Το 2022 η Ιρανή ποιήτρια Φατμέ Εχτεσάρι συνελήφθη από τις ιρανικές Αρχές γιατί συμμετείχε σε φεστιβάλ ποίησης στη Στοκχόλμη. Έμεινε στην απομόνωση των φυλακών Εβίν για 38 ημέρες και καταδικάστηκε σε 99 μαστιγώματα και 11,5 χρόνια φυλάκισης για εγκλήματα κατά της ιρανικής κυβέρνησης, ανήθικη συμπεριφορά και βλασφημία, επειδή στεκόταν δίπλα σε έναν άνδρα σε μια φωτογραφία. Ο λογαριασμός της στο Facebook παραβιάστηκε και το ιστολόγιο όπου έγραφε έκλεισε. Πέρασε στο Ιράκ, στην Τουρκία και έφτασε στη Νορβηγία, όπου ζει μέχρι σήμερα, σε μυστική τοποθεσία.
Την ακολουθώ στο Instagram από τότε που άρχισαν οι διαδηλώσεις των γυναικών του Ιράν, που κορυφώθηκαν μετά τη δολοφονία της Μάχσα Αμίνι. Είναι μία από τις δεκάδες εκπατρισμένες Ιρανές ποιήτριες που εκφράζουν ανοιχτά την αντίθεσή τους στο καθεστώς. Οι περισσότερες είτε δεν επιτρέπεται να επιστρέψουν στη χώρα είτε θα συλληφθούν, αν επιστρέψουν. Οι νέες ποιήτριες του Ιράν έχουν σχεδόν όλες σπουδάσει σε πανεπιστήμια του εξωτερικού και στην ποίησή τους συχνά διακρίνεται η οργή για τις πρακτικές του καθεστώτος αλλά και η ματαίωση που προκαλεί μια ήδη ματαιωμένη πατρίδα.
Κατά την περίοδο που το Ιράν όδευε προς τη Συνταγματική Επανάσταση (1905-1911) άρχισε να εμφανίζεται πολιτική ποίηση γραμμένη από γυναίκες. Τα περισσότερα από αυτά τα ποιήματα κυκλοφορούσαν λαθραία. Τα κύρια αιτήματα που εξέφραζαν ήταν η εναντίωση στην παρεμβατικότητα ξένων χωρών στα εσωτερικά του Ιράν (π.χ. της Ρωσίας και της Αγγλίας), η εκπροσώπηση των γυναικών στην κυβέρνηση, καθώς και η χειραφέτησή τους.
Μια ανθολογία με σημαντικές Ιρανές ποιήτριες
Η Εκτεσαρί είναι η νεότερη από μια σειρά ποιήτριες που συμπεριλαμβάνονται στην ανθολογία ποιημάτων Ιρανών ποιητριών «Γυμνή σαν μαχαίρι» που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Συρτάρι και συμπεριλαμβάνει ποιήτριες από τον 10ο έως τον 21ο αιώνα. Την απόδοση, την πολύ κατατοπιστική εισαγωγή και τα βιογραφικά που συνοδεύουν τα ποιήματα υπογράφουν οι Άννα Γρίβα και Μάνια Μεζίτη.
Στην ανθολογία γίνεται η προσπάθεια να καταγραφεί όσον το δυνατόν πιο περιεκτικά η ιστορία της γυναικείας ποιητικής δημιουργίας από τους χρόνους του ιρανικού μεσαίωνα μέχρι τις μέρες μας. Μέσα από τη διασταύρωση πηγών και την έγκριτη ξενόγλωσση βιβλιογραφία οι μεταφράστριες επιδίωξαν να δώσουν μια σφαιρική εικόνα της σπουδαίας αυτής ποιητικής παράδοσης, με στόχο να γίνει γνωστή και στο ελληνικό κοινό, τη στιγμή μάλιστα που οι πρόσφατοι αγώνες των γυναικών στο Ιράν έχουν κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών για τη χώρα και τη μακρά και σύνθετη πολιτική και πολιτιστική ιστορία της.
Είναι μια ευκαιρία να μάθουμε για αυτήν την ποιητική παράδοση που μετρά χιλιετίες ζωής και περιλαμβάνει τις προφορικές συνθέσεις και τα γραπτά κείμενα της περσικής γλώσσας.
Μαθαίνοντας για μια από τις παλαιότερες λογοτεχνίες του κόσμου
Ο Γκαίτε εκτιμούσε πως η περσική λογοτεχνία αποτελεί έναν από τους τέσσερις κύριους εκπροσώπους της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Φέρεται μάλιστα να είχε πει: «Οι Πέρσες είχαν επτά μεγάλους ποιητές, καθένας από τους οποίους είναι λίγο μεγαλύτερος από εμένα». Το μεγαλύτερο μέρος της διασωθείσας περσικής λογοτεχνίας προέρχεται από την εποχή αμέσως μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της Περσίας κατά τον 7ο αι. Ποιητές όπως οι Σααντί, Χαφέζ, Αττάρ, Νεζάμι, Ρουμί, Φερντοουζί και Καγιάμ είναι γνωστοί και στον δυτικό κόσμο και έχουν επηρεάσει τη λογοτεχνία πολλών χωρών.
Σε μια περίοδο δυόμισι χιλιετιών η ποιητική τέχνη κάνει αισθητή την παρουσία της σχεδόν σε κάθε κλασικό έργο, από τη λογοτεχνία και την επιστήμη ως τη μεταφυσική, ενώ μπορεί να την εντοπιστεί κανείς ιστορικά στις περιοχές του σημερινού Ιράν, του Ιράκ, του Αφγανιστάν, του Καυκάσου, της Τουρκίας, της νότιας και της κεντρικής Ασίας, όπου η περσική γλώσσα αποτελούσε είτε τη μητρική είτε την επίσημη γλώσσα. Όμως οι Πέρσες γράφουν και σε άλλες γλώσσες, όπως τα ελληνικά και τα αραβικά, ενώ τα περσικά χρησιμοποιούν Τούρκοι, Καυκάσιοι και Ινδοί ποιητές.
Η πρώτη γνωστή Περσίδα ποιήτρια ήταν μια πριγκίπισσα
Μετά την αραβική εισβολή του 7ου αι., που έφερε στους Πέρσες τη νέα θρησκεία του Ισλάμ αλλά και μια νέα γλώσσα, ο περσικός πολιτισμός μεταμορφώθηκε ριζικά. Η Ράμπε’ε (Rabe’eh) ήταν μία από τις πρωτεργάτριες της καλλιέργειας του στίχου, αυλική ποιήτρια, όπως και σχεδόν όλοι οι Πέρσες ποιητές του Μεσαίωνα. Η σημαντική διαφορά μεταξύ της Ράμπε’ε και σχεδόν όλων των ανδρών ομοτέχνων της ήταν ότι οι άνδρες ήταν επαγγελματίες ποιητές, εξαρτημένοι από τον ηγεμόνα για τον οποίο εργάζονταν. Εκείνη, όμως, ήταν πριγκίπισσα και ως εκ τούτου είναι απίθανο να λάμβανε κάποιο είδος αμοιβής για τα ποιήματά της. Και βέβαια, πολλές από τις ποιήτριες αυτής της περιόδου ήταν πριγκίπισσες ή αριστοκράτισσες σαν τη Ράμπε’ε, ήταν επομένως «ερασιτέχνιδες» με αυτή την έννοια, αφού ήταν μέλη και όχι υπάλληλοι μιας σημαντικής οικογένειας. Άλλες ποιήτριες, που δεν ανήκαν στις αριστοκρατικές οικογένειες, βιοπορίζονταν ως διασκεδάστριες ή το ταλέντο τους στις τέχνες συνδυαζόταν με την ιδιότητα της εταίρας.
Οι ρόλοι των φύλων, οι γυναίκες στη δημόσια ζωή και οι ποιήτριες
Στην εποχή των Σελτζούκων (1037-1157) πολλές γυναίκες συμμετείχαν ενεργά σε διάφορες πτυχές της δημόσιας ζωής με τρόπους που θα φαίνονταν σκανδαλώδεις σε άλλες κουλτούρες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Τζαχάν Χάτουν απέκτησε φήμη ως ποιήτρια κατά τη διάρκεια της ζωής της.
Από τις ποιήτριες της προμοντερνιστικής περσικής ποίησης δεν σώζονται μακροσκελή αφηγηματικά ποιήματα, αλλά μικρής έκτασης λυρικά ποιήματα και επιγράμματα. Σε αυτά τα ποιήματα, οι ποιήτριες πρωτοτυπούν, απομακρύνονται πολλές φορές από τα παραδεδομένα ως προς τον χειρισμό του θέματος και της μορφής, γι’ αυτό και η ποίησή τους έχει μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία της περσικής λογοτεχνίας. Οι στίχοι τους συχνά διαθέτουν χιούμορ και τόλμη, ενώ άλλοτε χαρακτηρίζονται από την έκφραση ενός γνήσιου ερωτισμού.
Η θρησκευτική ποίηση και η κοινωνική απομόνωση των γυναικών
Καθώς περνούν οι αιώνες, το Ιράν αρχίζει να μετατρέπεται σε σιιτικό κράτος. Προτάσσεται η θρησκευτική ποίηση και η ποικιλομορφία της κοσμικής περσικής ποίησης περνά σε δεύτερο πλάνο. Μέσα σε αυτές τις κοινωνικές αλλαγές, η σχετική ελευθερία που απολάμβαναν οι αριστοκράτισσες στις αυλές του προ-σαφαβιδικού Ιράν εξαφανίστηκε. Στην αυλή και στις πόλεις οι μόνες γυναίκες που δεν κάλυπταν πλέον το πρόσωπο και το σώμα τους ήταν διασκεδάστριες, μουσικοί και εταίρες. Οι υπόλοιπες ζούσαν σε κοινωνική απομόνωση, ενώ με την υποχώρησή τους από τη δημόσια σφαίρα, λιγότερες διδάσκονταν πλέον γραφή και ανάγνωση, με αποτέλεσμα στις θρησκευόμενες οικογένειες ο αναλφαβητισμός των γυναικών να είναι πλέον ο κανόνας.
Σιίτες κληρικοί, μάλιστα, εξοργίζονται ενάντια στα ολέθρια δεινά που συνοδεύουν τις εγγράμματες γυναίκες. Γίνεται, επομένως, κατανοητό για ποιον λόγο υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για ποιήτριες που γράφουν στα περσικά κατά τη διάρκεια της περιόδου των Σαφαβιδών (1501-1736). Με λίγες εξαιρέσεις, μόνο προς το τέλος του 18ου αι. αρχίζουν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους σε αξιοσημείωτο αριθμό ποιήματα γυναικών, ενώ ακόμη και όταν γράφονται ποιήματα από γυναίκες κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δεν συναντάμε σε κανένα από αυτά το κέφι, τον ερωτισμό, το ξεφάντωμα των αισθήσεων. Έτσι, κατά την περίοδο των Σαφαβιδών, πολλοί Ιρανοί καλλιτέχνες συρρέουν στην Ινδία, για να έχουν μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης, πράγμα το οποίο κάνουν και αρκετές ποιήτριες.
Από τον 19ο αι. μέχρι τις μέρες μας, γυναικεία ποίηση σε ένα απολυταρχικό καθεστώς
Ο 19ος αιώνας στο Ιράν ξεκίνησε μέσα σε καθεστώς απολυταρχίας, τα δικαιώματα των γυναικών παρέμεναν το ίδιο περιορισμένα και, πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες που προέρχονταν από πλούσιες και ταξικά ανώτερες οικογένειες σε κάποιες περιοχές του Ιράν υπόκειντο σε περισσότερους περιορισμούς από ό,τι κατά τη διάρκεια του 13ου και του 14ου αιώνα. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η επίμονη απαίτηση για αντιπροσώπευση των γυναικών στη διακυβέρνηση θα γινόταν επιτακτική: η συμμετοχή τους σε πνευματικά και πολιτικά κινήματα ολοένα και αυξανόταν, ενώ συγχρόνως το αίτημά τους για απελευθέρωση και ισότητα εκφραζόταν όλο και πιο έντονα. Ο κοινωνικός και πολιτικός αναβρασμός που διαρκώς μεγάλωνε και διαδιδόταν θα είχε αντίκτυπο, θα έβρισκε την αντανάκλασή του και στην ποίηση που έγραφαν οι γυναίκες. Την ποίησή τους την τροφοδοτούσε η αυξανόμενη επίγνωση της κοινωνικής τους θέσης.
Οι γυναίκες στα περσικά γράμματα ανέκαθεν γνώριζαν πως τις θεωρούσαν και τις αντιμετώπιζαν ως υποδεέστερες από τους άντρες, παρόλο που υπήρξαν ποιήτριες που είχαν καταξιωθεί για το έργο κατά τον Μεσαίωνα μέχρι και τον 18ο αι. Στα τέλη του 19ου αιώνα όμως είχαν την πεποίθηση πως ενδεχομένως μπορούσε να γίνει κάποια αλλαγή της πραγματικότητας που βίωναν. Η ποιήτρια που θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως αντιπροσωπεύει την απαρχή της ριζοσπαστικής και καινοτόμου κατεύθυνσης προς την οποία είχε αρχίσει να κινείται η σκέψη των γυναικών κατά τον 19ο αι. είναι η Τάχερε (Tahereh). Δύο με τρεις γενιές μετά την Τάχερε, το ζήτημα της θέσης των γυναικών θα ερχόταν ακόμη πιο έντονα στο προσκήνιο και θα έβρισκε την αντανάκλασή του στον ποιητικό τους λόγο. Αυτή την αλλαγή την πυροδότησαν διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες. Η γνώση ανάγνωσης και γραφής έγινε πιο διαδεδομένη στις κόρες πλούσιων οικογενειών αλλά και σε ένα κομμάτι της μεσαίας τάξης. Πολλές εφημερίδες (κάποιες εκτός συνόρων) άρχισαν να δημοσιεύουν κείμενα, μερικά από αυτά ποιητικά, που προέρχονταν από γυναίκες.
Η ποίηση ως δημοκρατικό μέσο έκφρασης
Η ποίηση έγινε το πιο δημοκρατικό μέσο έκφρασης, συχνά με τη μορφή πολιτικής ή κοινωνικής σάτιρας. Οι εγγράμματες και μορφωμένες γυναίκες άρχισαν να δημιουργούν τους δικούς τους κύκλους, ενώ συμμετείχαν στις όλο και συχνότερες κοινωνικές αναταραχές που είχαν ως στόχο τη μεταρρύθμιση. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα δύο θεωρούνται οι κυρίαρχες γυναικείες μορφές της ποίησης, έστω κι αν η αναγνώρισή τους ήρθε με μια σχετική χρονική καθυστέρηση, αφού η μία έγινε γνωστή μόνο μετά τον θάνατό της.
Πρόκειται για δύο από τις σημαντικότερες ποιήτριες της περσικής γλώσσας: την Αλάμ Τατζ (Alam Taj, 1883-1946), γνωστή και με το ψευδώνυμο «Ζάλε» (Zhaleh), και την Παρβίν Ετεσάμι (Parvin Etesami, 1907-1941). Η Αλάμ Τατζ θεωρείται η πρώτη φεμινίστρια ποιήτρια στα περσικά. Πρωτοδημοσίευσε ποιήματα όταν ακόμη ήταν έφηβη. Όταν παντρεύτηκε, ο άντρας της τής απαγόρευσε να γράφει, με αποτέλεσμα να κρύβει τα ποιήματά της σε διάφορα μέρη του σπιτιού. Αφότου πέθανε, τα ανακάλυψε ο γιος της και τα εξέδωσε. Αντίθετα από την Αλάμ Τατζ, η Παρβίν Ετεσάμι έγινε αρκετά γνωστή στην εποχή της.
Για την επόμενη γενιά ποιητριών, η οποία ήρθε σε ρήξη με την παράδοση του παρελθόντος, τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά. Η Σίμιν Μπεχμπαχάνι (Simin Behbahani, 1927-2014), η Λομπάτ Βάλα (Lobat Vala, γεν.1930) και η Φορούγ Φαροκζάντ (Forugh Farrokhzad, 1934-1967) συναντιόντουσαν τακτικά για να κουβεντιάσουν τα ποιήματά τους. Είχαν ιδρύσει μια ομάδα, όπου συμμετείχαν κάθε είδους καλλιτέχνιδες, και σε εβδομαδιαία βάση διάβαζαν ποιήματα και συζητούσαν διάφορα θέματα. Η Φαροκζάντ έμελλε να γίνει η πιο διάσημη Ιρανή ποιήτρια στο εξωτερικό.
Σε γενικές γραμμές, οι ποιήτριες του 19ου αιώνα κατάγονταν από οικογένειες με υψηλή μόρφωση. Αρκετές γνώριζαν ξένες γλώσσες και ήταν πολυταξιδεμένες. Οι πατεράδες πολλών από αυτές έγραφαν και οι ίδιοι ποίηση, με αποτέλεσμα να τις ενθαρρύνουν. Οι ποιήτριες του 20ού αιώνα, οι οποίες επηρεάστηκαν από τις προσδοκίες που έτρεφαν για την Επανάσταση του 1979, αλλά απογοητεύτηκαν από την εγκαθίδρυση του θεοκρατικού καθεστώτος, έδωσαν τη σκυτάλη στις νεότερες ποιήτριες του 21ου αιώνα, οι οποίες κατά κάποιον τρόπο ανέλαβαν να εκφράσουν την αντίσταση στις απαγορεύσεις και στους περιορισμούς στους οποίους υπόκεινται οι γυναίκες στο Ιράν σήμερα. Οι περισσότερες από τις σύγχρονες ποιήτριες έχουν σπουδάσει στο εξωτερικό και κατέχουν μεταπτυχιακούς τίτλους σπουδών.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, δύο με τρεις γενιές μετά την Τάχερε, το ζήτημα της θέσης των γυναικών θα ερχόταν ακόμη πιο έντονα στο προσκήνιο και θα έβρισκε την αντανάκλασή του στον ποιητικό τους λόγο. Κατά την περίοδο που το Ιράν όδευε προς τη Συνταγματική Επανάσταση (1905-1911), άρχισε να εμφανίζεται πολιτική ποίηση γραμμένη από γυναίκες. Τα περισσότερα από αυτά τα ποιήματα κυκλοφορούσαν λαθραία. Τα κύρια αιτήματα που εξέφραζαν ήταν η εναντίωση στην παρεμβατικότητα ξένων χωρών στα εσωτερικά του Ιράν (π.χ. της Ρωσίας και της Αγγλίας), η εκπροσώπηση των γυναικών στην κυβέρνηση, καθώς και η χειραφέτησή τους. Κάποια ποιήματα εξέφραζαν ρητά τη θέση πως, αν οι γυναίκες ήταν ίσες με τους άντρες, η χώρα δεν θα αντιμετώπιζε προβλήματα με τη Δύση.
Η επανάσταση του 1979, ο κώδικας της εμφάνισης και η εξορία των γυναικών λογοτεχνών
Μεγάλη τομή για τη γυναικεία δημιουργία υπήρξε η Επανάσταση του 1979. Κάποιες ποιήτριες οι οποίες υποστήριξαν την επανάσταση όχι μόνο διαψεύστηκαν, αλλά εκδιώχθηκαν από το θεοκρατικό καθεστώς. Η επιβολή του θεοκρατικού καθεστώτος ισχυροποίησε τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, τόσο στη σιιτική όσο και στη σουνιτική εκδοχή του. Η μαντίλα έγινε υποχρεωτικό ενδυματολογικό στοιχείο για τις γυναίκες, ενώ στους άντρες απαγορεύτηκε να φορούν γραβάτα, επειδή θεωρήθηκε δυτική επιρροή. Ιδρύθηκε η «αστυνομία ηθών», με κύριο καθήκον την τήρηση του ισλαμικού ενδυματολογικού κώδικα. Φυσικά, ο κώδικας δημόσιας εμφάνισης αποτελούσε και αποτελεί το σύμβολο ενός βαθύτερου δόγματος που αφορά τον κοινωνικό ρόλο των γυναικών, αφού η επιθυμία του καθεστώτος ήταν και παραμένει να επιστρέψουν οι γυναίκες του Ιράν στον περιορισμό και στη σιωπή. Στα σαράντα χρόνια που μεσολάβησαν από την επανάσταση έως σήμερα, οι πιο γνωστοί Ιρανοί πεζογράφοι είναι γυναίκες. Την ίδια περίοδο εκδόθηκε μεγάλος αριθμός βιβλίων ποίησης. Παρά την πίεση και τους διωγμούς του καθεστώτος, η ποίηση των γυναικών άνθισε και εξαπλώθηκε στο εξωτερικό.
Στη σύγχρονη εποχή που οι περισσότερες Ιρανές ποιήτριες βρίσκονται εξόριστες στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία, εκδίδουν τα βιβλία τους στις χώρες όπου διαμένουν. Βασική τους μέριμνα είναι να ενημερωθεί ο κόσμος για τον τρόπο ζωής των γυναικών στο Ιράν, για τους αποκλεισμούς που υφίστανται, τις εν ψυχρώ δολοφονίες, τις φυλακίσεις και τη λογοκρισία. Το ίδιο άλλωστε ισχύει και για άλλες καλλιτέχνιδες, όπως εικαστικούς και σκηνοθέτριες. Επιπλέον, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν στη διάδοση του έργου τους.
Από την ανθολογία ποιημάτων Ιρανών ποιητριών:
Μαχσάτι (Mahsati)
(περίπου 1089-1159)
Αν είσαι υποκριτής και σκύβεις το κεφάλι σου καθώς
προσεύχεσαι – ποια η αξία;
Απ’ τη στιγμή που έφτασε το δηλητήριο μες στην ψυχή σου, να
θεραπευτείς – ποια η αξία;
Με το να δείχνεις στους άλλους ενάρετος και ηθικός, ενώ είσαι
μέσα σου γλοιώδης, πανωφόρι αψεγάδιαστο αν φοράς – ποια η
αξία;
Μπίτζα Νεχάνι Κα ’εμί (Bija Nehani Qa ’emi)
(16ος αι.)
Διαζύγιο θα πάρω και θα ’μαι ελεύθερη από σένα.
Καταραμένε – δυο συζύγους θα βρω, κι οι δυο καινούριοι θα ’ναι!
Ο πρώτος θα ’ναι νέος κι όμορφος, ο δεύτερος
ένας εύσωμος Τουρκμάνος: ο νέος για μένα θα ’ναι και
θα κάνει όσα κάνουν οι ζωηροί εραστές.
Ο Τουρκμάνος θα ’ναι για σένα.
Γκρανάζ Μουσαβί (Granaz Moussavi)
(γενν. 1976)
Επίθεση! Εβδομήντα μαστιγώματα
για να γίνω πιο γυναίκα
σε σύγκριση με τις πέτρες
το σώμα μου θα γεμίσει ρόδια14
δεν θα το μετανιώσω
«Πήγαινε στην άκρη! Αλτ!»
Έψαξαν τις τσέπες μου
δεν βρήκαν άλλη σκέψη εκεί
μόνο ήλιο αηδιασμένο απ’ τις μαντίλες
Φατεμέ Σαμς (Fatemeh Shams)
(γενν. 1983)
Ρίζες
Κάποτε ήμουν δέντρο
ασπρόμαυρα κοράκια στα μαλλιά
ανάποδες ρίζες
το έδαφος είχε ελευθερώσει το σώμα μου,
το σώμα μου, τις ρίζες μου,
ρίζες καταφύγιο κορακιών
κάποτε ήμουν τα πάντα
όνειρο γεμάτο ζωή σε χρονιά λιμού.
