Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930»

Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930» Facebook Twitter
Aνώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου, 1908.
0

Υπάρχουν κάποιες φράσεις που ακόμα κι όταν δεν μας είναι απόλυτα κατανοητές, ακόμα κι όταν αγνοούμε πώς αποκρυσταλλώθηκαν, έχουν θρονιαστεί στη συλλογική μας συνείδηση παραπέμποντας σχεδόν αυτόματα σε συγκεκριμένες ιδεολογίες και πολιτικές. Φράσεις συνθηματικές, που φτιάχνονται υπόγεια, μέσα σ' ένα ρευστό τοπίο, κι έπειτα από δεκαετίες συνεχούς κυκλοφορίας τους στην κοινωνία, καταλήγουν να γίνουν κυρίαρχες.

Τέτοια φράση αποτελεί το τρίπτυχο «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια», το πιο διαδεδομένο ίσως σλόγκαν της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, συνδεδεμένο με την χουντική επταετία, τη μεταξική δικτατορία, αλλά και με τον συντηρητικό λόγο που έδινε μετεμφυλιακά τον τόνο στην πολιτική σκηνή. Πότε όμως και πώς δημιουργήθηκε;

Η απάντηση δίνεται στη μελέτη της ιστορικού και πανεπιστημιακού Έφης Γαζή «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια» (Πόλις, 2011) που μας προσφέρει μια περιπλάνηση στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, με τις οικονομικές ανακατατάξεις και τους έντονους βαλκανικούς ανταγωνισμούς. Μια περίοδο όπου η Ελλάδα, ηττημένη στον πόλεμο του 1897 και καταχρεωμένη, τίθεται υπό Διεθνή Οικονομικό Ελεγχο, η δυσαρέσκεια του κόσμου απέναντι στ' Ανάκτορα και τους πολιτικούς έχει χτυπήσει «κόκκινο» κι ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και ο εθνικός διχασμός βρίσκονται καθ' οδόν...

Ωστόσο, η περίοδος 1880-1930 σημαδεύεται και από τη διάχυση των σοσιαλιστικών ιδεών, τις πρώτες εργατικές διεκδικήσεις, τις απόπειρες των γυναικών να χειραφετηθούν, τις πειραματικές προσπάθειες στο χώρο της εκπαίδευσης από ομάδες δημοτικιστών, εξελίξεις που φάνταζαν ν' απειλούν καθιερωμένους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, ικανές να πυροδοτήσουν έναν «ηθικό πανικό».

Μέσα σε μία δεκαετία, οι «άθεοι μαλλιαροί» είχαν μεταμορφωθεί σε «μαλλιαροκομμουνιστές», ενώ κι οι χριστιανικές απόπειρες «ηθικής αναμόρφωσης» έδιναν πλέον τη σκυτάλη σε προγράμματα «εθνικής αναμόρφωσης». Στις αρχές του '30, το «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» είχε πια αποκτήσει τον χαρακτήρα συνθηματικής φράσης.

Όπως επισημαίνει η Γαζή, «αντίστοιχες συνθηματικές φράσεις υπήρξαν και εκτός Ελλάδας. Η ανάπτυξη του εθνικισμού στην Ευρώπη συνέβαλε καθοριστικά στη σύνδεση της έννοιας της πατρίδας με εκείνη της πατριαρχικής οικογένειας, ενώ κι η πρόσδεση της θρησκείας ή της Εκκλησίας στο παραπάνω δίδυμο παρατηρείται κι από συλλογικότητες στην Ιταλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία».

Στη χώρα μας, όπως φάνηκε από την έρευνά της σε πλήθος εφημερίδων, λαϊκών εντύπων, θρησκευτικών βιβλίων, σχολικών εγχειριδίων αλλά και πρακτικών δικών, ένας από τους βασικούς χώρους αποκρυστάλλωσης του συνθήματος ήταν αυτός των οργανώσεων που βάλθηκαν ν' αναμορφώσουν την κοινωνία μέσω του χριστιανισμού. Δύο από τα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου της, άλλωστε, είναι αφιερωμένα στη δράση και τη ρητορική τέτοιων συλλόγων, όπως η «Ανάπλασις» και η «Ζωή», προερχόμενες και οι δύο από την ίδια μήτρα, τη διδασκαλία του αμφιλεγόμενου στοχαστή από την Κωνσταντινούπολη, Απόστολου Μακράκη.

Κομβικό σημείο για τη σταδιακή συγκρότηση του «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» υπήρξε για τη Γαζή η σφοδρή αντιπαράθεση ανάμεσα στους αναμορφωτές χριστιανούς και στους μεταρρυθμιστές εκπαιδευτικούς, με φόντο το γλωσσικό ζήτημα. Εξού και η λεπτομερής παράθεση, στην καρδιά της μελέτης της, των γεγονότων που πέρασαν στην ιστορία ως τα «Αθεϊκά» του Βόλου, και οδήγησαν ένα δίχως προηγούμενο εκπαιδευτικό πείραμα, έστω και μεταφορικά, στην πυρά.

Πόλη που αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, ο Βόλος, χάρη στη δραστηριοποίηση μερικών ανήσυχων πολιτών, αποκτούσε εν έτει 1908 όχι μόνο ένα Εργατικό Κέντρο αλλά κι ένα Παρθεναγωγείο, υπό τη διεύθυνση του 28χρονου τότε Αλέξανδρου Δελμούζου, όπου η διδασκαλία γινόταν στη δημοτική, τ' αρχαία κείμενα προσεγγίζονταν μέσα από νεοελληνικές μεταφράσεις, δεν γινόταν τυπική, πρωινή προσευχή, και τα κορίτσια που αποκτούσαν επιτέλους πρόσβαση στη μέση εκπαίδευση, όχι μόνο μυούνταν στις βασικές γνώσεις της βιολογίας και της νοσηλευτικής αλλά... δικαιούνταν να παίζουν ως και χιονοπόλεμο με τους καθηγητές τους.

Το «περίεργον αυτόν τέρας», το «σχολείον διά τους αριστοκράτας», το «διευθυνόμενον από αγόρια» «έργο μαλλιαριστών», βρέθηκε αμέσως στο στόχαστρο της τοπικής εφημερίδας «Ο Κήρυξ» που εξέδιδε ο Δημοσθένης Κούρτοβικ (παππούς του γνωστού κριτικού), ο οποίος πρωτοστάτησε στον αγώνα εναντίον του, μαζί με τους επίσημους εκκλησιαστικούς και τους παρα-εκκλησιαστικούς φορείς του Βόλου.

Μια επεισοδιακή επίσκεψη στο Παρθεναγωγείο του μητροπολίτη Δημητριάδος Γερμανού, τον Φεβρουάριο του 1911, ενέτεινε τις υποψίες ότι το σχολείο στρεφόταν κατά «των πατρίων, της θρησκείας και της γλώσσης ημών». Λίγο αργότερα, η πόλη σειόταν από συλλαλητήριο υπέρ του κλεισίματός του, κι έμπαιναν μπροστά οι διαδικασίες για τη δίκη των στελεχών του.

Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930» Facebook Twitter
Αλ. Δελμούζος, Δημ. Γληνός, Μανώλης Τριανταφυλλίδης, η «Τριανδρία» του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, Αθήνα 1915.

Τι κι αν τελικά, με μία ψήφο διαφορά, όλοι τους αθωώθηκαν; «Μόνο που δεν πετροβολήθηκε στην εποχή του ο Δελμούζος», επισημαίνει η Γαζή, «κι έπρεπε να έρθει η μεταπολίτευση για να γίνει η αποκατάσταση της μνήμης του Παρθεναγωγείου». Περιπετειώδης ήταν άλλωστε και η μετέπειτα θητεία του ως διευθυντή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας του Μαρασλείου, μια κι έζησε από κοντά τον πόλεμο –από τους ίδιους κύκλους– εναντίον της φιλολόγου Ρόζας Ιμβριώτη, δηλωμένης φεμινίστριας που μαχόταν υπέρ της ψήφου των γυναικών, και συνομιλήτριας του μαρξιστή ιστορικού Γιάννη Κορδάτου.

Μέσα σε μία δεκαετία, οι «άθεοι μαλλιαροί» είχαν μεταμορφωθεί σε «μαλλιαροκομμουνιστές», ενώ κι οι χριστιανικές απόπειρες «ηθικής αναμόρφωσης» έδιναν πλέον τη σκυτάλη σε προγράμματα «εθνικής αναμόρφωσης». Στις αρχές του '30, το «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» είχε πια αποκτήσει τον χαρακτήρα συνθηματικής φράσης.

Είμαστε άραγε καταδικασμένοι να βλέπουμε την Ιστορία να επαναλαμβάνεται; Για τη Γαζή, σημασία έχει να καταλάβουμε πώς μπορούν ν' αλλάξουν τα πράγματα, όχι πώς θα επαναληφθούν. Το ζητούμενο για την ίδια ήταν να δείξει τι αντιδράσεις προκαλεί η απόκλιση από την ομοιομορφία και πόσο εκρηκτικές διαστάσεις μπορεί να λάβει ο φόβος για οτιδήποτε καινούριο και διαφορετικό. Το βιβλίο της αποτελεί μια καταβύθιση σε ζοφερές πραγματικότητες, σε εποχές που άνθισαν ο λαϊκισμός, η δαιμονοποίηση και η μισαλλοδοξία, οδηγώντας όλους μας, ως κοινωνία, προς τα πίσω.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Βιογραφίες: Aπό τον Γκαρσία Μάρκες στην Άγκελα Μέρκελ

Βιβλίο / Πώς οι βιογραφίες, ένα όχι και τόσο δημοφιλές είδος στη χώρα μας, κατάφεραν να κερδίσουν έδαφος

Η απόλυτη επικράτηση των βιογραφιών στη φετινή εκδοτική σοδειά φαίνεται από την πληθώρα των τίτλων και το εύρος των αφηγήσεων που κινούνται μεταξύ του autofiction και των βιωματικών «ιστορημάτων».
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
ΕΠΕΞ Λευτέρης Αναγνώστου, ένας μεταφραστής

Λοξή Ματιά / Λευτέρης Αναγνώστου (1941-2024): Ένας ορατός και συγχρόνως αόρατος πνευματικός μεσολαβητής

Ο Λευτέρης Αναγνώστου, που έτυχε να πεθάνει την ίδια μέρα με τον Θανάση Βαλτινό, ήταν μεταφραστής δύσκολων και σημαντικών κειμένων από τη γερμανική και αυστριακή παράδοση.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Βιβλίο / Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Ο Ιωάννης Στεφανίδης, καθηγητής Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική του ΑΠΘ και επιμελητής του τρίτομου έργου του ιστορικού Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, εξηγεί γιατί πρόκειται για ένα κορυφαίο σύγγραμμα για την εποχή που καθόρισε την πορεία του έθνους.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Βιβλίο / Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Με αφορμή το τελευταίο του μυθιστόρημα «Ο θάνατος του συγγραφέα» ο δημοσιογράφος μιλά για την τεχνητή νοημοσύνη, την εικονική πραγματικότητα και την υπαρξιακή διάσταση της τεχνολογίας.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Άλαν Χόλινγκερστ: «Η γραμμή της ομορφιάς»

Το πίσω ράφι / Η γραμμή της ομορφιάς: Η κορυφαία «γκέι λογοτεχνία» του Άλαν Χόλινγκχερστ

Ο Χόλινγκχερστ τοποθέτησε το βραβευμένο με Booker μυθιστόρημά του στα θατσερικά '80s και κατάφερε μια ολοζώντανη και μαεστρική ανασύσταση μιας αδίστακτης δεκαετίας.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Βιβλίο / Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Η Σανόρα Μπαρμπ είχε περάσει πολύ καιρό στους καταυλισμούς των προσφύγων από την Οκλαχόμα που είχαν πληγεί από την Μεγάλη Ύφεση και την ξηρασία, προκειμένου να γράψει το μυθιστόρημά της. Έκανε όμως το λάθος να δείξει την έρευνά της στον διάσημο συγγραφέα, ο οποίος την πρόλαβε.
THE LIFO TEAM
Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι σπουδαιότερες μορφές του 19ου αιώνα

Βιβλίο / Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι παρεξηγημένοι του 19ου αιώνα

Το βιβλίο του Γερμανού θεωρητικού και πανεπιστημιακού Χέρφριντ Μίνκλερ αναλαμβάνει να επαναπροσδιορίσει το έργο τους, που άλλαξε τα δεδομένα του αστικού κόσμου από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Βιβλίο / Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Ο Νίκος Ψιλάκης ερευνά και μελετά την κρητική παράδοση εδώ και τέσσερις δεκαετίες. Τα βιβλία του είναι μνημειώδεις εκδόσεις για το φαγητό, τις λαϊκές τελετουργίες και τα μοναστήρια της Κρήτης που διασώζουν και προωθούν τον ελληνικό πολιτισμό.
M. HULOT
«Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Βιβλίο / «Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Ένα νέο βιβλίο επιχειρεί να καταρρίψει τους μισογυνιστικούς μύθους για τις αυτοκρατορικές γυναίκες της Ρώμης, οι οποίες απεικονίζονται μονίμως ως στρίγγλες, ραδιούργες σκύλες ή λάγνες λύκαινες.
THE LIFO TEAM
Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Βιβλίο / Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Σε όλα τα έργα του πρωταγωνιστούν οι γυναίκες και μια υπόγεια Αθήνα, ενώ ο ίδιος δεν κρίνει τους ήρωές του παρά το αφήνει σε εμάς: Μια κουβέντα με τον χαμηλόφωνο συγγραφέα του «Άχρηστου Δημήτρη» και της «Πλατείας Κλαυθμώνος».
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Ρίτα Κολαΐτη: «Με θυμώνει που δεν βλέπεις σχεδόν κανέναν να διαβάζει ένα βιβλίο στο μετρό»   

Βιβλίο / Ρίτα Κολαΐτη: «Με θυμώνει που σχεδόν κανείς δεν διαβάζει βιβλίο στο μετρό»   

Η πολυβραβευμένη μεταφράστρια μιλά για την προσωπική της διαδρομή στον χώρο της λογοτεχνίας, για το στοίχημα της καλής μετάφρασης και εξηγεί τι σημαίνει να δουλεύεις πάνω σε κορυφαία έργα του Φλομπέρ, του Καμί, του Μαρκήσιου ντε Σαντ και της Ανί Ερνό. 
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Ρουφιανεύοντας τον εαυτό μου»: Τα απομνημονεύματα του Αλ Πατσίνο

Βιβλίο / «Ρουφιανεύοντας τον εαυτό μου»: Τα απομνημονεύματα του Αλ Πατσίνο

Ο 84χρονος ηθοποιός κοιτάζει προς τα πίσω και βλέπει τα δύσκολα παιδικά χρόνια, την καταθλιπτική μητέρα του, τον Τσέχoφ, τις σχέσεις που δεν έφτασαν ποτέ στον γάμο, τις έντονες αναταράξεις μιας πολυκύμαντης διαδρομής.
THE LIFO TEAM
Πέτρος Τατσόπουλος: «Η οργή σε κάποιες περιπτώσεις επιβάλλεται γιατί είναι απελευθερωτική»

Πέτρος Τατσόπουλος / «Δεν τα έχω με τους πιστούς αλλά με τους απατεώνες ρασοφόρους»

Μια χειμαρρώδης συνέντευξη με τον γνωστό συγγραφέα, δημοσιογράφο, παρουσιαστή και πρώην βουλευτή Πέτρο Τατσόπουλο, με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο «Το παιδί του διαβόλου - Μια αληθινή ιστορία», όπου εστιάζει στη μεγάλη δύναμη της Εκκλησίας στην Ελλάδα, στη διαπλοκή της με την πολιτεία και στις σκοταδιστικές απόψεις που κατά κανόνα πρεσβεύει καθώς και στην ιδιαίτερα επικερδή «μπίζνα» που έχει στηθεί γύρω από ιερά λείψανα, ιερά κειμήλια, «άγιους» γέροντες και «θαύματα» για κάθε χρήση.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ