Στο μαύρο του t-shirt δύο μόνο λευκές λέξεις γράφουν «To find». Το ύφος του μαρτυρά ότι διερωτάται συνεχώς διάφορα και το βλέμμα του εξετάζει την παραμικρή λεπτομέρεια. Στη φωνή του δεν αφήνει να διαφανεί ίχνος συναισθήματος. Το θέατρο που κάνει αποδεικνύει πως δεν σταματά αν δεν δώσει νόημα και στην τελευταία λέξη του κειμένου. Και οι παραστάσεις του φτιάχνονται για να δείξει σε όλους πόσους θησαυρούς κρύβουν τα μεγάλα κείμενα πίσω από την πρώτη ανάγνωση. Υπάρχει κάτι για το οποίο είναι τελικά βέβαιος ο Κονσταντίν Μπογκομόλοφ;
Στο enfant terrible της Ρωσίας δεν αρέσουν οι βεβαιότητες. Ο 42χρονος σκηνοθέτης που δοκιμάζει με ρεαλισμό, ακρότητες και ανελέητη σάτιρα τις αντοχές του κοινού σε όλο τον κόσμο είναι ένας συνομιλητής που του αρέσει να σε εκπλήσσει, διαλύοντας ό,τι νομίζεις ότι γνωρίζεις για εκείνον.
Έναν χρόνο μετά την αποθέωση των Αδελφών Καραμάζοφ από το αθηναϊκό κοινό και λίγους μήνες μετά το Έγκλημα και Τιμωρία που ανέβασε στην Ιταλία, επιστρέφει στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και γίνεται ο πρώτος διεθνής σκηνοθέτης που δουλεύει με Έλληνες ηθοποιούς για να μεταφέρει στη σκηνή 1.000 απαιτητικές σελίδες ενός σπουδαίου μυθιστορήματος. Το βλάσφημο παιδί του ρωσικού θεάτρου τερματίζει τη σχέση του με τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και ζωντανεύει μέσα σε ένα σκληρό, μεταλλικό σκηνικό τους δικούς του Δαιμονισμένους.
Τα κλασικά βιβλία, δυστυχώς, είναι πάντα μια αχνή ανάμνησή μας. Είναι κρίμα η μόρφωση ενός ανθρώπου να σταματά στην ηλικία που στην ουσία δεν του αφήνει τίποτα. Είναι ωραίο να διαβάσεις τον «Ηλίθιο» στα 25, αλλά είναι ακόμα καλύτερο να επιστρέψεις σε αυτόν στην ωριμότητά σου.
Ο μηδενιστής Πιοτρ Βερχοβένσκι, ο δαιμονικός Νικολάι Σταβρόγκιν και οι υπόλοιποι αντιήρωες του Ρώσου συγγραφέα τριγυρίζουν από τα μέσα Σεπτεμβρίου στην Αθήνα και αναζητούν στην ελληνική νοοτροπία κώδικες για να λύσουν ρωσικά μυστήρια και να ζωντανέψουν μια αιώνια ιστορία με φόντο την Ελλάδα του σήμερα.
«Δεν κάνω κάποια σαφή προσπάθεια να φέρω τους Δαιμονισμένους στη σημερινή ελληνική πραγματικότητα ούτε στη ρωσική ή σε καμία άλλη. Δεν θέλω να εντάξω στην παράσταση στοιχεία που να οδηγούν τον θεατή σε συγκεκριμένη χώρα. Θέλω να μιλήσω για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού όχι τόσο ως προς τον τρόπο που έχει δομηθεί η κοινωνία αλλά ως προς τον τρόπο που αναπτύχθηκε η φιλοσοφία και η σχέση μας με τη θρησκεία» λέει. «Ποτέ δεν με ενδιέφερε αν κάποιος είναι Έλληνας, Ρώσος, Γερμανός. Προφανώς υπάρχουν ηθοποιοί διαφορετικών σχολών, όπως υπάρχουν και στιγμές στην παράσταση που η μητρική γλώσσα κάποιου αποδεικνύεται εργαλείο. Αλλά μέχρι εκεί. Τίποτε άλλο δεν αλλάζει τον τρόπο που δουλεύω με κάποιον. Ίδια προβλήματα, ίδια πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, ίδια διαδικασία. Όποιον και να έχω απέναντί μου, ο στόχος είναι πάντα ο ίδιος: προσπαθώ να αλλάξω τους ηθοποιούς. Να αλλάξω το μέσα τους».
— Επιλέξατε για άλλη μια φορά ένα βιβλίο γεμάτο πολιτικές αναφορές.
Αυτό είναι το επακόλουθο. Οι Δαιμονισμένοι μιλούν μεν για πολιτική, αλλά αυτή είναι απλώς η κουρτίνα. Αν την τραβήξεις, υπάρχουν από πίσω θησαυροί για τον πολιτισμό μας. Ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι ένας πολιτικός συγγραφέας. Κακώς τον συμπεριλαμβάνουμε σε αυτούς, γιατί στην πραγματικότητα ποτέ δεν μιλά γι' αυτήν. Μιλάει για δολοφόνους, για συνωμοσίες και πλεκτάνες, για επαναστατικά κινήματα, και νομίζουμε ότι όλα αυτά αφορούν μόνο την πολιτική και όχι την ανθρώπινη φύση. Για μένα οι χαρακτήρες που χτίζει μιλούν μόνο για ένα πράγμα, τον θάνατο. Είναι ερωτευμένοι με τον θάνατο, είναι ο θεός τους, ο σκοπός τους, ο εραστής τους. Ο θάνατος είναι η θεμελιώδης αρχή και το πλαίσιο του χριστιανικού πολιτισμού μας. Είναι αυτό που περιμένουμε, που φοβόμαστε, που σκεφτόμαστε, που φθονούμε, που διαχειριζόμαστε, που θεωρούμε βέβαιο, αυτό που, όσο ζούμε, ελπίζουμε ότι θα αποφύγουμε. Η πολιτική, λοιπόν, μέσα σε αυτό το θανατερό τοπίο είναι το αλατοπίπερο, δίνει τη γεύση.
— Αυτήν τη μικρή ομάδα επαναστατών του βιβλίου θα την παρομοιάζατε με τους σημερινούς τρομοκράτες;
Όχι μόνο με τους σημερινούς αλλά και με τους χθεσινούς και με τους αιώνιους. Είναι άνθρωποι που τους ενώνουν ο θάνατος, το αίμα και ο στόχος ενός θύματος. Αν ρωτήσετε οποιονδήποτε στον πλανήτη «πώς αποκαλείς μια μικρή ομάδα ανθρώπων που θέλει να σκορπίσει θύματα και αίμα στην ευρωπαϊκή κοινωνία;», θα σας απαντήσει «τρομοκράτες».
— Εσείς τι θα απαντούσατε;
Θα σας δώσω την απάντηση με την παράσταση και θα είναι πολιτική, αλλά καθόλου κοντά στις κοινές ερμηνείες. Μην περιμένετε από μένα σχόλιο για κομμουνιστές, πολιτικά κόμματα ή την ελληνική κρίση. Δεν με αφορά τόσο το τοπίο των τελευταίων 3-4 ετών. Ασφαλώς και γνωρίζω ότι υπάρχει κρίση, αλλά τη θεωρώ ένα μικρό επεισόδιο. Δεν με ενδιέφερε να κάνω μια παράσταση για να σχολιάσω το σήμερα. Αντιθέτως, με γοητεύουν ζητήματα ελληνικής κουλτούρας και νοοτροπίας και αυτά έχω εντάξει στην παράσταση.
— Ποιος θεωρείτε ότι είναι σήμερα ο Βερχοβένσκι ή ο σατανικός Σταβρόγκιν;
Δεν ξέρω. Ή, για να είμαι πιο ειλικρινής, δεν θέλω να αποκαλύψω λεπτομέρειες της παράστασης. Γενικά, δεν θέλω να ταυτίζω έναν λογοτεχνικό ήρωα με πρόσωπο πολύ συγκεκριμένο και σημερινό, γιατί είναι σαν να καταργώ ένα μεγάλο μέρος της διάστασής του. Για τον ίδιο λόγο, ποτέ δεν με ενδιέφερε η καταγωγή, η ηλικία ή το φύλο κάποιου. Αυτός είναι κι ο λόγος που βάζω γυναίκες να παίζουν ανδρικούς ρόλους. Για μένα το φύλο είναι μόνο ρούχα. Να, στους Δαιμονισμένους, για παράδειγμα, η Έλενα Τοπαλίδου ερμηνεύει τον Σταβρόγκιν. Η σύνδεση ενός ηθοποιού με τον ρόλο που θα του δώσω γίνεται μέσα από τη φωνή, την ερμηνεία, την ψυχή του. Αυτά μόνο με καθοδηγούν. Αυτό που δεν αλλάζω είναι το κείμενο. Μπορεί να έχω κόψει πολλές σκηνές ή να έχω ανακατέψει τη σειρά στην εξέλιξη της υπόθεσης, αλλά έχω πάντα ανάγκη την επιθετικότητά του. Θέλω τη σύνδεση με τα λόγια του Ντοστογιέφσκι.
— Γιατί συνήθως καταφεύγετε σε κλασικά αριστουργήματα;
Δεν μου αρέσουν οι σύγχρονοι συγγραφείς, γιατί δεν έχουν δικό τους σύμπαν. Βρίσκω τα κλασικά μυθιστορήματα πιο πνευματώδη, πιο ενδιαφέροντα και με περισσότερο χώρο για να δημιουργήσω κι εγώ κάτι μέσα τους. Ο Ντοστογιέφσκι, για παράδειγμα, έχει πάντοτε μια εξαιρετική αστυνομική διάσταση, μελόδραμα, φαντασία και συγχρόνως μεγάλες δόσεις φιλοσοφίας, πολλά περιθώρια για ερμηνεία και πολλαπλά στρώματα δεύτερης ανάγνωσης. Βεβαίως, τα κλασικά έργα δημιουργούν μεγάλη δυσκολία στη συνεργασία μου με τους ηθοποιούς, καθώς πρέπει να τους πείσω ότι δεν χρειάζεται υπερβολή για να ανταποκριθούν στην πολυπλοκότητα των ρόλων και των συναισθημάτων, αλλά και στην ιστορική φήμη που κουβαλά ένα έργο.
— Με τον Ντοστογιέφσκι πώς προέκυψε αυτή η μεγάλη αδυναμία;
Για μένα ο Ντοστογιέφσκι δεν είναι ένας μεγάλος έρωτας. Δεν τον αγαπώ. Απλώς έχει τρομερό ενδιαφέρον να «συνεργάζομαι» μαζί του. Στο θέατρο δεν ξεκινώ να δουλεύω λέγοντας «έχω στα χέρια μου το τέλειο κείμενο». Προτιμώ να λέω «έχω ένα κείμενο ιδανικό για ανέβασμα». Για παράδειγμα, επιστρέφοντας στη Ρωσία, πρόκειται να ανεβάσω το Μαιτρ και Μαργαρίτα, ένα μυθιστόρημα φανταστικού ρεαλισμού του Μπουλγκάκοφ. Είναι ένα βιβλίο που το μισώ και το θεωρώ πολύ κακό. Φρικτή λογοτεχνία. Ωστόσο, έχει έξοχη δομή και προσφέρεται για να το αξιοποιήσεις.
— Δηλαδή, τι είναι αυτό που ψάχνετε σε ένα κείμενο;
Υλικά με τα οποία θα μπορέσω να κατασκευάσω τον κόσμο μου. Χαρακτήρες, ατμόσφαιρα, ελαττώματα, κόσμους διαφορετικούς. Με την τελειότητα δεν θέλω να αναμετριέμαι. Ποια η ανάγκη να ασχοληθείς με το ιδανικό;
— Ποιος συγγραφέας έχει γράψει τέτοια τέλεια και απαγορευτικά για σας βιβλία;
Ο Τόμας Μαν. Δεν σου αφήνει κανένα περιθώριο. Ό,τι κι αν κάνεις, δεν θα είναι ποτέ καλύτερο από αυτό που περιγράφει στις σελίδες. Επιχείρησα να κάνω στη Μόσχα μια παράσταση με το Μαγικό Βουνό, αλλά με το που ξεκινήσαμε πρόβες διαπίστωσα πως οι ηθοποιοί δεν μπορούσαν να αρθρώσουν λέξη. Η ομορφιά και η γοητεία του κειμένου τούς κατάπινε. Τελικά, δεν έβαλα ούτε μισή κουβέντα του και τους ζήτησα μόνο να βήχουν επί μιάμιση ώρα. Άλλωστε, το βιβλίο διαδραματίζεται σε σανατόριο. Το δικό μου θεώρημα λέει πως την απόλυτη αρμονία δεν την πειράζεις για κανέναν λόγο. Αλλά όταν πέφτει στα χέρια μου ένα χαρισματικό βιβλίο που νιώθω ότι μπορώ να τρυπώσω στα μικρά του κενά ή στις πιθανές του αδυναμίες, τότε βρίσκω το ιδανικό για μένα πεδίο.
— Ο Ντοστογιέφσκι, από την άλλη, είναι ένας από τους συγγραφείς των νιάτων μας.
Έχετε απόλυτο δίκιο. Δύσκολα θα ακούσεις έναν 60άρη να μιλά για τον Ντοστογιέφσκι. Αλλά αυτό είναι το εκπαιδευτικό μας έλλειμμα. Στο λύκειο ή στο πανεπιστήμιο διαβάζουμε βιβλία από τα οποία δεν καταλαβαίνουμε τίποτα και δυστυχώς δεν επιστρέφουμε σε αυτά σε στιγμές που θα μπορούσαν πραγματικά να μας φωτίσουν και να κατανοήσουμε τις πιο βαθιές τους αρετές. Τα κλασικά βιβλία, δυστυχώς, είναι πάντα μια αχνή ανάμνησή μας. Είναι κρίμα η μόρφωση ενός ανθρώπου να σταματά στην ηλικία που στην ουσία δεν του αφήνει τίποτα. Είναι ωραίο να διαβάσεις τον Ηλίθιο στα 25, αλλά είναι ακόμα καλύτερο να επιστρέψεις σε αυτόν στην ωριμότητά σου.
— Σε τι φάση βρίσκεται το θέατρο στη Ρωσία;
Το ρωσικό θέατρο αναπτύχθηκε και αναδιαμορφώθηκε ριζικά τα τελευταία δέκα χρόνια. Εμφανίστηκαν πολλές νέες ομάδες, σκηνοθέτες με αρετές και ρηξικέλευθες απόψεις. Έγινε ένα μοντέρνο ευρωπαϊκό θέατρο που καμία σχέση δεν έχει με τη θεατρική τέχνη περασμένων δεκαετιών. Όμως αυτή η ραγδαία εξέλιξη δημιούργησε και ένα είδος κρίσης, όπως και σε πολλά άλλα πράγματα στη ζωή. Η αισιόδοξη εποχή πέρασε γρήγορα κι αυτό που απέμεινε δεν ξέρουν τι να το κάνουν. Υπάρχει μια βαθιά επιθυμία να δημιουργήσουν κάτι νέο, αλλά δεν έχουν βρει τις λέξεις να το εκφράσουν.
— Εσείς προσθέτετε κάτι νέο στο ρωσικό θέατρο;
Μμμμ, δεν το έχω σκεφτεί. Κάνω αυτό που μου αρέσει, αυτό που θέλω, χωρίς να σκέφτομαι ποτέ σε ποια κατηγορία θα μπει η παράστασή μου. Αν μου περάσει αυτό από το μυαλό, νομίζω πως θα σταματήσω να σκηνοθετώ.
— Το ίδιο θα κάνετε κι αν σας λογοκρίνουν;
Ποτέ δεν είχα τέτοιο κρούσμα σε παραστάσεις μου στη Ρωσία. Ξέρετε, μέσα μου δεν έχω κανένα όριο. Κάποιες φορές αναρωτιέμαι αν οι ηθοποιοί με τους οποίους συνεργάζομαι θα αντέξουν το πόσο ριζοσπαστικός και ακραίος είμαι. Αλλά αυτή είναι μια σκέψη που κάνω γιατί νοιάζομαι για τις δικές τους αντοχές, όχι για τις δικές μου. Εγώ δεν φοβήθηκα ποτέ τίποτα κι αν υπάρχει κάτι μέσα μου να με σταματά, είναι το ίδιο στη χώρα μου, στη Γερμανία, στην Ελλάδα και παντού. Άλλωστε στη Ρωσία το μεγάλο πρόβλημα είναι ο έλεγχος των μέσων ενημέρωσης. Η τέχνη δεν έχει σοβαρά προβλήματα ή παρεμβάσεις. Τα ζητήματα λογοκρισίας που απασχολούν τη ρωσική καλλιτεχνική κοινότητα, πιστέψτε με, δεν είναι διαφορετικά από αυτά που ταλαιπωρούν πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
— Όπως;
Η Πολωνία, για παράδειγμα. Γενικά, δεν υπάρχει κράτος που να μην αντιμετωπίζει κάποιο είδος λογοκρισίας. Όλες οι κοινωνίες έχουν κανόνες που αν με κάποιον τρόπο τούς καταπατήσεις, γίνεσαι αυτομάτως εχθρός. Από κει και πέρα είναι επιλογή του καλλιτέχνη να πει «δεν υπάρχει κανόνας που θα με περιορίσει. Θα κάνω ό,τι θέλω». Στη συνέχεια, βέβαια, πρέπει να είναι έτοιμος να αποδεχτεί ότι η τόλμη του μπορεί να σημαίνει σημαντική απώλεια χρηματοδότησης ή εσόδων για το πρότζεκτ του.
— Είναι τα χρήματα κάτι που σκέφτεστε;
Είναι πολύ περισσότερα τα πράγματα που σκέφτομαι ετοιμάζοντας μια δουλειά. Και, ναι, είναι και τα χρήματα μέσα σε αυτά. Θεωρώ απολύτως λογικό, όταν θέλεις να απευθύνεσαι σε μεγάλο κοινό και προσδοκάς ανταπόκριση, να υπολογίζεις και τα οικονομικά. Όχι ότι τα χρήματα καθορίζουν για μένα το αισθητικό αποτέλεσμα ή την άποψή μου για μια παράσταση. Άλλο το να γίνεσαι σκλάβος κάποιου κι άλλο να κατανοείς τους όρους με τους οποίους παίζεται το παιχνίδι.
— Φέτος γιορτάζονται 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση και ο ευρωπαϊκός Τύπος έχει εξαντλητικά αφιερώματα που μελετούν τι σημαίνει ένας αιώνας από τον έναν Βλαντίμιρ (Λένιν) στον άλλον (Πούτιν).
Οι επέτειοι δεν με αφορούν, γιατί όταν μια ιστορική στιγμή μπαίνει κάτω από την ταμπέλα του εορτασμού καταντά ένα ακόμα brand. Γιατί να μη μιλήσουμε του χρόνου ή γιατί δεν μιλήσαμε πέρσι για τις επιπτώσεις της Οκτωβριανής Επανάστασης; Οι επέτειοι είναι ένας ακόμα τρόπος για να βγάζουν κάποιοι χρήματα από ιδρύματα, οργανισμούς μελετών κ.λπ. Θυμηθείτε αυτό που σας λέω: όταν κάποιος σου πει «θέλω να κοιτάξω το παρελθόν», στην πραγματικότητα θέλει λεφτά. Η Ρωσία άλλωστε είναι γεμάτη επαναστάσεις, αλίμονο αν μέναμε στην Ιστορία. Πράγματι, μου αρέσει να χρησιμοποιώ με διάφορους τρόπους την Ιστορία στις παραστάσεις μου, αλλά όχι γιατί με ενδιαφέρει το παρελθόν. Ο μόνος λόγος που επιστρέφω σε αυτό είναι για να κοιτάξω το μέλλον.
— Θέλετε να αποφεύγετε λάθη;
Όχι, μόνο ως αντικείμενο μελέτης το χρησιμοποιώ, καθόλου ως μέθοδο διδασκαλίας. Θεωρώ εσφαλμένη την κοινή πεποίθηση ότι το παρελθόν διδάσκει. Κανένα παρελθόν και καμία κερδισμένη εμπειρία δεν μπορεί να σε γλιτώσει από αυτό που επιθυμείς. Όσες φορές κι αν κοιτάξεις τα λάθη του παρελθόντος, άλλες τόσες φορές θα τα επαναλάβεις.
— Tελικά, με τον θάνατο τι σχέση έχετε;
Τον τιμώ στις παραστάσεις μου και μιλάω σ' εσάς γι' αυτόν. O δικός μου αγώνας μαζί του σηκώνει πολλή κουβέντα. Άλλωστε θεωρώ ότι ο καλύτερος τρόπος να αποφύγεις κάποιον που θέλει να σε πληγώσει είναι να τον αγκαλιάσεις.
— Λίγο χριστιανικό μού ακούγεται αυτό.
Μπορεί, αλλά είναι και κάτι που κάνουν μέχρι και οι μποξέρ. Όταν εξοντωθούν και δεν μπορούν άλλο να παλέψουν, αγκαλιάζονται. Ο ένας θα βγει νικητής και ο άλλος θα είναι πάντα ο ηττημένος, αλλά θα έχει υπάρξει και αυτή η ανακωχή. Έτσι κάνω κι εγώ με τον θάνατο. Μιλάω, παλεύω και τον αγκαλιάζω.
Info:
«Δαιμονισμένοι» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι
Konstantin Bogomolov
22/11-10/12
Ώρα: 20:00
Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, Κεντρική Σκηνή
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
σχόλια