κάνουν την τιμή να προωθούν τις συνθέσεις μου. Οπωσδήποτε δεν μπορώ να παραβλέψω ότι είμαι από την Κωνσταντινούπολη και ζω εκεί, οπότε σε κάποιο βαθμό δεν μπορεί παρά αυτό να επηρεάζει τη μουσική μου. Αλλά όχι η παραδοσιακή μουσική.
— Οι ήχοι της μητρόπολης, όπως κάνατε το 2018 με τις γειτονιές της Αθήνας;
Ακριβώς. Όπως με την Αθήνα, έτσι και η Κωνσταντινούπολη με επηρεάζει καθημερινά. Δεν μπορώ να το αρνηθώ. Αλλά το σε ποιον βαθμό επηρεάζει τη μουσική μου, αυτό είναι κάθε φορά διαπραγματεύσιμο. Κάθε φορά που ξεκινάω μια σύνθεση. Για το πρότζεκτ που παρουσιάζουμε τώρα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής, ήξερα ότι είχα τη δυνατότητα να υπάρχει κανονάκι, ένα όργανο που το βρίσκεις σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή έως το Μαρόκο. Κι ότι η βάση επάνω στην οποία έπρεπε να δουλέψω ήταν το ορατόριο «Ιωνάς» του Μπασάνι, του 17ου αιώνα, όπου έχουμε το τσέμπαλο. Ως εκ τούτου, μπορούσα να πάω προς το μπαρόκ, χρησιμοποιώντας το κανονάκι στον ρόλο του τσέμπαλου, ή να κινηθώ σε τελείως μοντέρνα κατεύθυνση και να το κάνω να παίξει τον ρόλο της άρπας. Άλλαζα συνεχώς την προοπτική μου και εν τέλει βρέθηκα κάπου μεταξύ μπαρόκ και παράδοσης.
— Παρ' όλη τη σχέση σας με την ηλεκροακουστική μουσική, παραμένετε πιστός στις κλασικές σας καταβολές;
Πάρα πολύ. Βλέπω τον εαυτό μου ως συνθέτη μουσικής. Συνθέτης ηλεκτροακουστικής μουσικής αλλά και κλασικής μουσικής. Με το ένα πόδι εδώ και με το άλλο παραπέρα. Συχνά καλούμαι και να διευθύνω.
— Συμφωνική μουσική;
Μικρότερα σύνολα, όποτε χρειάζεται.
— Υπάρχει σύγχρονη τουρκική αβανγκάρντ μουσική σκηνή;
Πριν από 20 χρόνια θα έλεγα όχι, αλλά σήμερα ναι. Γίνεται σοβαρή δουλειά στα πανεπιστήμια, όπου υπάρχουν 4-5 μουσικές σχολές με στόχο τη σύγχρονη πρωτοποριακή σύνθεση και το επίπεδο της περφόρμανς που ήταν ανέκαθεν πολύ συντηρητικό.
— Έτσι κι αλλιώς οι πολιτικοί δεν έχουν λόγο να φοβούνται ένα είδος που δεν έχει μεγάλη λαϊκή απήχηση.
Σωστά. Παίρνω συχνά ταξί για να πάω στο πανεπιστήμιο και με ρωτάνε τι δουλειά κάνω. Όταν τους λέω συνθέτης αμέσως μπαίνουν στο YouTube να ακούσουν τις μουσικές μου. Βρίσκουν κάτω από το όνομά μου από εκτέλεση στο πιάνο κλασικής μουσικής έως free-impro και ηλεκτρονική μουσική. Ακούνε, ακούνε και μετά με ρωτάνε γιατί δεν έχει λόγια. Και γιατί το κάνω αυτό; Γιατί γράφω τέτοια μουσική. Τότε πρέπει να τους εξηγήσω…
— Να ρωτήσω κι εγώ γιατί το κάνετε αυτό; Δεν σας απογοητεύει ότι γράφετε ένα είδος με περιορισμένο κοινό;
Ξέρω ότι η μουσική που γράφω δεν θα γίνει ποτέ δημοφιλής. Ήξερα ανέκαθεν ότι η μουσική μου δεν θα ακουστεί σε μεγάλα στάδια. Έχω αποφασίσει ότι δεν βλέπω τη μουσική ως καριέρα αλλά ως ένα επάγγελμα. Πάντως δεν έχω κάνει ποτέ αίτηση να με πάρουν σε μεγάλα φεστιβάλ ή σε διαγωνισμούς. Απολαμβάνω να μαθαίνω από τη δουλειά μου, από τη διαδικασία που κάθε φορά ακολουθώ καθώς συνθέτω. Μαθαίνω πράγματα που σχετίζονται με τη σύνθεσή μου. Και όχι μόνο ό,τι συνδέεται με τη σύνθεση αλλά και με εμένα τον ίδιο, τις φοβίες μου. Σαν να είναι ένα είδος ψυχανάλυσης. Οπότε, αν κάποιος μου πει ότι δεν του άρεσε ένα κομμάτι μου και για ποιο λόγο, δεν απέχει από τις ερωτήσεις που κι εγώ έχω θέσει χιλιάδες φορές στον εαυτό μου. Έχω αποκτήσει γερό στομάχι εξαιτίας τους.
— Θα λέγατε ότι ένα πρότζεκτ όπως αυτό του «Ιωνά» αγγίζει βαθύτερες προσωπικές σας ανησυχίες;
Εν μέρει, ναι. Όταν μου το πρότειναν η Αναστασία και ο Γκουίντο, είπα «ναι» γιατί τους αγαπώ και τους θεωρώ σπουδαίους ερμηνευτές και ήξερα ποιο θα είναι το αποτέλεσμα. Ταυτόχρονα σκέφτηκα τι έχω να μάθω από αυτό. Κι έμαθα πολλά. Πήρα ως βάση το ορατόριο του Μπασάνι, με στόχο να παρουσιάσω μια σύγχρονη σύνθεση στην οποία όμως θα αντανακλούσαν κάποιες πλευρές του αρχικού, αυθεντικού ορατορίου, σε συνδυασμό με τους ήχους και τις μουσικές του 2024. Μεγάλη πρόκληση. Εσείς θα απαντήσετε αν τα κατάφερα. Προσωπικά χάρηκα πολύ τη διαδικασία.
— Σε ποιον βαθμό συνδεθήκατε με τη θεολογική πλευρά του έργου;
Μεγάλωσα σε μια μεσοαστική οικογένεια στην οποία δεν είχαμε μεγάλη επαφή με τις θρησκευτικές παραδόσεις. Στη γειτονιά μου, στο Καντικιόι, υπήρχαν ορθόδοξες και αρμενικές εκκλησίες. Πήγα στο γαλλικό γυμνάσιο του Lycée Sain Joseph. Καθώς οι πρώτες μου σπουδές ήταν στις Πολιτικές και Κοινωνικές Επιστήμες, τέτοιου είδους κείμενα είναι πολύτιμα όσον αφορά την επιρροή που ασκούν στην κοινωνία, στους ανθρώπους και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Ειδικά η ιστορία του Ιωνά από την Παλαιά Διαθήκη έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Πρόκειται για έναν επαναστατημένο προφήτη, καθώς αρνείται την εντολή του Θεού. Δεν πηγαίνει στη Νινευή, όπου τον στέλνει, και παίρνει το καράβι για αλλού. Όταν επιστρέφει, μετανοεί, αλλά και τότε ρωτάει τον Θεό γιατί έπρεπε να κάνει όλο αυτόν τον κόπο αφού δεν κατέστρεψε τη Νινευή. Πολύ ενδιαφέρουσα στάση για προφήτη. Σε αυτό επικεντρώθηκα κι εγώ.
— Δίνοντάς του πολιτική χροιά.
Ναι.
— Περίμενα να του δώσετε μεγαλύτερη υπαρξιακή διάσταση.
Ο Μπασάνι επικεντρώθηκε περισσότερο στην ελπίδα και στην υπακοή. Εγώ επικεντρώθηκα στην ανυπακοή, στο να πολεμήσει για το αδύνατο. Πώς μπορεί ένας προφήτης να δείξει σε κάποιον που έχει την εύνοια του Θεού ότι μπορεί να Του αρνηθεί μια εντολή; Από εκεί βγαίνει και ο τίτλος, που είναι και η ερώτηση την οποία θέτει ο καπετάνιος στον Ιωνά: «Γιατί το έκανες αυτό;». Θεωρώ ότι αυτή η έμφαση που έδωσα βρίσκεται μεταξύ της ελπίδας και της υπακοής, κι ότι η ιστορία έχει πολλά περισσότερα επίπεδα ανάγνωσης. Δεν θα έλεγα τολμηρότητας, αλλά πρόκειται για την πρώτη εκδοχή της ατομικής επιλογής.
— Η οποία αντανακλά τις πολιτικές σας πεποιθήσεις;
Είμαι μαρξιστής τροτσκιστής και ανήκω σε μια μικρή ακροαριστερή ομάδα που αγωνίζεται ενάντια στον ρατσισμό, το απαρτχάιντ, και υπέρ των μειονοτήτων, της αναγνώρισης των γενοκτονιών, των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων. Κάνουμε ό,τι μπορούμε.
— Στο έργο σας έχει μείνει κάτι από τον Μπασάνι;
Δεν πρόκειται για παραδοσιακή όπερα, αλλά έχει μείνει ένα άρωμα. Η Αναστασία είναι σοπράνο με κλασική παιδεία και βασίστηκα σε αυτό. Μερικά πράγματα θα ακουστούν πολύ οπερατικά και άλλα καθόλου. Υπάρχουν πολλά διαφορετικά ηχητικά στρώματα, ο ήχος από το σαξόφωνο και το κανονάκι, αλλά και ηχογραφήσεις της φωνής της. Πριν από έναν χρόνο την είχα ηχογραφήσει εδώ στην Αθήνα και χρησιμοποίησα αυτή την ηχογράφηση στο ηλεκτρονικό κομμάτι, οπότε θα ακούσετε και μια κατά κάποιον τρόπο αλλοιωμένη εκδοχή της φωνής της. Και φυσικά φωνές που παρήχθησαν από το ΑΙ.
— Αυτό έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Γιατί χρειαστήκατε τη συμβολή του;
Έπρεπε να γράψω το λιμπρέτο εγώ σε τρεις γλώσσες, ιταλικά, ελληνικά και αγγλικά. Το ελληνικό κομμάτι παραπέμπει στη Βίβλο, το ιταλικό στο λιμπρέτο του Μπασάνι και το αγγλικό στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Ζήτησα από το ΑΙ να μου γράψει ένα λιμπρέτο, αλλά το αποτέλεσμα δεν ήταν καλό. Τότε του ζήτησα να μου γράψει ένα ποίημα για κάποιον που έχει παγιδευτεί κάπου και δεν μπορεί να ξεφύγει. Αυτό ήταν ΟΚ και ζήτησα να μου το γράψει με μια αίσθηση σουρεαλιστική. Αυτό ήταν ακόμα καλύτερο και του το ζήτησα ξανά και ξανά, μέχρι που το εκπαίδευσα και γινόταν όλο και καλύτερο. Έτσι βρέθηκα με ένα ποίημα «Ritornello», το μέρος του ορατορίου μιας μπαρόκ τεχνικής του 18ου αιώνα που μιλάει για μια επιστροφή. Αλλά στη δική μου περίπτωση, θα είναι η μεταφορά ποιας επιστροφής; Επιστροφή στον Μπασάνι και στο μπαρόκ! Επίσης ο Ιωνάς που επιστρέφει στον εαυτό του, αφού μέσα στην κοιλιά του κήτους έζησε ένα τραύμα. Μια ενδοσκόπηση μέσα από ένα ποίημα.
— Αλλά ακούγονται και φωνές που απαγγέλλουν φτιαγμένες από την Τεχνητή Νοημοσύνη;
Τα ελληνικά αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη. Τα επέλεξα, τα δημιούργησα και ζήτησα να τα απαγγείλουν. Οι φωνές ακούγονται εντελώς ανθρώπινες. Είναι κάπως τρομακτικό, αλλά μια λύση είναι να τις οικειοποιηθούμε.
— Τι το «ιερό» έχει μείνει;
Η ίδια η ιστορία του Ιωνά. Οι προσευχές του, στις οποίες προσπάθησα να επικεντρωθώ. Στην Παλαιά Διαθήκη δεν παραμένει απολύτως πιστός στον Θεό, συνειδητοποιεί κάποια πράγματα και έχει τη δική του προσωπική άποψη. Το καταπληκτικό είναι ότι ο Θεός τού εξηγεί για ποιον λόγο δεν κατέστρεψε τη Νινευή.
— Θα μπορούσατε να παρουσιάσετε αυτό το έργο στην Εθνική Όπερα της Τουρκίας;
Όχι, γιατί έχουν πολύ περιορισμένη άποψη για το τι είναι όπερα και ορατόριο. Ένα εμπόδιο που δεν ξεπερνιέται εύκολα. Αλλά δεν νομίζω ότι θα ήθελα κι εγώ.
Το 2ο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής θα διεξαχθεί από την Κυριακή των Βαΐων 28 Απριλίου έως και τη Μεγάλη Τρίτη 30 Απριλίου 2024 σε διάφορους χώρους στην πόλη.
Το ορατόριο «Φάλαινα στην πόλη ή Γιατί το έκανες αυτό;» παρουσιάζεται στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή τη Μεγάλη Τρίτη 30/4 στις 20:00 και στις 21:30.
