"Το μάτι του στο χέρι μου"
Ο γάλλος φωτογράφος Raymond Depardon και ο αλγερινός συγγραφέας Kamel Daoud υπογράφουν μαζί ένα βιβλίο και μια έκθεση στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι: "Το μάτι στο χέρι μου. Αλγερία 1961 - 2019"
"Κανείς από τους πιο παλιούς δεν ήθελε πλέον να πάει εκεί [στην Αλγερία -σ.σ.], είχαν δει τα οδοφράγματα, την ομιλία του στρατηγού Ντε Γκωλ στο Αλγέρι, το πραξικόπημα στο Αλγέρι. Κανείς δεν ήθελε πλέον να δημοσιεύσει αυτές τις φωτογραφίες.
Βρισκόμαι εκεί αμέσως μετά το δημοψήφισμα [για την ανεξαρτησία της Αλγερίας -σ.σ.], η περίοδος είναι τρομερά επώδυνη για όλους και η ατμόσφαιρα είναι τεταμένη μεταξύ της μητρόπολης και της Αλγερίας.
Δεν είχα ξαναζήσει κάτι τέτοιο, υπήρχε μια παρεξήγηση. Όλες οι γυναίκες της γενέτειράς μου [της κοιλάδας του Saône, σ.σ.] ήταν οργισμένες με εκείνους που τους είχαν στερήσει τους μεγαλύτερους γιους τους, που είχαν πάει φαντάροι [στην Αλγερία], τα παιδιά τους, ορισμένα από τα οποία δεν επέστρεψαν.
Εγώ πηγαίνω άνετος, αλλά τα πράγματα δεν εξελίσσονται καλά, παρά τη Leica που μου επιτρέπει να τραβάω γρήγορα και τον τηλεφακό μου.
Κάνω μερικές φωτογραφίες και μου σπάνε τη μηχανή. Αναγκάζομαι να κρύβομαι, νοικιάζω ένα δωμάτιο ξενοδοχείου απ' όπου βγάζω φωτογραφίες, ανεβαίνω στα μπαλκόνια (...). Υπήρχε ο φόβος των βομβιστικών επιθέσων, οι άνθρωποι δεν ήθελαν να φωτογραφηθούν, δεν υπήρχε δυνατότητα διαλόγου, ούτε με τους Αλγερινούς ούτε με τους Ευρωπαίους που ετοιμάζονταν να φύγουν."
Raymond Depardon
Απόσπασμα από πρόσφατη συνέντευξη στο Γαλλικό Πρακτορείο
*
"Τι αισθάνομαι εγώ, ένας αποαποικιοποιημένος άνθρωπος, όταν αντικρίζω μια φωτογραφία αυτής της εποχής, αυτού του παρελθόντος που διατάχθηκε να ορίζεται σύγχρονο-για-πάντα; Ποιος είμαι εγώ σε αυτόν τον καθρέφτη που θα έπρεπε να με αντανακλά, αλλά με διαγράφει για πάντα στο παρόν;
Πρέπει να εξετάσω προσεκτικά τις λεπτομέρειες, τα αντικείμενα, τις σιλουέτες, τα άλση, τα καταστήματα, τα αυτοκίνητα, που γεμίζουν το φόντο- και τις σκιές. Προσπαθώ εξάλλου να εισβάλλω μέσα σ' αυτό. Φαντάζομαι τον εαυτό μου μετενσαρκωμένο το 1961: να στέκομαι σε ένα τυφλό σημείο, να σκύβω έξω από ένα παράθυρο, να κάνω βόλτα σε κάποιο δρόμο στο Αλγέρι, να ρίχνω μια ανήσυχη ματιά σε μια roumia [Ευρωπαία λευκή γυναίκα - σ.σ.], να σκαρφαλώνω πάνω στον φαλακρό λόφο... Επινοώ τη δική μου δυνατότητα να ζω σ' εκείνη την εποχή.
Ο Raymond Depardon φωτογραφίζει εκεί που διασταυρώνεται αυτό που βλέπει με αυτό που δεν βλέπει. Κοιτάζω αυτό που δεν βλέπω, νομίζοντας ότι ξέρω τι σημαίνει. Το μάτι του στο χέρι μου. Το σώμα του είναι η μνήμη μου.
Αυτό που με ενδιαφέρει στον φωτογράφο είναι το σώμα του, η περιπλάνησή του, το ταξίδι του: γλιστράω μέσα του, υιοθετώ τις κινήσεις του, το βλέμμα του, την κουλτούρα του, τις προκαταλήψεις του ίσως, αλλά και τη μοναδικότητά του. Περιπλάνηση από κλικ σε κλικ.
Γίνομαι μια τερατώδης και συναρπαστική σύμπτωση. Μια δυνατότητα, έστω σύντομη και περιορισμένη, παντογνωσίας.
Δεν θα έπρεπε, λοιπόν, να αισθάνομαι κάτι που να μοιάζει με τρόμο;
Καθώς κοιτάζω αυτές τις φωτογραφίες, που με αρπάζουν από τη δική μου χιλιετία, για να με μεταφέρουν σε μια άλλη, θα μπορούσα να νιώσω ένα βίαιο ρίγος. Θα μπορούσα να ουρλιάξω στην κατοχή των πραγμάτων- να ουρλιάξω με τρόμο και ευγνωμοσύνη."
Kamel Daoud
Απόσπασμα από το βιβλίο Son œil dans ma main. Algérie 1961-2019, εκδ. Barzakh/Images Plurielles, 2022
Αλγερία 1961-2019: Οι εικόνες του Raymond Depardon και τα λόγια του Kamel Daoud στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου
Το 1961 στο Αλγέρι, ο Raymond Depardon, 19 ετών τότε, έζησε τις τελευταίες στιγμές πριν από την ανεξαρτησία. Εξήντα χρόνια αργότερα, φέρνει στην επιφάνεια τις εικόνες του από αυτή την παράξενη ενδιάμεση περίοδο και τις εκθέτει στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου (έως τις 17 Ιουλίου).
Valérie Oddos
France Télévisions Rédaction Culture - 09.02.2022
*
60 χρόνια μετά την ανεξαρτησία της Αλγερίας, ο Raymond Depardon θέλησε να δείξει φωτογραφίες που τραβήχτηκαν στο Αλγέρι το 1961, κατά τη διάρκεια των παράξενων και τεταμένων μηνών που προηγήθηκαν. Ήταν τότε ένας πολύ νέος φωτογράφος. Με τον Αλγερινό συγγραφέα Kamel Daoud, ετοίμασε ένα βιβλίο. Οι εικόνες και τα λόγια τους εκτίθενται στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου, 80 φωτογραφίες από το χθες αλλά και από το σήμερα, καθώς ο φωτογράφος επέστρεψε στην Αλγερία το 2019.
Το 1961, ο Raymond Depardon ήταν 19 ετών. Εργάζεται για το πρακτορείο Dalmas, το οποίο τον στέλνει στην Αλγερία. "Οι πιο ηλικιωμένοι φωτογράφοι δεν ήθελαν να πηγαίνουν πια εκεί. Ήμουν ο νεότερος και έτσι με έστειλαν", λέει. "Ήταν μια περίοδος για την οποία δεν γίνεται πολύς λόγος, μια πολύ τεταμένη περίοδος. Το δημοψήφισμα [το οποίο άνοιγε τον δρόμο στην ανεξαρτησία -σ.σ.] είχε διεξαχθεί. Ενάμιση χρόνο πριν η ανεξαρτησία αποτελέσει πραγματικότητα. Εκείνους τους μήνες συνεχιζόταν η καθημερινή ζωή στο Αλγέρι, όπου ο κίνδυνος βομβιστικών επιθέσεων εξακολουθούσε να υπάρχει.
Το 2018, καθώς πλησίαζε η 60ή επέτειος της ανεξαρτησίας, ο Raymond Depardon ξανάβγαλε αυτές τις παλιές εικόνες, "ξεχασμένες σε ένα συρτάρι", φωτογραφίες με τις οποίες "δεν ήταν ερωτευμένος", όπως λέει. "Δεν μπόρεσα να βγάλω τις φωτογραφίες που ήθελα. Ήμουν απογοητευμένος, δυστυχισμένος": κρύβεται για να τις τραβήξει, συχνά με τηλεφακό, μερικές φορές από το παράθυρο του ξενοδοχείου.
Τις ανακαλύπτουμε στους τοίχους του Ινστιτούτου του Αραβικού Κόσμου: εικόνες από τους δρόμους του Αλγερίου, όπου η ένταση είναι αισθητή, όπου η αγωνία διαβάζεται στα πρόσωπα και στα βιαστικά βήματα, κάτω από τα γκράφιτι του OAS [Οργάνωση Μυστικός Στρατός, ακροδεξιά γαλλική παραστρατιωτική οργάνωση -σ.σ.]. Εικόνες όπου Γάλλοι και Αλγερινοί συνυπάρχουν χωρίς να επικοινωνούν, πολύ κοντά ωστόσο. Σε ένα παγκάκι, μπροστά από μια βιτρίνα με υφάσματα...
Εκτίθενται επίσης σπάνιες εικόνες από τις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στις συμφωνίες του Εβιάν, οι οποίες έθεσαν τέλος στον πόλεμο στις 18 Μαρτίου 1962. Ο νεαρός Depardon ήταν διαπιστευμένος στην αλγερινή αντιπροσωπεία στη Γενεύη και απαθανάτισε τον "νεκρό χρόνο" αυτών των κοστουμαρισμένων ανδρών που κάπνιζαν σε ένα σαλόνι ή περπατούσαν σε ένα πάρκο.
Το 2018, λοιπόν, ο Raymond Depardon ξαναέβγαλε όλες αυτές τις φωτογραφίες και θέλησε να τις παρουσιάσει σε ένα βιβλίο. "Είχα την εντύπωση ότι αυτές οι φωτογραφίες δεν μου ανήκαν, ότι έπρεπε να μοιραστούν με την Αλγερία, με τους Αλγερινούς", λέει ο Raymond Depardon. "Δεν είναι ούτε γαλλικές, ούτε αλγερινές, ανήκουν πλέον στην Ιστορία." Δεν ήθελε όμως να κάνει "ένα γαλλο-γαλλικό βιβλίο". Προτιμούσε να συνεργαστεί με έναν Αλγερινό συγγραφέα, και τότε η σύζυγός του, η σκηνοθέτης Claudine Nougaret, τον συμβούλεψε να το προτείνει στον Kamel Daoud (Βραβείο Goncourt 2015 πρώτου μυθιστορήματος για το Meursault, contre-enquête).
"Η Αλγερία είναι συχνά ένα παράγωγο προϊόν του πολέμου της αποαποικιοποίησης, δεν είναι μια χώρα παρούσα από μόνη της, είναι μια χώρα παρούσα από τη μνήμη της", λέει με κάποια λύπη ο συγγραφέας. Για τον ίδιο, το ταξίδι του με τον φωτογράφο ήταν "μια επανανακάλυψη της δικής μου ελευθερίας". Γράφοντας, προκάλεσε τον εαυτό του να κοιτάξει αυτές τις φωτογραφίες "χωρίς να προσφεύγει σε μία αποκλειστική "αλγερινότητα", χωρίς να βρίσκεται μέσα στη γαλλοαλγερινή σχέση, χωρίς να είναι εγκλωβισμένος στην Ιστορία". Επειδή αυτό που βλέπει, "είναι μια στιγμή της τέχνης, του ανθρώπινου, της πολυπλοκότητας, της σάρκας, του θανάτου, των εξαφανισμένων, δεν είναι ένα αφήγημα της Ιστορίας".
Ο Kamel Daoud έχει γράψει κείμενα, μερικά μεγάλα που κρέμονται στο κέντρο των αιθουσών της έκθεσης, και άλλα μικρότερα που ανταποκρίνονται στις φωτογραφίες. Μιλάει για σώματα και νεκρούς, σε μια χώρα όπου οι μάρτυρες βρίσκονται παντού. Για ένα είδος συμπλέγματος του "αποαποικιοποιημένου που γεννήθηκε πολύ μετά το τέλος του πολέμου". Για το σπίτι, το χωριό, που "δεν μας ανήκει πραγματικά", που "έχει περάσει από χέρι σε χέρι".
Κι έπειτα, για τους δύο καλλιτέχνες, υπήρχε η ανάγκη να ξαναδώσουν μια εικόνα στην Αλγερία, μια χώρα που δεν τη διαθέτει. "Οι Γάλλοι δεν γνωρίζουν πώς είναι πραγματικά η Αλγερία", λέει ο Depardon. "Επειδή λίγοι Γάλλοι πηγαίνουν εκεί". Έτσι, το 2019 επέστρεψε στο Αλγέρι και το Οράν, όπου ζει ο Kamel Daoud. Σε όσους απόρησαν, απάντησε: "Μα είναι υπέροχο, λατρεύω την Αλγερία." Και εκεί, "προσπάθησα να βγάλω τις πιο όμορφες φωτογραφίες που θα μπορούσα να βγάλω στη ζωή μου", λέει. Σε μια χώρα όπου ο κόσμος δεν καλοβλέπει να σε φωτογραφίζει ένας Γάλλος, τον υποδέχτηκαν με χαμόγελα. Αποτύπωσε τη ζωή στο δρόμο, την ομορφιά των κοριτσιών, τις κρυφές χειρονομίες των εραστών.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με μια ταινία που σκηνοθέτησε η Claudine Nougaret, πάνω σε μια ανταλλαγή απόψεων μεταξύ του Raymond Depardon και του Kamel Daoud. "Θα θέλαμε να είχαμε γυρίσει την ταινία στην Αλγερία", λέει. Αλλά με το Covid, ήταν περίπλοκο. Έτσι, η συζήτηση πραγματοποιήθηκε στον τελευταίο όροφο του Ινστιτούτου του Αραβικού Κόσμου. "Είχα την τύχη να γίνω μάρτυρας αυτής της νέας φιλίας, η οποία ελπίζω να διαρκέσει για πολύ καιρό", καταλήγει.
