Θα μπορούσε να πει κανείς, περίπου με βεβαιότητα και μια δόση βαθιάς εκτίμησης για ένα τέτοιο επίτευγμα, ότι είναι η ώρα του Μουσείου Μπενάκη. Ότι η έκθεση «1821 – Πριν και Μετά» αποτελεί την κορύφωση μια μεγάλης διαδρομής του σημαντικού αυτού οργανισμού και τη δικαίωση του ιδρυτή του Αντώνη Μπενάκη. Γιατί μπορεί να αποφασίστηκε και να οργανώθηκε με αφορμή της επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση, αλλά καταφέρνει να συγκεντρώσει και να αφομοιώσει την ιστορία ενός τόπου και μιας κοινωνίας μέσα από την αγωνία ενός μικρού λαού να ορθώσει το ανάστημά του απέναντι σε μια παντοδύναμη αυτοκρατορία. Όπως και την αντιπαράθεσή του με όλες τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, τεράστιας επιρροής σε επίπεδο πολιτικό και στρατιωτικό, κράτη και αυτοκρατορίες που διαφέντευαν τα θαλάσσια και τα γήινα σύνορα του τότε κόσμου.
Τρεις όροφοι, 2.500 τετραγωνικά μέτρα, 1.200 εκθέματα, τρεις ενότητες με υποενότητες, 8 μήνες διάρκεια. Αυτή είναι η σύνθεση της μεγαλύτερης σε μέγεθος, έκταση και χρόνο έκθεσης που οργάνωσε ποτέ το Μπενάκη, γράφοντας, κατά κάποιον τρόπο, ιστορία. Μια έκθεση που καλύπτει ως αφήγηση έναν σκληρό και αιματοβαμμένο αγώνα για ανεξαρτησία και αυτοδιάθεση, που διήρκεσε περισσότερο από εκατό χρόνια. Μέσα από αυτή, ιστορία και τέχνη ξεδιπλώνονται παράλληλα και αλληλοσυμπληρώνονται, αποκαλύπτοντας σωρεία μικρότερων και μεγαλύτερων γεγονότων, όλα όσα συνέβαιναν προτού ξεσπάσει η Επανάσταση, όλα όσα ακολούθησαν την ίδρυση του νέου κράτους και τη σταδιακή του ένταξη στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι.
Οι τρεις όροφοι αποτελούνται από τρεις ενότητες που καλύπτουν συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Η πρώτη ξεκινάει από τα Ορλωφικά. το 1770, και φτάνει μέχρι το 1821, οπότε ξεσπάνε οι πρώτες μάχες στον Μοριά, η δεύτερη καλύπτει τα γεγονότα και τα πρόσωπα που σηματοδοτούν τον αγώνα και τις μάχες μέχρι την άφιξη στην Ελλάδα του Ιωάννη Καποδίστρια και τις προσπάθειές του να ιδρύσει ένα σύγχρονο, οργανωμένο κράτος, και η τρίτη ενότητα ξεκινάει με την άφιξη του δεκαεπτάχρονου Όθωνα το 1832, ακολουθεί την έξωσή του, τον ερχομό του Γεωργίου Α’ και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, για να φτάσει στο 1880 και την προσάρτηση της Θεσσαλίας στα ελληνικά εδάφη.
Ολόκληρο το κτίριο του Μπενάκη της Πειραιώς 138, όλοι οι εκθεσιακοί του χώροι, ξεκινώντας από τον δεύτερο όροφο, κατεβαίνοντας στον πρώτο και φτάνοντας στο ισόγειο, έχουν διαμορφωθεί έτσι ώστε να αναδείξουν την ιστορία μιας ιδέας, ενός πολέμου και μιας αναγέννησης. Τη μανιασμένη πίστη μιας υπόδουλης, μικρής σε πληθυσμό κοινότητας ανθρώπων, διάσπαρτης σε βορρά και νότο, δύση αλλά και ανατολή, σε βουνά, λαγκάδια και νησιά, ότι μπορεί να διεκδικήσει την ελευθερία της, σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής, όπως εκφράζονταν μέσω του Διαφωτισμού και του οράματος των Ελλήνων της διασποράς, έως τη δικαίωσή της.
Η συλλογή του ίδιου του Αντώνη Μπενάκη, ο περίφημος τρίτος όροφος της Κουμπάρη, πολύτιμα κειμήλια των αγωνιστών του ’21 που ο ίδιος συνέλεξε ή του εμπιστεύτηκαν, μέρος της οποίας μεταφέρθηκε στην Πειραιώς, αποτελεί τη μαγιά και την αφετηρία της θεαματικής σε μέγεθος και πλούτο έκθεσης. Με αρωγούς τρεις τράπεζες και τις συλλογές τους, την Τράπεζα της Ελλάδος, την Εθνική Τράπεζα και την Alpha Bank, στήθηκε μια εποποιία της παλιγγενεσίας, η οποία είναι έτοιμη να υποδεχτεί το κοινό, όταν οι υγειονομικές αρχές επιτρέψουν το άνοιγμα των μουσείων.
Οι τρεις όροφοι αποτελούνται από τρεις ενότητες που καλύπτουν συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους. Η πρώτη ξεκινάει από τα Ορλωφικά. το 1770, και φτάνει μέχρι το 1821, οπότε ξεσπάνε οι πρώτες μάχες στον Μοριά, η δεύτερη καλύπτει τα γεγονότα και τα πρόσωπα που σηματοδοτούν τον αγώνα και τις μάχες μέχρι την άφιξη στην Ελλάδα του Ιωάννη Καποδίστρια και τις προσπάθειές του να ιδρύσει ένα σύγχρονο, οργανωμένο κράτος, και η τρίτη ενότητα ξεκινάει με την άφιξη του δεκαεπτάχρονου Όθωνα το 1832, ακολουθεί την έξωσή του, τον ερχομό του Γεωργίου Α’ και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του, για να φτάσει στο 1880 και την προσάρτηση της Θεσσαλίας στα ελληνικά εδάφη.
Αυτό το χρονοδιάγραμμα αποτέλεσε το πλαίσιο όχι μόνο της οργάνωσης του υλικού που είχαν στη διάθεσή τους οι επιμελητές Τάσος Σακελλαρόπουλος και Μαρία Δημητριάδου αλλά και τον καμβά πάνω στον οποίον εργάστηκαν οι σκηνογράφοι της έκθεσης Ναταλία Μπούρα και Παύλος Θανόπουλος. Οι τελευταίοι, σηματοδοτώντας τους χώρους με διαφορετικούς χρωματισμούς, έτσι ώστε να δώσουν σε καθεμία ενότητα τη δική της ταυτότητα, δημιούργησαν δωμάτια που το ένα οδηγεί στο άλλο, αποκαλύπτοντας πτυχές και υποενότητες και προτείνοντας την αίσθηση μιας θεατρικότητας στη γραμμική ιστορική αφήγηση.
Η κ. Μπούρα εξηγεί: «Εμείς πήραμε όλο το υλικό και το εντάξαμε σε μια αφήγηση μέσα στον χώρο και καθώς πρώτη φορά είχαμε να κάνουμε με μια τόσο μεγάλη έκθεση που, λόγω επετείου, καλύπτει όλο το κτίριο, θέλαμε να μη γίνει κουραστική, να κρατάμε το ενδιαφέρον του κοινού, ώστε να τη δει μέχρι τέλους. Αποφασίσαμε οι τοίχοι να έχουν διαφορετικό χρώμα για να προσδώσουμε σε κάθε ενότητα και κάθε όροφο μια ταυτότητα, μέσα από την οποία θα είναι εύκολο να καταλάβει ο επισκέπτης πού βρίσκεται.
Έτσι, ξεκινάμε με το κόκκινο, που είναι η Οθωμανική Αυτοκρατορία, συνεχίζουμε στον πρώτο όροφο με γκρι, που είναι ο Αγώνας και αντανακλά μια δύσκολη περίοδο, αλλά με το που βγαίνεις στο ηρώο, αντικρίζεις ένα πιο φωτεινό χρώμα, που είναι απομίμηση μαρμάρου, γιατί έχει επιτευχθεί πια ο σκοπός. Είναι η περίοδος μετά το 1827, όπου είναι συγκεντρωμένοι οι ήρωες, οι πρωταγωνιστές των γεγονότων, και εκεί θέλαμε ο επισκέπτης να νιώσει μια ανάταση, ότι βρίσκεται σε ένα χαρμόσυνο περιβάλλον. Τέλος, επιλέξαμε το μπλε για το ισόγειο, όπου παρουσιάζεται η σύσταση του νέου κράτους. Επίσης, δημιουργήσαμε αναπαραστάσεις των δύο αυλών, του Όθωνα και του Γεωργίου. Οι φιγούρες της αυλής του Γεωργίου είναι ενταγμένες σε ένα νεοκλασικό κτίριο, ντυμένες με αυθεντικές ενδυμασίες. Ο στόχος μας ήταν να παρουσιαστούν όλα με έναν τρόπο εύληπτο, δηλαδή ο επισκέπτης να καταλάβει τη χρήση των αντικειμένων και τι ρόλο έπαιζαν στην καθημερινή ζωή».
Ο κ. Θανόπουλος συμπλήρωσε: «Προσπαθήσαμε να κάνουμε αναπαραστάσεις, αντί να τα βάλουμε όλα σε μία προθήκη. Με έναν τρόπο θέλαμε να τα κάνουμε να ζωντανέψουν. Έτσι, αποφασίσαμε να δώσουμε μια θεατρική διάσταση στην όλη διαδικασία. Άλλωστε, μας ενδιαφέρει το παρασκήνιο, το πώς βλέπει κανείς κάθε θέμα και από τις δύο όψεις του. Το στοίχημα ήταν πώς το υλικό που είχαμε στη διάθεσή μας θα εντασσόταν στον χώρο σαν να είναι τρισδιάστατο, ώστε να δένουν όλα αρμονικά. Εν τέλει, παρ’ όλη την πολυπλοκότητά τους, όλα βρίσκονται στη θέση τους».
Πρώτη Ενότητα
Η πρώτη ενότητα αποτελεί ένα είδος εισαγωγής και ως εκ τούτου είναι η μικρότερη σε έκταση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι λιγότερο σημαντική ή υποδεέστερη σε τεκμήρια και εκθέματα. Αντιθέτως, αποκαλύπτεται σε αυτήν ένας ολόκληρος κόσμος που δεν μας είναι τόσο γνώριμος όσο η εποχή της Επανάστασης. Ξεκινάει από τον δέκατο όγδοο αιώνα, εποχή κατά την οποία κυριαρχούσαν τρεις αυτοκρατορίες, η Οθωμανική, η Ρωσική και η Αυστριακή, οπότε γίνονται και οι πρώτες αποτυχημένες απόπειρες για ανεξαρτησία των υπόδουλων λαών της βαλκανικής, ιδίως των Ελλήνων, οι οποίοι μέχρι εκείνη τη στιγμή είχαν κεντρικό ρόλο στη διοίκηση των Οθωμανών, ενώ η διασπορά σταδιακά αντιλαμβανόταν την προοπτική της απελευθέρωσης της πατρογονικής γης.
Η έκθεση ξεκινάει με πτυχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της καθημερινότητας τόσο των χριστιανών όσο και των μουσουλμάνων, και συνεχίζει με τους ξένους περιηγητές, οι οποίοι μεταφέρουν στην Ευρώπη εντυπώσεις από τον ελλαδικό χώρο, εικόνες από τη ζωή των κατοίκων του ‒ το ενδιαφέρον τους για τους σύγχρονους Έλληνες οφειλόταν στο παρελθόν τους, ενώ οι ίδιοι οι περιηγητές κατέγραφαν και περιέγραφαν ήθη και έθιμα που συναντούσαν κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους. Ανάμεσα στα εκθέματα περιλαμβάνονται χρηστικά αλλά και πολυτελή αντικείμενα, λιθογραφίες διαφορετικών εθνικών ομάδων, όπως οι Αρμένιοι, οι Εβραίοι, οι Τούρκοι, υπέροχα χάλκινα σφυρήλατα σκεύη, πολυτελή πιάτα και κουτάλες οθωμανικής προέλευσης, καλύμματα σέλας αλόγων υψηλής οθωμανικής τέχνης, χρυσά νομίσματα, πορτρέτα της ανώτερης τάξης, έπιπλα αρχοντικής προέλευσης.
Παράλληλα, αναδεικνύονται το εμπόριο και η θάλασσα και ο τρόπος που η παιδεία, μαζί με την Εκκλησία, συνηγορεί στην έκδοση βιβλίων που σταδιακά επηρεάζουν τη διασπορά όσον αφορά το αίτημα για εθνική αφύπνιση. Οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, τα Ορλωφικά, ο Αλή Πασάς, οι αρματολοί και οι κλέφτες, οι Σουλιώτες και η Ήπειρος, και, φυσικά, ο Ρήγας Φεραίος, το πρόσωπο που ενέπνευσε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον τον Αγώνα, και η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, που οδήγησε στον ξεσηκωμό του Μάρτη του ’21, αποτελούν τους βασικούς σταθμούς της εισαγωγικής αυτής ενότητας του δευτέρου ορόφου.
Ο συνεπιμελητής της έκθεσης κ. Σακελλαρόπουλος εξηγεί: «Η έκθεση βασίζεται στη λογική ανάδειξης των ζητημάτων της περιόδου αυτής των εκατό ετών, τα οποία ο επισκέπτης βλέπει και, λαμβάνοντας υπόψη όλα όσα ήδη ξέρει, και μπορεί να δει και νέα στοιχεία, να τα πάρει μαζί του σαν σκεπτικό. Συγκροτήσαμε μια έκθεση ιστορική με αντικείμενα τέχνης, χωρίς τη νωθρότητα που έχει για έναν επισκέπτη μια αμιγώς ιστορική έκθεση. Ο επιστήμονας απευθύνεται σε συναδέλφους του, εδώ όμως συμβαίνει αυτό που λέει ένας από τους δασκάλους μου, ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ότι “το δυσκολότερο που έχεις να κάνεις ως ιστορικός είναι προϊόντα υψηλής εκλαΐκευσης”.
Η έκθεση ξεκινάει με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, για να καταλάβει ο κόσμος ότι μπορεί να είμαστε περιούσιος λαός, αλλά δεν ήμασταν μόνοι στον κόσμο. Δηλαδή υπήρχαν τρεις αυτοκρατορίες, η Ρωσική, η Οθωμανική και η Αυστριακή. Με μια εικόνα από ένα φρούριο στα Δαρδανέλια του τέλους του δέκατου όγδοου αιώνα θέλαμε να δείξουμε τη συμμετοχή των Ελλήνων στη διοίκηση. Ακολουθεί μια παρουσίαση του πώς γίνονται οι Έλληνες γνωστοί στη Δύση. Στην ουσία αυτό συμβαίνει μέσω των περιηγητών, οπότε έχουμε μια σειρά από πολύ ωραία αντικείμενα και βιβλία περιηγητών.
Επίσης, έχουμε την ανάδειξη του ελληνικού εμπορίου μέσω των αναγκών που δημιουργούνται στο ρωσικό κράτος λόγω του Ρωσοτουρκικού Πολέμου. Υπάρχουν αρκετά δώρα πλούσιων εμπόρων, όπως εγχάρακτα πιάτα, προς μοναστήρια, φτιαγμένα σε καλά εργαστήρια, από καλά υλικά ‒ εξαρτάται, βέβαια, και από το σινάφι το οποίο τα έχει χαρίσει. Όλα τα οθωμανικά αντικείμενα προέρχονται από την ανώτερη τάξη, τα πιο λαϊκά αντικείμενα δύσκολα επιβιώνουν. Αναφερόμαστε στην παιδεία, που είναι κι αυτή συνδεδεμένη με τους Έλληνες εμπόρους, διότι έπρεπε να έχουν μορφωμένα στελέχη στις επιχειρήσεις τους, κι αυτό είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή πολλών βιβλίων. Έχουμε εντάξει και μια ενότητα για τον Κοραή, όπου υπάρχει και ο ανδριάντας του από τον γλύπτη Γιάννη Παππά. Το μοντέλο σε ένα από τα προσχέδια που τον συνοδεύουν είναι ο Μόραλης.
Η κ. Δημητριάδου προσθέτει: «Παρουσιάζουμε την προεπαναστατική εκκλησία, αρτοφόρια, εικόνες της εποχής, μια κολυμπήθρα από τη Συλλογή του Περδίου. Μετά περνάμε σε καθαρά ιστορικά γεγονότα, δηλαδή στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο και στα Ορλωφικά, και στο πώς αυτά επηρεάζουν την Ελλάδα. Έχουμε τα όπλα του Δασκαλογιάννη, ο οποίος στην εξέγερση της Κρήτης βασανίζεται και γδέρνεται από τους Τούρκους, αντικείμενα Ελλήνων στρατιωτών που ήταν στην υπηρεσία των Βρετανών στα Επτάνησα.
Επίσης, όλη την περίοδο των Ορλωφικών και της προεπανάστασης στην Πελοπόννησο, που έχει μεγαλύτερη ένταση, το οικόσημο της οικογένειας Μπενάκη, που έλαβε μέρος στα Ορλωφικά, την προμετωπίδα-πορτρέτο του Αλεξέι Ορλώφ, δάνειο από συλλέκτη, και την ενότητα του Αλή Πασά, που αφορά τον ρόλο που έπαιξε στην Επανάσταση, καθώς στην αυλή του μεγαλώνουν και μαθαίνουν να πολεμάνε μια σειρά από ήρωες. Ο Βύρωνας πέρασε επίσης αποκεί, ο ιστορικός Φίνλεϊ, ο Καραϊσκάκης ‒ υπάρχουν χειρόγραφα, τα σκουλαρίκια και η καρφίτσα της κυρα-Βασιλικής.
Περιλαμβάνονται, ακόμα, πολλά κειμήλια αγωνιστών, όπως το ταμπούρι του Κατσαντώνη, πορτρέτο του πατέρα του Οδυσσέα Ανδρούτσου, μία χαλκογραφία του Βελισσαρίδη με κλέφτικα δίστιχα τραγούδια, που δείχνει πώς λειτουργούσε ο κόσμος των όπλων εκείνη την εποχή, ο Ρήγας Φεραίος του Θεόφιλου, που ανήκει στην Τράπεζα της Ελλάδος, και ένα μεγάλο χαρακτικό του Ρήγα από τη Βάσω Κατράκη, που μας παραχώρησε η κόρη της. Η ενότητα κλείνει με τη Φιλική Εταιρεία, στην οποία έχουμε συγκεντρώσει πολλά σπάνια τεκμήρια»
Δεύτερη ενότητα
Η δεύτερη ενότητα ακολουθεί την Επανάσταση χρόνο με τον χρόνο, από το 1821 έως το 1827, και η χρονολογική αφήγηση είναι απολύτως συνεπής με τα σημαντικότερα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα, όπως και με τις θεσμικές εξελίξεις του ελληνικού Αγώνα. Μια ιστορική διήγηση που φωτίζει όλα όσα γνωρίζουμε, από τη στιγμή που ξεσπάει η Επανάσταση έως τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου και τα αμέσως επόμενα καθοριστικά χρόνια, μέχρι τη διεθνή αναγνώριση του ελληνικού κράτους και τη διακυβέρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια.
Καθώς η έκθεση αποτελεί έναν διάλογο μεταξύ επιστήμης και τέχνης, αποκαλύπτεται μια σειρά από τεκμήρια που βρίσκουν το αντίστοιχό τους σε έργα τέχνης και αλληλοσυμπληρώνονται. Το ενδιαφέρον για τον επισκέπτη είναι ότι σε όσα είχε πιθανόν την τύχη να έχει δει στο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη προστίθενται άπειρα νέα τεκμήρια που για πολλά χρόνια βρίσκονταν κρυμμένα στις αποθήκες του, περιμένοντας την ευκαιρία να βγουν στο φως.
Μέσα από τις πολεμικές συρράξεις, τις κρίσιμες μάχες μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών, ξεχωρίζουν πρόσωπα, ενώ έρχονται στην επιφάνεια αντιπαραθέσεις και εμφυλιακές συγκρούσεις, μέχρι που η αποφασιστική παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο Ναυαρίνο σώζει την Επανάσταση. Στην ενότητα κυριαρχεί το πάνθεον των ηρώων και των ηρωίδων του Αγώνα, το οποίο περιλαμβάνει προσωπικά αντικείμενα, πορτρέτα και οτιδήποτε επιβεβαιώνει τη φήμη που ακολουθεί τις προσωπικότητες που στοίχειωσαν την εποχή, ενώ έργα τέχνης του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα προσθέτουν αίγλη και ειδικό βάρος στα πρόσωπα πίσω από τον θρύλο.
Οι πρώτες ενθαρρυντικές νίκες, όπως η Άλωση της Τριπολιτσάς και η ήττα του οθωμανικού στρατού στα Δερβενάκια, οι σφαγές αμάχων στη Χίο και στα Ψαρά, η ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου, ο αγώνας της Κρήτης και άλλων περιοχών, εκτός Πελοποννήσου και Ρούμελης, παρότι σε αυτές οι συνθήκες και οι πληθυσμιακές αναλογίες δεν ευνοούσαν τη συμμετοχή στον Αγώνα, και η συμμετοχή των νησιωτών, που μετέτρεψαν τα εμπορικά τους πλοία σε πολεμικά, όλα αυτά τα στοιχεία συνθέτουν το μεγάλο καμβά μέσα από τον οποίον ξεπετάγονται εικόνες, αριθμοί, λέξεις. Μια βασική υποενότητα της δεύτερης ενότητας αφορά τον φιλελληνισμό, όπως εκφράστηκε σε Ευρώπη και Αμερική, καθορίζοντας τις εξελίξεις σε πολιτικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο. Οι εθνοσυνελεύσεις, η ψήφιση του Συντάγματος, η έλευση του Καποδίστρια, η προσπάθειά του να δημιουργήσει ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος αλλά και η θλιβερή κατάληξή του ολοκληρώνουν την αφήγηση.
Στη θαυμαστή απόπειρα που έκαναν προκειμένου να συνομιλήσει η τέχνη με την Ιστορία, οι επιμελητές και μουσείο παρουσιάζουν σπάνια αποκτήματα που το ευρύτερο κοινό θα δει για πρώτη φορά: πολλά έγγραφα που είναι αδύνατο να εκτεθούν σε μόνιμη βάση, όπως το Διάταγμα του 1822 για τη λήξη της δουλείας στην Ελλάδα ή η προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» με την οποία κηρύσσει την έναρξη της Επανάσταση, το γιαταγάνι του Δράμαλη κ.ά.
Αλλά ενδιαφέροντα στοιχεία που απαρτίζουν την ενότητα είναι η σημαία του Κολοκοτρώνη με τον τίτλο «Ή ΕΛΕΥΘΕΡΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ», όπως και πάρα πολλά τεκμήρια της συμμετοχής του ναυτικού, όπως μια χάρτινη υδατογραφία-σηματολόγιο της ναυαρχίδας «Θεμιστοκλής», όπου κάθε τύπος σημαίας συμβολίζει σε ποια κατάσταση βρίσκεται το πλοίο (εμπλοκή ή συνάντηση με άλλα πλοία), το τηλεσκόπιο του Υδραίου ναυάρχου Γιακουμάκη Τομπάζη, η σημαία του αγώνα της Ύδρας με την επιγραφή «Ή ΝΙΚΗ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ», μια οβίδα κανονιού οθωμανικού πλοίου από τα Ψαρά, αλλά και το διάσημο πορτρέτο της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας κατά την πολιορκία του Ναυπλίου από τον Peter von Hess. Εξαιρετικοί πίνακες ναυμαχιών, όπως η «Έξοδος του Άρεως» και η «Αποβίβαση του Καραϊσκάκη στο Φάληρο», και οι δύο του Κωνσταντίνου Βολανάκη, η «Ναυμαχία της Μεθώνης», άγνωστου καλλιτέχνη, και αρκετές παραλλαγές της αναπαράστασης της ναυμαχίας του Ναυαρίνου αποτελούν μερικά από τα αριστουργήματα που εκτίθενται στο πλαίσιο αυτής της ενότητας.
Σειρά έργων έντονου ακαδημαϊκού ρεαλισμού, τα περισσότερα φιλοτεχνημένα μετά το 1830, εκπλήσσουν με τη δραματικότητά τους. Μερικά από αυτά είναι η «Μάχη στο Μανιάκι», αγνώστου, τα «Δερβενάκια», ο «Θάνατος του Καραϊσκάκη» του Έκτορα Δούκα, η «Έξοδος του Μεσολογγίου» του Alexis Joseph Perignon και η «Σφαγή της Χίου» του Vassili Chudakov. Θαυμάσια ζωγραφικά έργα έχουμε και από τον αυτοδίδακτο Παναγιώτη Ζωγράφο, ο οποίος σε ορισμένες περιπτώσεις είχε δίπλα του τον Μακρυγιάννη να του περιγράφει μάχες στις οποίες συμμετείχε.
Το φιλελληνικό κίνημα παρουσιάζεται μέσα από προσωπικά αντικείμενα φιλελλήνων που ήρθαν και πολέμησαν, έργα ζωγραφικής, όπλα, βιβλία, γκραβούρες και εκδόσεις, κεντήματα και ρολόγια, χρηστικά αντικείμενα κάθε λογής, ενώ η περίφημη «Μάχη των Ελλήνων», η δεκαέξι μέτρων ταπισερί του Jean-Julien Deltil που κοσμούσε αρχοντικά ευρωπαϊκών πόλεων και έχουμε δει μερικώς στην Κουμπάρη, παρουσιάζεται πρώτη φορά ολόκληρη. Υπ’ όψιν ότι η εταιρεία που την κατασκεύασε υπάρχει ακόμα και μπορείς να παραγγείλεις την ίδια ακριβώς σύνθεση.
Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η γκάμα προσωπικών αντικειμένων των αγωνιστών και αγωνιστριών, καθώς είναι αξιοσημείωτο το ότι επιβίωσαν μέχρι τις μέρες μας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις γκέτες και το βελούδινο χρυσοκεντημένο γιλεκάκι του Μάρκου Μπότσαρη, ένα έργο του Θεόφιλου του 1933, που τον αναπαριστά, μια παλάσκα με αναπαράσταση της σύλληψης του Αθανάσιου Διάκου, τη σπάθα «Ασήμω», όπως την αποκαλούσαν, του Οδυσσέα Ανδρούτσου, τη σφραγίδα του Γεώργιου Καραϊσκάκη, το τάσι του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και απόσπασμα των απομνημονευμάτων του, την παλάσκα και τον ντουλαμά του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ένα αραβικό γιαταγάνι, λάφυρο του Γιακουμάκη Τομπάζη, το πορτρέτο της Μαντώς Μαυρογένους από τον Θεόδωρο Βρυζάκη, ασημένια κύπελλα με το μονόγραμμα του Υψηλάντη, την πυξίδα και το γραφειάκι του Ανδρέα Μιαούλη, ένα χειρόγραφο και τη σφραγίδα του Διονύσιου Σολωμού, όπως και τη γνωστή προσωπογραφία του, και την πιστόλα του λόρδου Βύρωνα. Η υποενότητα του Βύρωνα αποτελείται από ποικιλία προσωπικών αντικειμένων και ζωγραφικών έργων, όπως και από αναμνηστικά που δείχνουν πόσο γιγαντώθηκε η φήμη του μετά τον θάνατό του.
Εντυπωσιακή υποενότητα αποτελεί και εκείνη που είναι αφιερωμένη στον Ιωάννη Καποδίστρια, όπου αναδεικνύεται η προσωπικότητα και η τιτάνια προσπάθειά του να τιθασεύσει έναν λαό και να οργανώσει μια κοινωνία, μέρος της οποίας είχε βολευτεί, απολαμβάνοντας προνόμια. Μια σειρά από θαυμάσια εκθέματα, όπως το ακρόπρωρο της λέμβου του πλοίου «Ελένη», με το οποίο έφτασε στην Αίγινα, το τιμητικό του δίπλωμα του Πανεπιστημίου της Κρακοβίας, ένα ακριβές αντίγραφο (ανάθεση του Ιδρύματος Rothschild) του περίφημου πορτρέτου του από τον σερ Thomas Lawrence, το οποίο βρίσκεται στο ανάκτορο του Γουίνσορ, πλαισιώνουν τον αγώνα του να ιδρύσει το νέο κράτος από τον Ιανουάριο του 1828 έως τον Οκτώβριο του 1831, όταν δολοφονήθηκε στο Ναύπλιο. Σχετικά τεκμήρια έχουν παραχωρηθεί από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους: χαρτονομίσματα 5 και 10 φοινίκων, χάρτες, διαβατήρια, διπλώματα, δικαστικά έγγραφα, έγγραφα για την οργάνωση των σχολείων, αλλά και προσωπικά αντικείμενα του Καποδίστρια, κουτιά, ταμπακοθήκες, ένας μικρός χαρτοφύλακας, όσα πρόλαβε να αγοράσει και να διασώσει ο Αντώνης Μπενάκης.
Από τα πιο ενδιαφέροντα εκθέματα της ίδιας περιόδου είναι η κάτοψη της Επιδαύρου και ο «Ταΰγετος από τη Σπάρτη», σχέδια της γαλλικής αποστολής, όπως καταγράφονται στο βιβλίο του Guillaume-Abel Blouet. Η αποστολή είχε ολόκληρο επιτελείο από γεωγράφους, βοτανολόγους, αρχιτέκτονες, που όλοι μαζί κατέγραψαν μνημεία, κτίσματα, τη χλωρίδα, την πανίδα, τη γεωγραφία στην Αττική, στον Μοριά και στις Κυκλάδες. Είναι φανερό ότι η Ευρώπη είχε στρέψει το ενδιαφέρον της στο νέο κράτος και στο πώς θα μπορούσε να κερδίσει από αυτό…
Τρίτη ενότητα, ισόγειο:
Η τρίτη ενότητα, η οποία είναι η μεγαλύτερη σε έκταση και μέγεθος και καλύπτει όλο το ισόγειο της Πειραιώς 138, σηματοδοτείται από την άφιξη του Όθωνα και τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, γεγονός που έδωσε τη βασική ώθηση για την εξέλιξη της σύγχρονης Ελλάδας. Λόγω του ότι ο βασιλιάς ήταν σχεδόν έφηβος και δεν μπορούσε να ασκήσει μόνος του την εξουσία, ακολούθησε η περίοδος της αντιβασιλείας που άφησε το αποτύπωμά της στη συγκεκριμένη εποχή, και τεκμήριά της περιλαμβάνονται σε αυτή την ενότητα. Οργανώνονται οι βασικές υποδομές του οθωνικού κράτους, ξεκινά η διαδικασία ώστε η Εκκλησία να γίνει αυτοκέφαλη, ιδρύεται το Πανεπιστήμιο, γίνεται ο γάμος του Όθωνα με την Αμαλία ‒ γενικά, επιχειρείται η μετατροπή της Αθήνας σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.
Οι Βαυαροί ήταν ενθουσιασμένοι, καθώς η νέα πρωτεύουσα αποτελούσε πόλη-σύμβολο και είχε αρχαίο παρελθόν. Αναζητούσαν τα ίχνη των αρχαίων Ελλήνων παντού, αλλά ήταν σαφώς απογοητευμένοι από τους σύγχρονους Έλληνες. Χτίζονται τα ανάκτορα και η Αμαλία φτιάχνει τον Βασιλικό (Εθνικό) Κήπο, ξεκινάει μια σειρά μεγάλων και φιλόδοξων έργων, προωθείται η αρχαιολογία, ιδρύεται η Αρχαιολογική Υπηρεσία, ενώ οι Γάλλοι κάνουν ανασκαφές στη Δήλο και στους Δελφούς, και οι Γερμανοί στην Ολυμπία.
Τα σημαντικά θέματα της εποχής είναι η οικονομία, η παιδεία, ο αλυτρωτισμός. Με την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου και το Σύνταγμα του 1844 ξεκίνησε η αντίστροφη μέτρηση για τη βασιλεία του Όθωνα, που κατέληξε στην εκθρόνιση και την εξορία του το 1862. Η άφιξη του νέου βασιλιά Γεωργίου Α’ πυροδότησε νέες εξελίξεις, ενώ ο γάμος του με την Όλγα, που ήταν ορθόδοξη Ρωσίδα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο και το κράτος άρχισε να διαμορφώνεται εκ νέου. Την ίδια περίοδο παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα τα Επτάνησα.
Η ιδιαιτερότητα αυτής της ενότητας έγκειται στο ότι το κοινό θα δει για πρώτη φορά πρώιμο φωτογραφικό υλικό από τους αρχαιολογικούς χώρους, τα νέα κτίσματα που ανεγείρονται στην πρωτεύουσα, όπως και τα πολεοδομικά τους σχέδια, ακόμα και οικοδομημάτων που δεν έγιναν ποτέ. Επιβάλλεται η αισθητική του νεοκλασικισμού και η Αθήνα σταδιακά προσομοιάζει σε δυτικοευρωπαϊκή πόλη, όπως ακριβώς η μόδα και οι συνήθειες, κάνοντας το άλμα από τη φουστανέλα στο φράκο. Η ενότητα ολοκληρώνεται με θέματα που αφορούν τις πολιτικοκοινωνικές και θεσμικές εξελίξεις αλλά και με αναφορές στο φαινόμενο του αλυτρωτισμού, στην Κρητική Επανάσταση του 1866 και στην προσάρτηση της Θεσσαλίας, ενώ κλείνει με τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου.
Στην υποενότητα «Όθωνας» προσφέρονται τόσο ιστορικά τεκμήρια όσο και έργα τέχνης, όχι απαραίτητα άγνωστα στο ευρύ κοινό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η «Άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο», όπως και η «Υποδοχή του βασιλέα Όθωνα της Ελλάδας στην Αθήνα», και τα δύο αντίγραφα του Νικόλαου Φερεκείδη από πίνακες του Peter von Hess, τα οποία βρίσκονταν στα Ανάκτορα του Μονάχου. Ανάμεσα στα εκθέματα ξεχωρίζουν το διαβατήριό του, το πορτρέτο του ως εφήβου, ο θυρεός του και το μαντήλι με τα μέλη της αντιβασιλείας.
Η υποενότητα αυτή αναπτύσσεται με εκθέματα σχετικά με την οργάνωση της εκπαίδευσης: τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Αρσακείου, σχολικά βιβλία, η ίδρυση της Σχολής Χιλλ το 1831 και φωτογραφίες μαθητριών της, η πρώτη κουνιστή καρέκλα που ήρθε στην Ελλάδα και έφερε μαζί της η Fanny Hill, σύζυγος του ιεραπόστολου John Hill, στοιχεία σχετικά με τα μαθήματα που προσφέρονταν στις τέσσερις πανεπιστημιακές σχολές, την Ιατρική, τη Νομική, τη Φιλοσοφική και τη Θεολογία, και φωτογραφίες από την ανέγερση της Ακαδημίας.
Η αναπαράσταση της Αυλής του Όθωνα, συμπληρώνεται με έπιπλα, σχέδια του Βασιλικού Κήπου, πορτρέτα και φωτογραφίες κυριών της Αυλής, όπως η Ρόζα Μπότσαρη, το κοντογούνι της Φωτεινής Μαυρομιχάλη, ενδυμασίες τύπου Αμαλίας και, φυσικά, με ζωγραφικά πορτρέτα και λιθογραφίες της ίδιας της Αμαλίας. Το πιο συγκινητικό όμως είναι τα κηδειόσημα των αγωνιστών, που σηματοδοτούν το φυσικό τους τέλος και παρατίθενται μαζί με τα μετάλλιά τους.
Το εμβληματικό έργο «Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843» του Henry Martens συνοδεύει την πένα με την οποία ο Όθωνας υπέγραψε το πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας μετά το 1843 και ένα χειρόγραφο αντίγραφο του Συντάγματος με χρυσοτυπία του 1844. Σπάνιο κομμάτι υφάσματος από εκλογικό σάκο των εκλογών του 1859, με σφραγίδες από βουλοκέρι, επιβεβαιώνει τις δημοκρατικές διαδικασίες της συνταγματικής μοναρχίας. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει και μια λιθογραφία του Σωτήριου Χρηστίδη του 1854, όπου ο Όθωνας προτρέπει τους υπασπιστές του να πολεμήσουν για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων. Αν και ανεπιθύμητος πια από το λαό, ο ίδιος είχε εντρυφήσει στη Μεγάλη Ιδέα. Δε θα έμενε πολύ ακόμα στην Ελλάδα όμως.
Η τέχνη του δεύτερου μισού του δέκατου ένατου αιώνα συνέδεε την Επανάσταση με την ιστορική μνήμη μέσω του συμβολισμού. Οι Έλληνες ζωγράφοι στηρίζονται σε μαρτυρίες αγωνιστών που επέζησαν και ακολουθούν τα ευρωπαϊκά πρότυπα, καθώς οι περισσότεροι έχουν σπουδάσει στο Μόναχο και στην Ευρώπη γενικότερα. Με αυτόν τον τρόπο αναπαράγουν συγκινητικές ατμόσφαιρες. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τον διάσημο «Όρκο των αγωνιστών στην εκκλησία της Αγίας Λαύρας» του Θεόδωρου Βρυζάκη, του 1851, το «Ελληνόπουλο» του Κ.Γ. Παπαγιαννάκη, του 1837, τον «Αγωνιστή» και τη «Δόξα» (που σύντομα θα κοσμεί το προεδρικό μέγαρο) του Νικόλαου Γύζη.
Η Αθήνα γίνεται από τα αγαπημένα θέματα των ζωγράφων αλλά και των φωτογράφων, που αποτυπώνουν μια πόλη ειδυλλιακή, άλλοτε σε πανοραμική εκδοχή και άλλοτε επικεντρώνοντας στα αρχαία της ερείπια. Παράλληλα, θα δούμε σχέδια πόλεων όπως ο Πειραιάς, η Σύρος και η Πάτρα, αλλά και εικόνες ανασκαφών από τη Δήλο, τους Δελφούς και την Ολυμπία που οργάνωναν η Γαλλική και η Γερμανική Σχολή.
Η Επανάσταση του 1862 έστειλε τον Όθωνα στη Γερμανία και έφερε από τη Δανία τον Γεώργιο Α’, που θα αποδεικνυόταν ο μακροβιότερος βασιλιάς των Ελλήνων. Η Αυλή δεν φοράει πια καθημερινά παραδοσιακά ρούχα, παρά μόνο σε περιστάσεις όπως η δοξολογία της Πρωτοχρονιάς, και τόσο οι κυρίες της τιμής όσο και οι υπασπιστές και το βασιλικό ζεύγος ντύνονται φράγκικα. Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό το αποδεικνύει περίτρανα. Αντιθέτως, οι Αθηναίοι, όπως αποτυπώνονται σε φωτογραφίες της εποχής, φοράνε ακόμα φουστανέλα ‒ οι φωτογραφίες τους πωλούνταν και ως καρτ ποστάλ. Δείγματα παρουσιάζονται στην έκθεση, μαζί με αναρίθμητα ζωγραφικά πορτρέτα αστών της εποχής.
Μία από τις πολλές υποενότητες αφιερώνεται στο φαινόμενο της ληστείας. Οι ληστείες και οι απαγωγές ταξιδιωτών, Ελλήνων και ξένων, που συχνά κατέληγαν σε δολοφονίες, χαρακτήρισαν μια ολόκληρη εποχή. Κατά μία άποψη, ήταν η λαϊκή αντίδραση στην αδιαφορία του κράτους για τους αγωνιστές της Επανάστασης. Μαρτυρία της αποδοχής του φαινομένου αποτελεί η λαϊκή μούσα. Ένα κασελάκι, του οποίου το καπάκι έχει θέμα τη ληστεία και το έργο του Θεόφιλου «Ο λήσταρχος Χρήστος Νάτσιας Νταβέλης το 1855» το αποδεικνύουν.
Κουτάκια φιλελληνικής θεματολογίας με ταμπάκο –πολλά από αυτά με τη μορφή του Λόρδου Βύρωνα‒ δείχνουν πώς αποτυπώθηκε η Επανάσταση σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Μαντίλια, πιάτα, βάζα, κεντήματα, σπιρτόκουτα (της περιόδου της χούντας, όταν γιορτάστηκαν τα 150 χρόνια της επετείου) και αργότερα νομίσματα και χαρτονομίσματα πρόσφατης κοπής διαιωνίζουν στο συλλογικό θυμικό την εποποιία των ένδοξων Ελλήνων του ’21 μέχρι σήμερα.
Η μεγαλειώδης έκθεση ολοκληρώνεται με έργα του εικοστού αιώνα, εμπνευσμένα από την Επανάσταση. Από τον Θεόφιλο μέχρι τον Τσαρούχη και από τον Ζογγολόπουλο μέχρι τον Τάσσο αλλά και τον Εγγονόπουλο και τον Μποστ, η γκάμα παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τον σύγχρονο θεατή. Μια ξεχωριστή πινελιά στην έκθεση δίνουν οι τρεις παραλλαγές των εγκαινίων της διώρυγας του ισθμού της Κορίνθου από τον Κωνσταντίνο Βολανάκη.
Παρόλο που είναι και οι τρεις ταυτόσημες, η μόνη τους διαφορά είναι μια βάρκα. Στη μία δεν υπάρχει καν, στις άλλες δύο, όπου υπάρχει, η διαφορά είναι στο χρώμα της ομπρέλας που κρατάει μία κυρία που βρίσκεται μέσα στη βάρκα! Οι τρεις πίνακες ανήκουν στις τρεις τράπεζες που συνεργάστηκαν για την πραγματοποίηση της έκθεσης, η οποία τελειώνει με έναν ιδιαίτερο χώρο, όπου φυλάσσεται η αυθεντική παρτιτούρα της δεύτερης μελοποίησης του Ύμνου στην Ελευθερία που συνέθεσε το 1843 ο Νικόλαος Μάντζαρος.
Η έκθεση αφιερώνεται στους Άγγελο Δεληβορριά και Μαρίνο Γερουλάνο. Συνοδεύεται από έναν εντυπωσιακό κατάλογο.
1821 Πριν και Μετά
Μουσείο Μπενάκη - Πειραιώς 138
Μάρτιος 2021 - Νοέμβριος 2021
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
