Αλεξάντρ Αλιέχιν,
πρωταγωνιστής στη σκακιστική σκηνή
Μετά το "Deep Blue κατά Kasparov", η σειρά "Queen's Gambit" προσελκύει εκ νέου το μαζικό ενδιαφέρον του κοινού για το σκάκι. Η μίνι σειρά Netflix επτά επεισοδίων βασισμένη σε μυθιστόρημα του Walter Tevis που δημοσιεύθηκε το 1983, παρουσιάζει τη φανταστική ιστορία ενός κοριτσιού που μεγάλωσε σε ορφανοτροφείο, και η οποία θα κατακτήσει τον κόσμο του "βασιλιά των παιχνιδιών". Η σειρά έχει προβληθεί πάνω από 62 εκατομμύρια φορές.
*
Gilles Dhers
Libération, 29.11.2020
Γεννήθηκε σε αριστοκρατική οικογένεια πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση και κέρδισε το τελευταίο ρωσικό πρωτάθλημα, καθώς και το πρώτο πρωτάθλημα σκακιού της ΕΣΣΔ. Συνελήφθη δύο φορές στη χώρα του από την Τσεκά (την πολιτική αστυνομία που καταδίωκε τους κακούς Μπολσεβίκους), θεωρήθηκε ύποπτος για μπολσεβικισμό στη Γαλλία, τη χώρα που τον υποδέχτηκε, και κατόπιν για συνεργασία με τους Ναζί. Αδιαμφισβήτητος παγκόσμιος μετρ της σκακιέρας, αλλά εξαρτημένος κι από το αλκοόλ. 'Εκπτωτος αλλά και πάλι εστεμμένος, ο Alexandre Alekhine, που γεννήθηκε Aleksandr Aleksandrovitch Alekhine στις 31 Οκτωβρίου 1892 στη Μόσχα, και πέθανε στις 24 Μαρτίου 1946 σε ένα ξενοδοχείο στο Εστορίλ (Πορτογαλία) όπου είχε βρει καταφύγιο, παραμένει ένας θρύλος των 64 τετραγώνων.
Ο θρύλος λέει ότι όταν φυλακίστηκε πρώτη φορά για αντι-μπολσεβικικές δραστηριότητες το 1920, είχε παίξει ενάντια στον Τρότσκι. Το σίγουρο είναι ότι την δεύτερη φορά πείστηκε ότι έπρεπε να διαφύγει στο εξωτερικό. Η άδεια που του δόθηκε για να παντρευτεί εκτός ΕΣΣΔ του έδωσε την ευκαιρία. Με πρώτο σταθμό τη Λετονία κι έπειτα το Βερολίνο, έφτασε τελικά στη Γαλλία το 1922. Φτάνοντας στο Παρίσι, σε ηλικία 30 ετών, είχε ήδη στο ενεργητικό του ένα μακρύ κατάλογο διακρίσεων που τον έκανε περιζήτητο στους σκακιστικούς κύκλους. Είχε ξεκινήσει σε ηλικία 7 ετών και διέπρεψε ως έφηβος σε φημισμένους διαγωνισμούς: τιμητικές θέσεις σε διεθνή τουρνουά, πρωταθλητής της Ρωσίας, και έπειτα της Σοβιετικής Ρωσίας (που θα ενταχθεί στην ΕΣΣΔ το 1924).
Διακρίνεται ιδιαίτερα σε ένα από τα πιο θεαματικά - για τον αδαή - είδη σκακιού: τις ταυτόχρονες (σιμουλτανέ) και τυφλές παρτίδες, όπως το αφηγείται η εφημερίδα France, στις 26 Φεβρουαρίου 1923. "Ο Ρώσος μετρ Αλεξάντρ Αλιέχιν έπαιξε χθες το απόγευμα, στη λέσχη Philidor δώδεκα "τυφλές" παρτίδες σκάκι με δώδεκα καλούς παρισινούς παίκτες. Γνωρίζουμε ότι είχε αποδεχτεί, για να βάλει πιο δύσκολα στον εαυτό του, να αφήσει την επιλογή της έναρξης κάθε παιχνιδιού στους αντιπάλους του. Παρά την εξαιρετική αυτή δυσκολία, ο Αλιέχιν, με ταχύτητα σύλληψης και αυτοσχεδιασμού που εντυπωσίασε και ενθουσίασε το κοινό, είχε καταφέρει να κερδίσει μέσα σε τεσσεράμισι ώρες 11 παιχνίδια. Το δωδέκατο τελείωσε με ισοπαλία."
Ο Αλιέχιν έκανε αίτηση για γαλλική υπηκοότητα στις 3 Νοεμβρίου 1924, αλλά η αίτησή του μπήκε στο αρχείο λόγω των συνεχών του ταξιδιών στο εξωτερικό για συμμετοχή σε διαγωνισμούς, και επειδή είχε αναφερθεί τον Απρίλιο του 1922 ότι ως "μπολσεβίκος είχε αναλάβει από τα Σοβιέτ μία ειδική αποστολή στη Γαλλία". Ωστόσο, η Excelsior έγραψε στις 10 Ιανουαρίου 1925: "Με την ευκαιρία της γαλλικής πολιτογράφησής του, ο διάσημος Ρώσος μετρ Αλεξάντρ Αλιέχιν, παγκόσμιος πρωταθλητής σε τυφλά παιχνίδια, προσφέρει ευγενικά, ως φόρο τιμής στην πατρίδα που τον υιοθέτησε, μία σειρά ταυτόχρονων τυφλών παιχνιδιών όπου θα σπάσει το δικό του ρεκόρ, παίζοντας 28 παιχνίδια αντί για τα 26 που είχε παίξει πέρυσι στη Νέα Υόρκη".
Η εκδήλωση πραγματοποιείται την 1η Φεβρουαρίου. Η παγερή ψυχραιμία του μετρ εντυπωσιάζει αλλά και τρομάζει τον δημοσιογράφο της Figaro της επόμενης ημέρας. "Η τεράστια αίθουσα του Petit Parisien. Ασπροι τοίχοι. Μεγάλοι καθρέφτες. Σήμερα, για όλους τους σκακιστές στο Παρίσι, είναι κάτι σαν ναός. Ο Αλεξάντρ Αλιέχιν παίζει ταυτόχρονα είκοσι οκτώ τυφλά παιχνίδια. Με γυρισμένη την πλάτη του στους παίκτες. [...] Αναγγέλλεται η επίθεση του τάδε ή του δείνα παίκτη που έσπρωξε ένα πιόνι από C2 σε D3. Μια σιωπή: όλα τα μάτια είναι στραμμένα στο ξανθό κεφάλι που φαίνεται πάνω από την πολυθρόνα. Και μια ειρηνική και καθαρή φωνή σύντομα αναγγέλλει την απόκρουση ή την αντεπίθεση. Πόση προσοχή, σε όλα αυτά τα πρόσωπα! [...] Αλλά και πόση ηρεμία στον Αλιέχιν! Ο πρωταθλητής αυτός ανάβει ένα τσιγάρο, σταυρώνει και ξεδιπλώνει τα μακριά του πόδια του με την έκφραση μιας ακατάδεκτης γάτας. Ένας ηττημένος παίκτης σηκώνεται και απομακρύνεται, με μια πικρή έκφραση στα χείλη του, ζωντανή εικόνα της ήττας. Ο Αλιέχιν, αδυσώπητος, απαντά σε όλες τις επιθέσεις και παρακολουθούμε ελαφρά φοβισμένοι αυτό το θαύμα της μνήμης και της διαύγειας, σαν εκείνο το μυστήριο που ανακαλύπτουμε κάθε φορά που σκύβουμε πάνω στη ζωή. Επί τέλους, το πολλαπλό παιχνίδι τελείωσε. Ο Αλεξάντρ Αλιέχιν είχε παίξει για δώδεκα ώρες και πενήντα οκτώ λεπτά. Είχε κερδίσει 22 παιχνίδια και έχασε τρία. Στα άλλα τρία ήρθε ισοπαλία. Σηκώθηκε και πέρασε το χέρι του στα μάτια του, σαν να ξυπνούσε. Είχε ένα αινιγματικό και αόριστο βλέμμα, σαν αυτό που φαντάζεται κανείς ότι έχουν τα θαλάσσια τέρατα όταν ξαφνικά τα παίρνουν από την πικρή τους ζωή." 28 μπαρτίδες που, την επόμενη μέρα, ανασυνθέτει ακριβώς με τη δύναμη της μνήμης του και μόνο.
Η πορεία του Αλιέχιν τον οδηγεί φυσικά να ρίξει το γάντι στον παγκόσμιο πρωταθλητή, τον Κουβανό Καπαμλάνκα. Το σοκ προγραμματίστηκε στην Αργεντινή. Πραγματοποιεί έτσι το μεγάλο ταξίδι στο Μπουένος Άιρες. "Ο γκραν μετρ Αλεξάντρ Αλιέχιν επιβιβάστηκε, στις 19 Αυγούστου, στο Massilia όπου θα συναντήσει τον παγκόσμιο πρωταθλητή Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα για τον τίτλο", αναφέρει η Excelsior της 28 Αυγούστου 1927. "Οι δύο μετρ πρέπει να παίξουν έναν απροσδιόριστο αριθμό παιχνιδιών, και νικητής θα είναι μόνο ο ένας από τους δύο παίκτες που θα κερδίσει έξι παρτίδες, οι ισοπαλίες δεν θα μετρούν."
Η Excelsior της 24ης Οκτωβρίου 1927 καταγράφει τον πυρετώδη και αμφίρροπο αγώνα στο Μπουένος Άιρες: "Όλοι οι σκακιστές - και είναι πολλοί - έχουν παθιαστεί με τη μακρά εγκεφαλική μονομαχία που, από τις 15 Σεπτεμβρίου, φέρνει αντιμέτωπους τους δύο μεγαλύτερους μετρ της εποχής μας. Και ακόμη και εκείνοι που δεν γνωρίζουν τίποτα από σκάκι, ενημερώνονται για τα επεισόδια αυτής της επικαιρότητας. [...] Ένας σκακιστικός αγώνας δεν ρυθμίζεται σαν αγώνας πυγμαχίας. Οι δύο αντίπαλες δυνάμεις εξουδετερώνονται, καταλήγοντας σε συνεχείς ισοπαλίες: 14 στις 19 παρτίδες (τρεις νίκες για τον Αλιέχιν, δύο για τον Καπαμπλάνκα). Ο εγκέφαλος πρέπει να χρησιμοποιήσει όλες τις δυνατότητές του για να ανοίξει μια αργή πορεία προς μία διέξοδο, προς τη νίκη."
Στις 30 Νοεμβρίου 1927, η Excelsior βγαίνει με τίτλο "Ο Αλιέχιν, παγκόσμιος πρωταθλητής". "Ο Καμπαμπλάνκα πράγματι δήλωσε, μετά τη διακοπή του 34ου παιχνιδιού, ότι θα παραιτούνταν μόλις θα ξανάρχιζε το παιχνίδι. Το πρωτάθλημα έπρεπε να απονεμηθεί στον παίκτη που θα κέρδιζε πρώτος έξι παιχνίδια. Ο Αλιέχιν κέρδισε πέντε. Όταν το παιχνίδι αναβλήθηκε, ο Αλιέχιν είχε μείνει με έναν πύργο και δύο πιόνια. Ο Καμπαμπλάνκα είχε μόνο έναν πύργο. Ας προσθέσουμε ότι ο Αλιέχιν, ο Γάλλος Αλιέχιν όπως τον αποκαλούν ήδη, μόλις είχε αποκτήσει τη γαλλική υπηκοότητα. "
'Οπως οι μποξέρ, ο Αλιέχιν επιλέγει απέναντι σε ποιόν θα υπερασπιστεί τον τίτλο του. Υποσχέθηκε μία ρεβάνς στον Καμπαμπλάνκα, αλλά προτιμάει λιγότερο επικίνδυνους αντιπάλους, όπως ο Σοβιετικός Εφίμ Μπογκολγιούμποφ, τον οποίο νικάει δύο φορές, το 1929 και το 1934. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, τα σαρώνει όλα: 15 νίκες σε αντίστοιχα τουρνουά μεταξύ 1929 και 1933. Ωστόσο, ο εθισμός του (αλκοόλ, καπνός) τον κάνει ευάλωτο. Χάνει τον τίτλο του από έναν μέτριο Ολλανδό το 1935.
Προς έκπληξη όλων, αλλά όχι και της εφημερίδας Aux écoutes, η οποία γράφει στις 21 Δεκεμβρίου: "Από την περασμένη Κυριακή, ο Δρ Αλεξάντρ Αλιέχιν δεν είναι πλέον παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι. Μετά από 30 περιπετειώδη παιχνίδια, αναγκάστηκε να παραδώσει τον τίτλο του στον Ολλανδό Max Euwe, έναν παίκτη υψηλού επιπέδου, ανθεκτικό και προσεκτικό, αλλά που σίγουρα η αξία του δεν συγκρίνεται με τον άνθρωπο που νίκησε. Το αποτέλεσμα αυτό, η εφημερίδα μας το είχε προβλέψει. Αναφέραμε πως ο Αλιέχιν, αποκλίνοντας από τις συνήθειές του, είχε εγκαταλείψει στη μέση του τουρνουά το σύνηθες ποτό του, το ουίσκι, για χάρη του ολλανδικού τζιν, ενός ιδιαίτερα "ύπουλου" ποτού. Μάταια οι φίλοι του τον εκλιπαρούσαν να είναι πιο εγκρατής. "- Υπάρχει ένας Θεός για τους πρωταθλητές, επαναλάμβανε πεισματικά. Και πρόσθετε: - Αν χάσω, δεν θα μειώσουν την αξία μου. Αν κερδίσω, θα με θαυμάσουν περισσότερο ..." Την ίδια στιγμή, ο αντίπαλός του έπινε μόνο γάλα και νερό με ζάχαρη. Τις τελευταίες μέρες του αγώνα, χρειάστηκαν ενέσεις για να κρατηθεί ο Αλιέχιν στα πόδια του. Αν είχε κερδίσει τον 30ο και τελευταίο αγώνα, ο πρώην πρωταθλητής θα είχε ίσους βαθμούς με τον Δρ Euwe και θα διατηρούσε τον τίτλο του. "Δέχεστε την ισοπαλία;" τον ρώτησε ο Euwe με μεγαλοψυχία. "Ας είναι", απάντησε ο Αλιέχιν. Έτσι έληξε ένας αγώνας που, επί ενάμισι μήνα, είχε συνεπάρει τον κόσμο του σκακιού, και ο οποίος επέφερε 90.000 φράγκα στον νικημένο και 60.000 φράγκα στον νικητή. Αυτός ο Ρώσος πολιτογραφημένος Γάλλος, του οποίου η λεπτή σιλουέτα, οι συγκρατημένοι τρόποι - που μερικοί αντιλαμβάνονται ως σνομπισμό - είναι γνωστά στους θαμώνες του Café de la Régence, δεν μας φαίνεται ότι θα αρκεστεί σ' αυτή την ήττα. Περιμένουμε να τον δούμε να ζητήσει τη ρεβάνς."
Πράγματι, ο Αλιέχιν ζητά τη ρεβάνς. Το 1938, νηστικός, κερδίζει εύκολα τον Max Euwe. Για πρώτη φορά στην ιστορία του σκακιού, ένας πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής ανακτά τον τίτλο του. Μόνο ο θάνατος θα του τον πάρει.
Ο πόλεμος διακόπτει την αναζήτησή του για έναν αντίπαλο στα μέτρα του. Ξεσπάει τη στιγμή που αγωνίζεται στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Μπουένος Άιρες. Επιστρέφει στην Ευρώπη, στην Πορτογαλία, και κατατάσσεται εθελοντικά στο γαλλικό στρατό ως διερμηνέας. Αποστρατεύεται το 1940, και προτείνει τότε τη ρεβάνς στον Καμπαμπλάνκα, αλλά δεν επετεύχθη συμφωνία. Από το 1940 έως το 1943, πολλαπλασιάζει τα τουρνουά και τις νίκες στις τέσσερις γωνίες της κατεχόμενης Ευρώπης. Στη συνέχεια, όταν η αντεπίθεση των συμμάχων δεν επιτρέπει πλέον τη διοργάνωση διαγωνισμών, μετακομίζει στην Ισπανία, και δεν επισκέπτεται πλέον άλλη χώρα εκτός απ' αυτήν και την Πορτογαλία. Η σύζυγός του παρέμεινε στη Γαλλία. Ξαναπέφτει στο αλκοόλ που του προκαλεί νευρική κατάθλιψη.
Στο τέλος του πολέμου, κι ενώ είναι πλέον εγκατεστημένος στην Ισπανία, ο Αλιέχιν είναι ανεπιθύμητος στον σκακιστικό κόσμο. Υπάρχει υπόνοια ότι συνεργάστηκε με τους Ναζί γράφοντας άρθρα για το σκάκι στην Pariser Zeitung, μια εφημερίδα κατοχής. Φέρεται να το είχε κάνει με αντάλλαγμα μια ευνοϊκή μεταχείρηση των Ναζί απέναντι στην τέταρτη Αμερικανίδα, και Βρετανίδα υπήκοο, συζυγό του, και για να προφυλάξει τα συμφέροντα του ζευγαριού, ιδίως έναν πύργο στη Νορμανδία. Τα άρθρα αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τον γερμανικό Τύπο αρκετά ανασκευασμένα και παρουσιάστηκαν ως εξής: "Εβραϊκό και αρειανό σκάκι. Μια ψυχολογική μελέτη, βασισμένη στην εμπειρία του σκακιού, που δείχνει την έλλειψη σχεδιαστικής δύναμης και τόλμης των Εβραίων, από τον παγκόσμιο πρωταθλητή σκακιού, Δρ Αλιέχιν." Ο παγκόσμιος πρωταθλητής αρνείται ότι τα έγραψε. Ωστόσο, ερευνητές θα βρουν στην αρθρογραφία του ισπανικού τύπου άρθρα στα οποία ο Αλιέχιν υπερασπίζεται μια φυλετική αντίληψη για το σκάκι, όπως αναφέρεται από την ιστοσελίδα Chess.history. Η θεωρία του: η αρειανή σύλληψη του σκακιού δίνει προτεραιότητα στην επίθεση και την επιθετικότητα, θεωρώντας την άμυνα ως ένα μέσο αντιστάθμισης και μόνο των σφαλμάτων, ενώ η "σημιτική" αντίληψη ευνοεί την άμυνα.
Ο Αλεξάντρ Αλιέχιν εμφανίζεται τελευταία φορά δημόσια στις 9 Μαρτίου 1946 στη Λισαβόνα κατά τη διάρκεια μιας σιμουλτανέ παρτίδας σκάκι. Ακόμα παγκόσμιος πρωταθλητής, πέθανε δύο εβδομάδες αργότερα, σε ηλικία 53 ετών, στην πανσιόν του Εστορίλ όπου είχε εγκατασταθεί. Βρέθηκε νεκρός στην κρεβατοκάμαρά του, καθισμένος μπροστά από ένα τραπέζι με υπολείμματα από γεύμα και μια σκακιέρα με όλα τα κομμάτια της στην αρχική τους θέση. Η επίσημη αιτία θανάτου: καρδιακή ανακοπή μετά από ασφυξία που προκλήθηκε από ένα κομμάτι κρέας κολλημένο στον λάρυγγα - όταν ήταν μόνος του, ο Αλιέχιν έτρωγε με τα δάχτυλά του. Ο ιστότοπος Chess.history περιγράφει λεπτομερώς τις υποθέσεις που διατυπώθηκαν μετά το θάνατό του, μεταξύ αυτών και της αυτοκτονίας, και δημοσιεύει φωτογραφίες του νεκρού σώματος όπως ακριβώς βρέθηκε.
Η Combat της 26ης Μαρτίου 1946 ανακοινώνει το θάνατο ενός πρωταθλητή "του οποίου τα τελευταία αποτελέσματα μαρτυρούν την φθίνουσα πορεία". Η εφημερίδα, που θυμίζει τα σκοτεινά σημεία της περιόδου του πολέμου, συνεχίζει: "Αν και ήταν ο εφευρέτης της άμυνας που φέρει το όνομά του, ήταν περισσότερο μαχητής παρά θεωρητικός μπροστά από τη σκακιέρα. Αποτελούσε θαύμα η ικανότητά του να περιπλέκει το παιχνίδι στην πιο ήσυχη φάση του ή να ανατρέπει μεμιάς μια δεινή θέση."
Ο Αλεξάντρ Αλιέχιν θάφτηκε στη Λισαβόνα στις 16 Απριλίου 1946. Το 1956, οι στάχτες του μεταφέρθηκαν στο νεκροταφείο του Montparnasse στο Παρίσι. Στον τάφο του είναι χαραγμένη μια σκακιέρα.
Gilles Dhers
Μτφ. Σ.Σ.
