ΑΝ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΔΙΑΛΕΞΩ ένα βιβλίο για τη Μεσόγειο, θα ήταν το έπος της Οδύσσειας. Βρίσκουμε εδώ τα πάντα για τη θάλασσά μας, για τους ανθρώπους της, τα φυσικά στοιχεία της, τους μύθους της, τα τέρατά της, τα νησιά της, τα πλοία της, τις μάγισσές της, τα πάθη της, τις τρικυμίες της και τη γαλήνη της. Πρέπει να επιλέξω όμως δέκα βιβλία για τη Μεσόγειο. Και διαπιστώνω ότι και στα δέκα υπάρχει το αόρατο νήμα της Οδύσσειας.
Στον 20ό αιώνα είναι το απόλυτο βιβλίο για τη Μεσόγειο, αυτό που άλλαξε την οπτική μας γι’ αυτή την κλειστή θάλασσα που περικλείεται από βουνά ή γι’ αυτόν τον κόσμο των βουνών που έχει στο κέντρο του έναν τεράστιο υδάτινο κάμπο, τη Μεσόγειο. Πρόκειται για το βιβλίο του Γάλλου ιστορικού και πατέρα της Νέας Ιστορίας Φερνάν Μπρωντέλ, Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας στη μετάφραση της Κλαίρης Μιτσοτάκη που κυκλοφορεί από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης. Δεν είναι τυχαία η επιλογή από τον Φερνάν Μπρωντέλ της εποχής του Φιλίππου του Β’, δηλαδή ο 16ος αιώνας, για να δει τη Μεσόγειο. Ο Φίλιππος ήταν από τους ισχυρότερους βασιλείς στην Ιβηρική Χερσόνησο, βασιλιάς επίσης του βασιλείου της Νεαπόλεως και των δύο Σικελιών και ο μεγάλος νικητής του οθωμανικού στόλου στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου, μετά την οποία οι Οθωμανοί δεν συνήλθαν ποτέ.
Όταν κυκλοφόρησε η πρώτη γαλλική έκδοση της Μεσογείου το 1946, το σοκ ήταν μεγάλο. Πριν απ’ όλα, το σοκ των ιστορικών που δεν μπορούσαν να φανταστούν μια ιστορία που μιλάει για καθημερινούς ανθρώπους, για τον κύκλο της βροχής, για τους ψαράδες που έβγαιναν με τις βάρκες κόστα-κόστα, για τα δέντρα που μπουμπούκιαζαν, για τα σπίτια και τα βουνά, για τη γεωλογία και το υπέδαφος. Σοκ δοκίμασαν όμως και οι αναγνώστες που είδαν ότι η ιστορία μπορεί να είναι αφήγηση να διαβάζεται σαν μυθιστόρημα. «Ήδη από την πληθωρική, συχνά υγρή και ζεστή άνοιξη, με τους σφοδρούς ανέμους που κάνουν τα δέντρα να μπουμπουκιάζουν, ήδη από αυτή την άνοιξη που δεν διαρκεί πολύ, οι αμυγδαλιές και οι ελιές ανθίζουν μέσα σε μερικές μέρες, η ζωή αποκτά γρήγορο ρυθμό. Στη θάλασσα, παρ’ όλους τους κινδύνους που παρουσιάζει, ο Απρίλης είναι από τους πιο δραστήριους μήνες του χρόνου. Και στα χωράφια ολοκληρώνονται τα τελευταία οργώματα».
Έτσι διαβάζουμε σήμερα τη Μεσόγειο του Μπρωντέλ, σαν μυθιστόρημα, έτσι μπαίνουμε στον κόσμο της κλειστής θάλασσάς μας και ταυτιζόμαστε με αυτήν, αναγνωριζόμαστε σε αυτή, είτε είμαστε στο Τελ Αβίβ και στη Βηρυτό, είτε στην Αλεξάνδρεια και στο Αλγέρι, είτε στη Βαρκελώνη και στη Νάπολη, είτε στη Μασσαλία και στον Πειραιά.
Η Μεσόγειος είναι, βέβαια, οι πόλεις της. Πανάρχαιες οι περισσότερες, θεμελιωμένες από κατακτητές/εκπολιτιστές ή από ομάδες ανθρώπων που μετακινούνται μέσα στη γεωγραφία και τον χρόνο για καλύτερη τύχη: Αλεξάνδρεια, Νάπολη, Μασσαλία, Σμύρνη. Η Αλεξάνδρεια είναι βέβαια στο συλλογικό φαντασιακό μας ο Κ.Π. Καβάφης, βρίσκουμε όμως τον Αλεξανδρινό στο απόλυτο βιβλίο του 20ού αιώνα για την Αλεξάνδρεια, που δεν είναι άλλο από το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο του Λόρενς Ντάρελ.
Τα τέσσερα μυθιστορήματα που το αποτελούν, Τζαστίν, Μπαλτάζαρ, Μαουντόλιβ, Κλέα, όλα ονόματα ηρώων, των βασικών ηρώων, κυκλοφόρησαν διαδοχικά από το 1957 έως το 1960. Αλλά το 1962 ο ίδιος ο Ντάρελ τα συνένωσε σε ένα ενιαίο έργο υπό τον τίτλο Αλεξανδρινό Κουαρτέτο, ένα «συνεχές λόγου», που έτσι το διαβάζουμε τώρα στη μετάφραση της Μαριάννας Παπουτσοπούλου για τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Η εποχή είναι ο Μεσοπόλεμος, στον οποίο δίνει τέλος ο Παγκόσμιος Πόλεμος που θα ακολουθήσει.
Οι συγκρούσεις είναι τεράστιες. Πρόκειται για τις συγκρούσεις των ατόμων, ιδεολογικές, ερωτικές, πολιτικές, συγκρούσεις για την τέχνη, την ποίηση και τη φιλοσοφία που περιγράφουν την ανθρώπινη συνθήκη. Βλέπουμε αυτόν τον κόσμο μέσα από τη ζωή της Τζαστίν, του Μπαλτάζαρ, του Μαουντόλιβ, της Κλέα αλλά και μέσα από την ίδια την Αλεξάνδρεια, την πέμπτη ηρωίδα του Κουαρτέτου, που βαδίζει με τα ξέφτια της παρακμής της, πάντα όμως γοητευτική και ερωτική, προς σε ένα άλλο πεπρωμένο.
Η Μασσαλία έχει πάλι τις δικές της αμαρτίες, μολονότι ζει κάτω από τον ίσκιο της Παναγίας που στέκει αγέρωχη πάνω στον λόφο της. Πόλη της Μεσογείου και πύλη της Γαλλίας προς τη Βόρεια Αφρική, στο μουσουλμανικό Μαγκρέμπ, ανοίγεται κυρίαρχη στις αποικίες και κυριαρχείται από τους αποίκους και τους αποικιοκρατούμενους όταν αυτοί γίνονται μετανάστες. Βρίσκουμε τη Μασσαλία στη συγκλονιστική τριλογία του Ζαν-Κλοντ Ιζζό, Η τριλογία της Μασσαλίας, όπου η πόλη είναι η πραγματική ηρωίδα, θέατρο μιας πραγματικότητας που τη γνωρίζουμε όλοι. Την τριλογία αποτελούν τα μυθιστορήματα Το μαύρο τραγούδι της Μασσαλίας, σε μετάφραση Ριχάρδου Σωμερίτη, Το τσούρμο, σε μετάφραση Αλέξη Εμμανουήλ, και Soléa, σε μετάφραση του Ριχάρδου Σωμερίτη, που κυκλοφορούν σε ένα τόμο από τις εκδόσεις Πόλις.
Γεννημένος το 1945 από μετανάστες γονείς ‒ο πατέρας Ιταλός μπάρμαν και η μητέρα Ισπανίδα ράφτρα‒, ο Ζαν Κλωντ Ιζζό, που πέθανε πρόωρα το 2000, δημιουργεί μια αστυνομική τριλογία για τη Μασσαλία. Το «αστυνομικό» είναι βέβαια πρόφαση, ίσως ο λόγος να δημιουργήσει έναν θαυμάσιο ήρωα, τον τρυφερό αστυνομικό Φαμπιό Μοντάλ, απόγονο μεταναστών, που αγαπάει την τζαζ, την ποίηση, τις γυναίκες, μα, πάνω απ’ όλα, τη Μασσαλία. Είναι μια πρόφαση για να δημιουργήσει τη μεγάλη τοιχογραφία της πόλης με κρίση, ανασφάλεια, διαφθορά, οργανωμένο έγκλημα, Άραβες και μαύρους μετανάστες που δεν έχουν ενταχθεί, με περιθώριο, ρατσισμό, φασισμό, ξενοφοβία, μα, πάνω απ’ όλα, συναρπαστική πλοκή και ακόμα συναρπαστικότερη τη μεσογειακή πόλη.
Συγκρίνουν πολλές φορές τη Μασσαλία με τη Νάπολη, ίσως για το οργανωμένο έγκλημα, για το λιμάνι, για την κρίση, για τη φτώχεια, την ανασφάλεια. H Ελενα Φερράντε με την Τετραλογία της Νάπολης, όμως, μας δίνει μια άλλη όψη της πόλης μέσα από τα μάτια και τις ζωές δύο κοριτσιών που μεγαλώνουν μαζί, χωρίζουν, ξαναβρίσκονται. Η Λίλα και η Έλενα είναι η Νάπολη, είναι όμως και η Ιταλία, και η Φερράντε κατορθώνει με μεγάλη μαστοριά, αντάξια του μεγάλου μυθιστορήματος του 19ου αιώνα, να δημιουργήσει μια τοιχογραφία της Νάπολης, που είναι ταυτόχρονα και μια μεσογειακή τοιχογραφία.
Τα τέσσερα μυθιστορήματα κυκλοφόρησαν διαδοχικά από το 2012 έως το 2015 και μολονότι χαρακτηρίστηκαν αρχικά «γυναικεία», κατέκτησαν τελικά όλο το κοινό, σε όλο τον κόσμο. Διαβάζουμε την Τετραλογία (Η υπέροχη φίλη μου, Το νέο όνομα, Αυτοί που φεύγουν και αυτοί που μένουν, Η ιστορία της χαμένης κόρης) σε μετάφραση της Δήμητρας Δότση, στις εκδόσεις Πατάκη.
H Σμύρνη είναι μια άλλη, διαφορετική και μοναδική μεσογειακή ιστορία. Κοσμοπολίτικη πόλη για τους Λεβαντίνους, τους Έλληνες, τους Εβραίους, τους Αρμένιους, πόλη άπιστη για τους Οθωμανούς ‒ακόμη και σήμερα οι Τούρκοι τη χαρακτηρίζουν ως άπιστη‒, έχει το τέλος που όλοι γνωρίζουμε. Η καταστροφή της σηματοδοτεί τη διαδικασία ολοκλήρωσης των εθνικών κρατών που είχε αρχίσει έναν αιώνα νωρίτερα γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου. Ιδιαίτερα για τους Έλληνες, η καταστροφή της Σμύρνης ήταν μια πληγή αλλά και ταυτόχρονα μια ανανέωση για το ελληνικό κράτος που εμπλουτίστηκε με δυναμικά, νέα στοιχεία και μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών έγινε πιο ομοιογενές εθνικά.
Ο Άγγλος δημοσιογράφος Τζάιλς Μίλτον αφηγείται αυτήν τη στιγμή της καταστροφής στο βιβλίο του Χαμένος Παράδεισος που το διαβάζουμε στη μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά, από τις εκδόσεις Μίνωας. Το βιβλίο στηρίζεται σε μαρτυρίες και μνήμες επιζώντων και έχει στο φόντο του την προφορική ιστορία, έτσι ώστε η καταστροφή να είναι περισσότερο υπόθεση ανθρώπων παρά θεσμών, στρατών και μηχανισμών.
Αυτήν τη Μεσόγειο των ανθρώπινων συγκρούσεων βλέπουμε συνταρακτικά στο μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, Ο ξένος. Το βιβλίο αυτό, που κυκλοφόρησε μέσα στην Κατοχή, θεωρείται η επιτομή του σύγχρονου μυθιστορήματος.
Η ιστορία του βασικού πρωταγωνιστή, που μετά τον θάνατο της μητέρας του σκοτώνει έναν Άραβα σε κάποια παραλία του Αλγερίου και καταδικάζεται σε θάνατο, χωρίς το δικαστήριο να ζητήσει να μάθει ποιο ήταν το όνομα του ανθρώπου που δολοφονήθηκε, είναι ένα είδος μυθιστορηματικού εφιάλτη. Ο ίδιος ο Καμί το έβλεπε ως το αρνητικό μιας φωτογραφίας, «την αθέατη πλευρά του ανθρωπισμού μέσα του».
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ξένος είναι ένα ακατάτακτο μυθιστόρημα με ποικίλες φαντασιακές ή χιμαιρικές αναγνώσεις. Αλλιώς τον διαβάζουν οι Γάλλοι, αλλιώς οι Αμερικανοί, που μεταφράζουν τον τίτλο ως The stranger, αλλιώς οι Βρετανοί, που μεταφράζουν τον τίτλο ως The outsider, αλλιώς ο Λουκίνο Βισκόντι που έκανε τον Ξένο ταινία (αξίζει να την ξαναδούμε), αλλιώς το συγκρότημα Cure στο τραγούδι τους «Killing an Arab», αλλιώς ο σύγχρονος Αλγερινός συγγραφέας Καμάλ Νταούντ στο μυθιστόρημά του Μερσό, ο άλλος ξένος, αλλιώς οι Έλληνες στην πρώτη μετάφραση του Ξένου από τον Γιώργο Κότσιρα, το 1955. Διαβάζουμε το μυθιστόρημα του Καμύ στη μετάφραση της Νίκης Ντουζέ και της Μαρίας Κασαμπαλόγλου, στις εκδόσεις Καστανιώτη.
Ο πόλεμος της Αλγερίας είναι η μεγαλύτερη ενδομεσογειακή σύγκρουση του 20ού αιώνα, που σηματοδοτεί το τέλος της αποικιοκρατίας, αλλά εξακολουθεί να είναι ένα βαθύ τραύμα, μια ανοιχτή πληγή. Βλέπουμε τη μυθιστορηματική μεταγραφή αυτού του τραύματος στο μυθιστόρημα Η τέχνη της απώλειας της Γαλλοαλγερινής συγγραφέως Αλίς Ζενιτέρ, που διαβάζουμε στη μετάφραση της Έφης Κορομηλά, για τις εκδόσεις Πόλις. Η ηρωίδα της Ζενιτέρ, η Ναϊμά, νεαρή Γαλλίδα, αλγερινής καταγωγής, ψάχνει το παρελθόν της οικογένειάς της, πηγαίνοντας πίσω τρεις γενιές, για να μπορέσει να σπάσει τη σιωπή, να δει τι συνέβη στη μία και στην άλλη ακτή της Μεσογείου, στη Γαλλία και στην Αλγερία, να καταλάβει πώς η μεγάλη ιστορία μπλέκεται με τη μικρή ιστορία των ανθρώπων, πώς μπορείς να είσαι απόκληρος και ταυτόχρονα ελεύθερος. Μέσα από την οικογενειακή σάγκα η Ζενιτέρ κάνει τελικά ένα μυθιστόρημα για την ταυτότητα που αγαπήθηκε πολύ από τους Έλληνες αναγνώστες.
Το ναυάγιο με τους 500 πνιγμένους μετανάστες στα διεθνή ύδατα της Μεσογείου, ανοιχτά της Πύλου, δείχνει και το άλλο πρόσωπο της κλειστής θάλασσάς μας. Η λογοτεχνία δεν έχει μεταγράψει ακόμα την περιπέτεια της νέας μετανάστευσης, η οποία, παρ’ όλα αυτά, έχει καταγραφεί σε μεγάλα ρεπορτάζ. Βρίσκω όμως μια λογοτεχνική μεταγραφή στο μυθιστόρημα του Γάλλου συγγραφέα Καρύλ Φερέ Ποτέ πια μόνος, που το διαβάζουμε στη μετάφραση της Αργυρώς Μακάρωφ για τις εκδόσεις Άγρα. Το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 2018, όταν πλέον η διακίνηση μεταναστών και προσφύγων και το trafficking γυναικών ήταν ‒και εξακολουθεί να είναι‒ μία από τις πραγματικότητες της Μεσογείου.
Στο Ποτέ πια μόνος ο ήρωας, ο Μακ Κας, ένας πρώην αστυνομικός, μονόφθαλμος και στρυφνός, έρχεται στην Ελλάδα για να εξιχνιάσει μια υπόθεση διακίνησης προσφύγων και trafficking γυναικών, στην οποία είχε βρει τραγικό θάνατο ένας φίλος του. Το κίνητρο του πρώην αστυνομικού είναι να εκδικηθεί τον θάνατο του φίλου του παρά να ρίξει φως στην υπόθεση. Αλλά αυτή η «ελληνική υπόθεση» και το ταξίδι του ήρωά του στην Ελλάδα δίνουν την ευκαιρία στον Καρύλ Φερέ, έναν σύγχρονο μάστερ του θρίλερ, να παρουσιάσει όψεις της πραγματικότητας σε αυτήν τη γωνιά της Μεσογείου, βάζοντας τον ήρωά του να κινείται μεταξύ Αθήνας και Αστυπάλαιας.
Ίμπιζα, Κάπρι, Μύκονος: Η Μεσόγειος είναι και η απόλαυση της θάλασσας, η διασκέδαση, το ξενύχτι, ο έρωτας. Μια τέτοια όψη της Μεσογείου βρίσκουμε στο μοναδικό νουάρ του Γιάννη Μαρή Διακοπές στη Μύκονο που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα με εισαγωγή του Ανδρέα Αποστολίδη.
Δημοσιευμένο σε συνέχειες, δηλαδή ως επιφυλλίδα, στην εφημερίδα «Απογευματινή», αυτό το μυθιστόρημα έχει ως πραγματική ηρωίδα του τη Μύκονο. Το νησί έχει ανακαλυφθεί από έναν μεγαλοαστικό και μποέμ περιηγητισμό ήδη από τη δεκαετία του 1930. Αλλά τη δεκαετία του 1950 έχει αποκτήσει τα χαρακτηριστικά που, μεγεθυμένα, τα αναγνωρίζουμε και σήμερα, όλα αυτά που κάνουν τη Μύκονο. Ο ήρωας Γιάννης Δεπόντης, κομψός και όμορφος, με γκρίζα μάτια, φτάνει στη Μύκονο έχοντας ένα αυτόματο Μπράουνινγκ των επτά στη βαλίτσα του. Είναι το όπλο του νουάρ. Πέρα απ’ αυτό υπάρχει η Μύκονος, ο μύθος της και τα μυθιστορηματικά πρόσωπα με τη σφραγίδα του Μαρή, όπως Λία Καραπάνου ή η Κέι Ραβάνη, που από μόνα τους αρκούν για να πυροδοτήσουν μια φαντασίωση.
Ο ιστορικός του Κέμπριτζ Ντέιβιντ Αμπουλάφια είναι γόνος μιας οικογένειας που ταυτίζεται με τη Μεσόγειο. Εβραίοι της Καστίλης, μετακινούνται από το ένα άκρο της Μεσογείου στο άλλο, από την Καστίλη στην Τιβεριάδα αλλά και στη Σμύρνη και στο Λιβόρνο. Το βιβλίο του Η Μεγάλη Θάλασσα - Οι περιπέτειες των λαών της Μεσογείου, που το διαβάζουμε στη μετάφραση της Ελένης Χαλαζιά για τις εκδόσεις Ψυχογιός, δείχνει την περιπέτεια των ανθρώπων γύρω και μέσα σε αυτήν τη θάλασσα.
Η πρωτοτυπία της μεγάλης ιστορικής αφήγησης του Αμπουλάφια είναι η έκτασή της στον χρόνο. Ξεκινάει από το 22000 π.Χ. και φτάνει έως το δικό μας 2010. Όπως γράφει ο καθηγητής Θάνος Βερέμης στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης, πρόκειται «για την ιστορία της αέναης κίνησης ανθρώπων, ιδεών και αγαθών στο πιο εξανθρωπισμένο φυσικό στοιχείο της ιστορίας των πολιτισμών, τη Μεσόγειο». Ο τίτλος παραπέμπει στην εβραϊκή ονομασία της Μεσογείου: «Ευλογημένος είσαι, Κύριε και Θεέ μας, βασιλιά του σύμπαντος, που έφτιαξες τη Μεγάλη Θάλασσα».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
