Τεράστια αναστάτωση έχει προκληθεί στην Αμερική από την θεατρική δολοφονία του Ντόναλντ Τραμπ.
Η παράσταση της σαιξπηρικής τραγωδίας «Ιούλιος Καίσαρ», που φιλοξενείται στο Σέντραλ Παρκ της Νέας Υόρκης, προκάλεσε την μήνιν μερίδας του κοινού και του Τύπου, κυρίως των άκρως συντηρητικών εξ αυτών. Οι υποστηρικτές του Τραμπ δεν άντεξαν, φαίνεται, να βλέπουν τον Πρόεδρό τους να σφαγιάζεται επί σκηνής, στο πλαίσιο της συνωμοσίας εναντίον του Ρωμαίου πολιτικού, την οποία δραματοποιεί το έργο.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο σκηνοθέτης της παράστασης, o 59χρονος Όσκαρ Γιούστις, καλλιτεχνικός διευθυντής του Public Theater, το οποίο διοργανώνει κάθε χρόνο το υπαίθριο φεστιβάλ Shakespeare-in-the Park, είχε στο μυαλό του να καταστήσει προφανή τον παραλληλισμό μεταξύ των δύο ανδρών: ο Ιούλιος Καίσαρ της παράστασης εμφανίζεται με απείθαρχη ξανθή κώμη, μπλε κοστούμι, μακριά κόκκινη γραβάτα, σέξι σύζυγο σλαβικής καταγωγής, ακόμη και χρυσή μπανιέρα στην οποία χαλαρώνει νωχελικά λίγες ώρες προτού δολοφονηθεί από τον Βρούτο, τον Κάσσιο και τους λοιπούς στασιαστές.
Όταν «ανέβηκε», προ ημερών, στο διαδίκτυο ένα λαθραίο βίντεο της αιματηρής σκηνής, πολλοί την έκριναν προσβλητική και ακατάλληλη. Το ρεπουμπλικανικό κανάλι Fox News και ο ακροδεξιός ιστότοπος Breitbart News πήραν αμέσως τα ηνία της εκστρατείας στα social media εναντίον του θεάτρου Public. Ως αποτέλεσμα, δύο από τους βασικούς χορηγούς του θεάτρου απέσυραν τη χρηματοδότησή τους: η Delta Airlines και η Τράπεζα της Αμερικής.
Οι υποστηρικτές του Γιούστις θεωρούν τουλάχιστον αφελή όποιον «διαβάζει» στο έργο και, κατ' επέκταση στην παράσταση, μια προτροπή προς τη δολοφονία του Προέδρου. O Σαίξπηρ καθιστά ξεκάθαρο ότι η πράξη αυτή, ο βίαιος τερματισμός της ζωής του Καίσαρα, δεν έλυσε κανένα πρόβλημα στη Ρώμη, αντιθέτως άνοιξε τον ασκό του Αιόλου κι έφερε νέες καταστροφές.
«Ήταν φρικτό, σοκαριστικό. Δεν αγαπώ τον Τραμπ, αλλά είναι ο Πρόεδρος. Δεν μπορείς να τον δολοφονείς επί σκηνής» δήλωσε σε ραδιοφωνική συνέντευξή της η Λόρα Σάφερ, υπεύθυνη πωλήσεων του συντηρητικού ομίλου Salem Media, η οποία παρακολούθησε την παράσταση και φρόντισε να δημοσιοποιήσει την ανησυχία της στους κατάλληλους αποδέκτες. Ο γιος του Προέδρου, Ντόναλντ Τραμπ Τζούνιορ, έγραψε στο Twitter: «αναρωτιέμαι πόση απ' αυτή την "τέχνη" χρηματοδοτείται από τους φορολογούμενους». Λίγο αργότερα το National Endowment for the Arts (ο φορέας κρατικών επιχορηγήσεων των Τεχνών), που αντιμετωπίζει σοβαρή πιθανότητα κατάργησης από την κυβέρνηση Τραμπ, έσπευσε να δηλώσει πως δεν στήριξε οικονομικά την παράσταση του «Ιούλιου Κάισαρα».
Αντιθέτως, η πόλη της Νέας Υόρκης υπερασπίστηκε το Public: «Το να απειλείς τη διακοπή χρηματοδότησης ενός οργανισμού με βάση τις καλλιτεχνικές επιλογές του ισοδυναμεί με λογοκρισία» είπε στους New York Times ο Τομ Φίνκελπερλ, επίτροπος για τα πολιτιστικά ζητήματα της πόλης.
Τη βραδιά της επίσημης πρεμιέρας πολλοί ήταν οι καλλιτέχνες που στάθηκαν στο πλευρό των βαλλόμενων συναδέλφων τους. Ο Άλεκ Μπάλντουιν, ο κατεξοχήν παρωδός του Τραμπ στο Saturday Night Live, τηλεφώνησε στον σκηνοθέτη και του πρότεινε να συγκεντρώσουν μαζί μια ομάδα ανθρώπων πρόθυμων να αναπληρώσουν την χαμένη χρηματοδότηση. Ο ίδιος ο Γιούστις δήλωσε: «Αναγνωρίζουμε ότι η ερμηνεία του έργου εκ μέρους μας έχει προκαλέσει θερμές συζητήσεις _ κοινό, χορηγοί, και υποστηρικτές εξέφρασαν διαφορετικά σχόλια και απόψεις. Τέτοιου είδους συζητήσεις συνιστούν ακριβώς τον στόχο ενός θεάτρου που εμπλέκεται με τα κοινά: αυτή η συνομιλία αποτελεί τη βάση μιας υγιούς δημοκρατίας».
Οι υποστηρικτές του Γιούστις θεωρούν τουλάχιστον αφελή όποιον «διαβάζει» στο έργο και, κατ' επέκταση στην παράσταση, μια προτροπή προς τη δολοφονία του Προέδρου. O Σαίξπηρ καθιστά ξεκάθαρο ότι η πράξη αυτή, ο βίαιος τερματισμός της ζωής του Καίσαρα, δεν έλυσε κανένα πρόβλημα στη Ρώμη, αντιθέτως άνοιξε τον ασκό του Αιόλου κι έφερε νέες καταστροφές. «Όσοι επιχειρούν να υπερασπιστούν τη δημοκρατία χρησιμοποιώντας αντιδημοκρατικές μεθόδους» εξήγησε σε πρόσφατη ανακοίνωσή του ο σκηνοθέτης «πληρώνουν φοβερό τίμημα και καταστρέφουν τελικά τη δημοκρατία».
Ήρωας ή τύραννος;
Παρά τη φήμη του ως έργο που εναντιώνεται στην τυραννία, ο «Ιούλιος Καίσαρ», γραμμένος πιθανότατα το 1599, αρνείται να πάρει το μέρος της μιας ή της άλλης πλευράς, γεγονός που το καθιστά εξαιρετικά ολισθηρό και ανοιχτό σε ερμηνείες, όπως άλλωστε ισχύει για όλα τα έργα του Βάρδου. Αφηγείται την ιστορία της συνωμοσίας για τη δολοφονία του Καίσαρα, την ίδια τη δολοφονία και τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε, καθώς το φάντασμα του Καίσαρα καταδίωκε τους επικεφαλής στασιαστές σε όλο τον ρωμαϊκό κόσμο. «Τίποτε παρόμοιο δεν είχε παρουσιαστεί ως τότε στη σκηνή» γράφει ο Ντέιβιντ Ντάνιελ, επιμελητής της έγκριτης έκδοσης του Arden Shakespeare. «Ήταν ένα νέο είδος πολιτικού έργου, που συνδύαζε τη γρήγορη δράση και την ακαταμάχητη ρητορεία». Πόσο απαραίτητη ήταν η δολοφονία για το καλό της Ρώμης; Πόσο επικίνδυνος είχε πράγματι αρχίσει να γίνεται ο Καίσαρ για το πολίτευμα και πόσο πατριωτικά ήταν τελικά τα κίνητρα των στασιαστών; «Όπως ο Άμλετ, που γράφτηκε αμέσως μετά, το έργο αυτό συνιστά ένα ηθικό αίνιγμα» συνεχίζει ο Ντάνιελ «Αν ο Άμλετ εκφράζει αφιβολία, τότε ο Ιούλιος Καίσαρ εκφράζει αμφισημία: ο Καίσαρ άξιζε και δεν άξιζε να πεθάνει».
Ο Κικέρων γνώριζε και θαύμαζε τον Καίσαρα για τα χαρίσματα και τα επιτεύγματά του, ταυτόχρονα όμως αισθανόταν απέχθεια για τις μεθόδους και τις πολιτικές φιλοδοξίες του: χαιρέτισε τη δολοφονία του ως ενάρετη πράξη. Αυτή η αμφιταλάντευση δεν σταμάτησε ποτέ: σε όλη την ευρωπαϊκή παράδοση, ο Καίσαρ είναι πότε ήρωας και πότε τύραννος · ο Βρούτος είτε πατριώτης είτε δολοφόνος. Στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου η ψυχή του Καίσαρα εξυψώνεται και γίνεται αστέρι. Ο Δάντης έβαλε τον Βρούτο και τον Κάσσιο στον χαμηλότερο κύκλο της κολάσεως. Ο Τζον Γουίλκς Μπουθ έπαιξε σε μια παραγωγή του Ιούλιου Καίσαρα στη Νέα Υόρκη, λίγο καιρό προτού σκοτώσει τον Λίνκολν. Ο Κλάους φον Στάουφενμπεργκ, επικεφαλής της αποτυχημένης απόπειρας κατά της ζωής του Χίτλερ, κρατούσε ένα σημειωμένο αντίγραφο του έργου στο γραφείο του. Ο Νέλσον Μαντέλα μελετούσε το σαιξπηρικό κείμενο κλεισμένος στη φυλακή της Nήσου Ρόμπεν.
Εφιαλτική παραβολή
Πρώτος ο Όρσον Γουέλς, στην περίφημη αντι-φασιστική παράσταση που σκηνοθέτησε στο Mercury Theater της Νέας Υόρκης το 1937, έδειξε πώς μπορεί το κείμενο του Σαίξπηρ να εκφράσει τη σύγχρονη πολιτική κατάσταση μιας χώρας ή ενός πλανήτη και πώς ο ομότιτλος ήρωας μπορεί να συνδεθεί με οικείες πολιτικές φυσιογνωμίες. Εδώ ο Καίσαρ ήταν ο Μουσσολίνι και στόχος του Γουέλς, που διασκεύασε σε μεγάλο βαθμό το κείμενο, ήταν να δείξει την ολέθρια αποτυχία των προοδευτικών απέναντι στις αδίστακτες δυνάμεις του Φασισμού.
«Είναι ο Τραμπ Καίσαρας;» ρωτούν σε συνέντευξή τους οι New York Times τον Όσκαρ Γιούστις. «Ασφαλώς όχι» απαντά εκείνος. «Αυτό που κάνουμε είναι το ίδιο που προσπαθούμε να κάνουμε σε κάθε παραγωγή μας, να καταστήσουμε το θεατρικό διακύβευμα όσο πιο αληθινό και ισχυρό για τους σύγχρονους θεατές, στον εδώ και στο τώρα... Έχουμε έρθει αντιμέτωποι με μια σειρά κυβερνητικών επιλογών που αποσταθεροποιούν ξεκάθαρα τους δημοκρατικούς άξονές μας. Πώς ανταποκρινόμαστε εμείς σε αυτό; Για μένα η παράσταση είναι μια εφιαλτική παραβολή για τη σύγχρονη κατάσταση και γι' αυτό έχει τη μορφή και την όψη που έχει».
Το σκηνικό του Ντέιβιντ Ρόκγουελ συνδυάζει μια εκσυγχρονισμένη εκδοχή «φασιστικής» αρχιτεκτονικής (αυστηρά, επιβλητικά μεγέθη, απουσία διακοσμητικών στοιχείων, έμπνευση από το μεγαλείο της αρχαίας Ρώμης) με άλλες, καθαρά αμερικανικές αναφορές (π.χ. ο πρόλογος του Συντάγματος προβάλλεται σε μεγέθυνση), ενώ οι ηθοποιοί φορούν από κοστούμια και καπαρτίνες έως μάσκες Anonymous και pussy hats (τα ροζ πλεκτά σκουφιά των γυναικών στις διαδηλώσεις εναντίον του Τραμπ).
«Η αίσθηση που σου δημιουργείται καθώς βλέπεις τον Καισαροποιημένο Τραμπ επί σκηνής είναι εξωφρενική, κωμική και [...] καθαρτήρια ως προς τη χρήση της σάτιρας» σημειώνει η Ρεμπέκα Μιντ στο αξιοσέβαστο περιοδικό New Yorker. «Αυτό που δεν αποδίδεται καθόλου κωμικά, όμως, είναι ο θάνατος του Καίσαρα». Ο ήρωας καταλήγει «ένα ματωμένο κουβάρι στο πάτωμα. [...] Κανένας δεν πρέπει να φανταστεί ότι η παράσταση αντιμετωπίζει με ελαφρότητηα τον φόνο αυτό. Τη βραδυά που την παρακολούθησα» συνεχίζει η Μιντ, «το πλήθος που διασκέδασε με την παρωδία του Τραμπ στο πρώτο μισό του έργου βωβάθηκε σοκαρισμένο, όταν έλαβε χώρα η βίαιη εξόντωσή του».
Ο Τζέσε Γκριν, κριτικός των New York Times, θεωρεί πως δεν είναι εύκολο να ταυτίσει κανείς τον Καίσαρα με τον Τραμπ. Ο πρώτος είναι ήρωας πολέμου και ιδιαίτερα χαρισματικός · όταν του προσφέρεται τρεις φορές η ευκαιρία να γίνει αυτοκράτορας, αρνείται και τις τρείς, προτιμώντας να παραμείνει γερουσιαστής. Αυτό θυμίζει περισσότερο τον Τζορτζ Ουάσινγκτον παρά τον Τραμπ... Οπότε το ερώτημα που τίθεται είναι: ποιον σκοτώνουν τελικά οι συνωμότες και γιατί;». Παρόλα αυτά, ο Γκριν εκτιμά θετικά το συνολικό αποτέλεσμα: «Το ηθικό βάρος τοποθετείται τελικά εκεί όπου φαντάζομαι ότι το επιθυμεί ο σκηνοθέτης: στο κοινό. Mας ζητά να αναλογιστούμε σε τι ακρότητες θα φτάναμε ως πολίτες προκειμένου να απομακρύνουμε έναν καταστρεπτικό ηγέτη, ενώ μας προειδοποιεί για τις απρόβλεπτες συνέπειες [...] Από αυτή την άποψη, ο "Ιούλιος Καίσαρ" συνιστά μια βαθιά δημοκρατική προσφορά, που αρμόζει τόσο στο Public όσο και στο κοινό _ και στην εποχή. Αν, προκειμένου να επιτύχει αυτόν τον στόχο, φλερτάρει ελαφρώς με τις βίαιες παρορμήσεις τις οποίες κατά τα άλλα επιθυμεί να περιορίσει και ρισκάρει να προκαλέσει αντιδράσεις κατά του Τραμπ, αυτό είναι ατυχές αλλά άξιο συγχώρεσης».
σχόλια