Τέσσερις μέρες μετά τους καταστροφικούς σεισμούς που έπληξαν τη νοτιοανατολική Τουρκία, στους δρόμους της Αντάκια ηχούν θρήνοι. Αμέτρητα πτώματα βρίσκονται στοιβαγμένα σε νεκρικούς σάκους στα πεζοδρόμια, ενώ τριγύρω τους δεκάδες επιζώντες αναζητούν τους συγγενείς τους και ζεσταίνουν τα χέρια τους σε φωτιές αναμμένες μπροστά από συντρίμμια, εκεί όπου κάποτε στέκονταν τα σπίτια τους. «Έχω καλύψει πολλούς πολέμους και ποτέ μου δεν έχω δει τόσα πτώματα σε μία μέρα στο ίδιο μέρος», δήλωσε σοκαρισμένη η ανταποκρίτρια του PBS, Jane Ferguson.
Στη γειτονική πόλη του Ισκεντερούν, η Ναζλί αναζητά τη μητέρα της στα ερείπια του νοσοκομείου Iskenderun Devlet Hastanesi, διατηρώντας πλέον ισχνή την ελπίδα πως θα την ξανασυναντήσει ζωντανή. Δεν είναι η μόνη που περιφέρεται στα συντρίμμια του κτιρίου.
«Οι ομάδες διάσωσης έφτασαν τρεις ολόκληρες μέρες μετά την κατάρρευση του νοσοκομείου», λέει στη LiFO ανάμεσα σε λυγμούς, «η κυβέρνηση ήταν πλήρως απροετοίμαστη και μας άφησε αβοήθητους. Η μόνη βοήθεια που λάβαμε αρχικά ήταν από εθελοντές, οι μπουλντόζες και οι διασώστες έφτασαν μόλις χθες» συμπληρώνει γεμάτη απόγνωση.
Στην προσπάθειά του να καταπνίξει την όποια επικριτική φωνή, ο Ερντογάν προτίμησε να φιμώσει τις κραυγές βοήθειας των θυμάτων του σεισμού με τίμημα τη ζωή των ίδιων των πολιτών της χώρας που κυβερνά.
«Το πιο εξοργιστικό απ' όλα είναι πως, αντί να ακούσουν τις εκκλήσεις μας για βοήθεια, ο Ερντογάν και η κυβέρνησή του συνεχίζουν να διαψεύδουν την πραγματικότητα και να μας χαρακτηρίζουν προβοκάτορες απλώς και μόνο επειδή επισημαίνουμε τη σκληρή αλήθεια. Τόση υποκρισία, ειλικρινά, δεν αντέχεται».
Λίγες ώρες νωρίτερα, ο Τούρκος Πρόεδρος διέσχιζε την κατεστραμμένη περιοχή με τη μαύρη λιμουζίνα του, περιορίζοντας τις επαφές του με τον τουρκικό λαό και επαναλαμβάνοντας το αφήγημα πως ο σεισμός, «ετούτο το σχέδιο της μοίρας», ήταν ο κύριος υπαίτιος για το μέγεθος της καταστροφής.
Συνέχισε να αρνείται σθεναρά τις κατηγορίες πως στον μεγάλο αριθμό των νεκρών –ο οποίος ανεβαίνει λεπτό προς λεπτό, δίχως να δείχνει το παραμικρό σημάδι κάμψης και κατά πάσα πιθανότητα θα ξεπεράσει κατά πολύ τις δυσοίωνες προβλέψεις του ΠΟΥ για 20.000– συνέβαλαν τα κακότεχνα κτίρια και η προβληματική κυβερνητική διαχείριση στο κομμάτι της διάσωσης, που μέχρι και σήμερα χαρακτηρίζεται από καθυστερήσεις.
Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στον Καχραμανμαράς, ο Ερντογάν επέπληξε επίσης εκείνους που επικρίνουν τις προσπάθειες διάσωσης, χαρακτηρίζοντάς τους «προβοκάτορες». «Φυσικά και υπάρχουν ελλείψεις», παραδέχτηκε σε αυστηρούς και προειδοποιητικούς τόνους, «μα οι συνθήκες είναι ξεκάθαρες. Δεν είναι δυνατό να είσαι έτοιμος για μια καταστροφή σαν αυτή» συμπλήρωσε, αποκαλώντας ψεύτες εκείνους που ισχυρίζονται πως η κρατική βοήθεια ακόμα δεν έχει εμφανιστεί σε διάφορες τοποθεσίες της τεράστιας σε έκταση σεισμόπληκτης περιοχής.
Το χρονικό του εκφοβισμού
Η πραγματικότητα όσον αφορά τους καταστροφικούς σεισμούς που έπληξαν τη νοτιοανατολική Τουρκία ξεπερνάει ήδη τα όρια του εφιάλτη και μετατρέπεται σε μια βαρβαρότητα αν σκεφτεί κανείς πως ένας ολόκληρος λαός, αντιμέτωπος με μια βιβλικών διαστάσεων καταστροφή, βρίσκεται στο έλεος ενός κυνικού και αυταρχικού ηγέτη που ενδιαφέρεται περισσότερο να ελέγξει το αφήγημα και να καταπνίξει τις επικριτικές φωνές εντός της χώρας του παρά να συμβάλει στην έγκαιρη διάσωση των πληγέντων.
Από τις πρώτες του κινήσεις έγινε εμφανές πως ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επέλεξε τον δρόμο της φίμωσης και του εκφοβισμού για να αποφύγει το πολιτικό κόστος της διαχείρισης, ακόμα και εις βάρος των κρίσιμων προσπαθειών διάσωσης.
Στην πρώτη του δημόσια τοποθέτηση, που ήρθε πάνω από ένα εικοσιτετράωρο μετά το γεγονός, ο Τούρκος Πρόεδρος εμφανίστηκε οργισμένος. Αφότου ανακοίνωσε την επιβολή καθεστώτος έκτακτης ανάγκης στις δέκα πληγείσες περιφέρειες, ξεκαθαρίζοντας πως θα διαρκέσει «σίγουρα μέχρι την παραμονή των επικείμενων προεδρικών εκλογών», ο Ερντογάν απείλησε ανοιχτά όσους κατέφυγαν στα social media για να εκφράσουν την αγανάκτησή τους για την καθυστερημένη ανταπόκριση της κυβέρνησης σε διάφορες πληγείσες περιοχές.
«Να γνωρίζετε πως κρατάμε σημειώσεις από αυτά που λέγονται αυτήν τη στιγμή», προειδοποίησε στο τηλεοπτικό του διάγγελμα, κοιτώντας κατάματα την κάμερα με το αυστηρό του βλέμμα. «Και όταν έρθει η ώρα, θα ανοίξουμε τα τεφτέρια μας», συμπλήρωσε.
Δεν πέρασαν ούτε μερικές ώρες προτού ο εκφοβισμός του Ερντογάν γίνει πραγματικότητα. Το απόγευμα της Τρίτης η τουρκική αστυνομία προχώρησε στη σύλληψη πέντε πολιτών και στην κράτηση άλλων δεκαοκτώ, προσθέτοντας πως εξετάζει ήδη έναν τριψήφιο αριθμό λογαριασμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίοι κοινοποίησαν αναρτήσεις σχετικές με τους σεισμούς, που οι Αρχές έκριναν «προκλητικές».
Παρότι η αφορμή για τις συλλήψεις, σύμφωνα με τις ανακοινώσεις της κυβέρνησης, ήταν η καταπολέμηση της παραπληροφόρησης και των αναρτήσεων που «έσπερναν τον φόβο και τον πανικό», στη λίστα των συλληφθέντων βρέθηκαν άτομα που κοινοποίησαν αντικειμενικά στοιχεία, για παράδειγμα λογαριασμοί που υποδείκνυαν περιοχές όπου η παρουσία της κυβέρνησης και του στρατού ήταν ελλιπής και παρακαλούσαν τους δήμους και τις εθελοντικές οργανώσεις για άμεση αποστολή βοήθειας.
Την ίδια ημέρα, και ενώ χιλιάδες άνθρωποι παρέμεναν ακόμα εγκλωβισμένοι κάτω από τα ερείπια των κτιρίων, ο διευθυντής Επικοινωνίας της τουρκικής προεδρίας, Φαχρετίν Αλτούν, επέλεξε να κάνει επίσημο διάγγελμα για να ανακοίνωσει την κυκλοφορία μιας επίσημης κυβερνητικής εφαρμογής.
Το εν λόγω application ονομάζεται «Υπηρεσία Αναφοράς Παραπληροφόρησης» και, όπως φανερώνει το όνομά του, στόχος του δεν ήταν να συμβάλει στις επιχειρήσεις διάσωσης αλλά να προσκαλέσει τους Τούρκους πολίτες να αναφέρουν άτομα και λογαριασμούς που προβαίνουν σε «βιτριολικές, ψευδείς, παραπλανητικές, ύποπτες ή προκλητικές» αναρτήσεις σχετικά με τις επιπτώσεις του ισχυρού σεισμού.
«Το μοτίβο της απάντησης του κυβερνώντος AKP στους σεισμούς είναι ξεκάθαρα η εκδικητικότητα», ανέφερε ο Τζαν Οκάρ, Τούρκος σχολιαστής με έδρα το Λονδίνο. «Φαίνεται πως η κυβέρνηση ανησυχεί πολύ περισσότερο για το τι λένε οι άνθρωποι για τη διαχείριση της κρίσης παρά για την ίδια τη διαχείριση. Παρά τις απειλές και τις επιθέσεις, όμως, δεν νομίζω πως είναι ένα αφήγημα που έχει ελεγκτική δύναμη», συμπλήρωσε με αγανάκτηση.
Πράγματι, δεδομένης της τεράστιας έκτασης της καταστροφής, ο εκφοβισμός από την πλευρά του Ερντογάν και των εταίρων του δεν κατάφερε να περιορίσει το αίσθημα της οργής ούτε να φιμώσει τις αντιδράσεις της τουρκικής κοινωνίας. Δεκάδες χιλιάδες χρήστες συνέχισαν ατρόμητα να δημοσιεύουν αγανακτισμένες αναρτήσεις, επικρίνοντας την αποτυχία της κυβέρνησης να κινητοποιήσει έγκαιρα και να συντονίσει τις απαραίτητες ομάδες διάσωσης, με αποτέλεσμα τα θύματα πολλών περιοχών να παραμείνουν αβοήθητα για πάνω από τρία εικοσιτετράωρα.
Ταυτόχρονα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έγιναν τόπος συγκεντρωσης δεκάδων δικτύων εθελοντών και μελών της κοινωνίας των πολιτών που έσπευσαν να οργανώσουν τις επιχειρήσεις διάσωσης μέσα από αυτά καθώς και να τα χρησιμοποιήσουν για να ανιχνεύσουν περιοχές και διευθύνσεις όπου απαιτείται ακόμα βοήθεια. Μεταξύ άλλων, οι χρήστες στο Twitter δημιούργησαν λίστες για να ταυτοποιήσουν τους νεκρούς και να αναζητήσουν κτίρια στα οποία πιθανώς βρίσκονται ακόμα εγκλωβισμένοι οι συμπολίτες τους.
«Στην αρχή μαζεύαμε κουβέρτες για να βοηθήσουμε τους επισήζαντες να ζεσταθούν, αλλά πλέον, λόγω της τρομακτικής αποτυχίας της κυβέρνησης να επέμβει έγκαιρα, τις χρησιμοποιούμε για να τυλίξουμε τα πτώματα» αναφέρει η 32χρονη Ντιλάρα, η οποία ταξίδεψε από την Κωνσταντινούπολη στην πόλη του Ελμπιστάν για να βοηθήσει τις εθελοντικές προσπάθειες.
«Ακόμα και σήμερα οι ομάδες διάσωσης είναι ελάχιστες, ενώ χθες μάθαμε πως διάφορες κούτες με είδη βοήθειας καθυστέρησαν γιατί η κυβέρνηση ήθελε πρώτα να τοποθετήσει το σήμα της επάνω στα κιβώτια», συμπληρώνει. «Η διαχείριση είναι εγκληματική και όσες απειλές και να εκτοξεύουν, η γυμνή αλήθεια βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας».
Συλλήψεις και παραιτήσεις δημοσιογράφων
Σαν να μην έφταναν οι συλλήψεις και οι απειλές του Τούρκου Προέδρου, στην προσπάθεια ελέγχου του αφηγήματος συνέβαλαν με τον τρόπο τους και τα φιλοκυβερνητικά τουρκικά μέσα που αποτελούν τη συντρηπτική πλειοψηφία του τουρκικού ενημερωτικού οικοσυστήματος. Ωστόσο, η έκδηλη και ενίοτε προσβλητική μεροληψία τους στην κάλυψη της καταστροφής δεν πέρασε απαρατήρητη, ενώ αρκετές φορές γύρισε μπούμερανγκ, προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων από τους θεατές.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένα απόσπασμα από το δελτίο ειδήσεων του καναλιού Haber Turk, όπου μια δημοσιογράφος ξεκίνησε να παίρνει συνέντευξη από μια νεαρή κοπέλα που σώθηκε από την καταστροφή, για να τη διακόψει απότομα λίγο αργότερα, όταν εκείνη ανέφερε πως η οικογένειά της βρίσκεται ακόμα κάτω από τα συντρίμμια, καθώς δεν έχει έρθει ακόμα κρατική βοήθεια.
«Ίσως υπάρχουν περιοχές που δεν έχουν λάβει βοήθεια, αλλά είναι ελάχιστες», ξεστόμισε η ρεπόρτερ του φιλοκυβερνητικού καναλιού, εμφανώς αμήχανη, καθώς απομακρυνόταν από τα συντρίμμια, αφήνοντας πίσω της την εξίσου συντετριμμένη γυναίκα.
Εντύπωση προκάλεσε και η επεισοδιακή παραίτηση της έμπειρης δημοσιογράφου Ντιλάρα Γκιοντέρ, η οποία συνέβη στον αέρα, ενώ η εκπομπή της μετέδιδε πλάνα από τις κατεστραμμένες περιοχές. «Το AKP απέτυχε παταγωδώς», εξήγησε αργότερα σε βίντεο που κοινοποίησε στους προσωπικούς της λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, υποστηρίζοντας πως πλέον είναι ολοφάνερο ότι για την έκταση της καταστροφής ευθύνονται η αποτυχία διαχείρισης της κρίσης και η πληθώρα παράνομων και κακοφτιαγμένων αλλά ακριβών στεγαστικών έργων.
Παράλληλα, πολλοί ήταν οι δημοσιογράφοι του ανεξάρτητου και τοπικού Τύπου που οδηγήθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες στο αυτόφωρο στην προσπάθειά τους να αναδείξουν τις ελλείψεις στις προσπάθειες διάσωσης. Ανάμεσά τους βρίσκεται ο Βολκάν Πεκάλ, ανταποκριτής της εφημερίδας «Evrensel» στα Άδανα, ο οποίος συνελήφθη μπροστά από νοσοκομείο της πόλης, ενώ προσπαθούσε να επικοινωνήσει με συγγενείς των θυμάτων.
Η αστυνομία εξήγησε αργότερα πως τον συνέλαβε για «παραβίαση της ιδιωτικής ζωής των ασθενών». Λίγο αργότερα, ομάδα δημοσιογράφων απομακρύνθηκε βίαια από την περιοχή του Γκαζιαντέπ, με τις Αρχές να αιτιολογούν τον εκτοπισμό της βάσει της εφαρμογής του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης
Το φίμωτρο στο Τwitter και οι κραυγές βοήθειας
Παρά τις πολυεπίπεδες προσπάθειες χαλιναγώγησης του δημόσιου διαλόγου, για δύο εικοσιτετράωρα ο Τούρκος Πρόεδρος φαινόταν να χάνει τον πόλεμο της πληροφόρησης που μαινόταν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Έτσι, λοιπόν, μαζί με την προπαγάνδα και τον εκφοβισμό, την τρίτη μέρα μετά τον σεισμό ο Ερντογάν επέλεξε να επιστρατεύσει τη δύναμη της εκτεταμένης λογοκρισίας για να ελέγξει το αφήγημα.
Από το απόγευμα της Τετάρτης και για δώδεκα ολόκληρες ώρες η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε να εφαρμόσει καθολικό «μπλόκο» στο Τwitter, εμποδίζοντας εξ ολοκλήρου την πρόσβαση στο δημοφιλές μέσο κοινωνικής δικτύωσης, ενώ περιορισμοί παρατηρήθηκαν και σε άλλες πλατφόρμες, όπως το Instagram και το TikTok.
Το φίμωτρο αυτό εφαρμόστηκε παρότι οι εφαρμογές διαδραμάτιζαν εξαιρετικά κρίσιμο ρόλο στην οργάνωση της βοήθειας για όσους επλήγησαν από τους σεισμούς. Μια φευγαλέα ματιά σε αναρτήσεις που κοινοποίηθηκαν κατά το διάστημα που επεβλήθη η απαγόρευση αρκεί για να φανερώσει πόσο εγκληματική ήταν αυτή η νευρική αντίδραση της κυβέρνησης.
«Ζω ακόμα, σας παρακαλώ βοηθήστε με. Δεν μπορώ να φωνάξω γιατί ο λαιμός μου έχει στεγνώσει», αναφέρει χαρακτηριστικά μια ανάρτηση ανθρώπου που βρίσκεται ακόμα παγιδευμένος στα ερείπια πολυκατοικίας που κατέρρευσε στην Αντάκια. «Ζητούμε άμεσα βοήθεια, τα άτομα αυτά ζουν ακόμα, αλλά παραμένουν εγκλωβισμένα», έγραφε μια άλλη, συνοδεύομενη από τα πορτρέτα τεσσάρων ανθρώπων καθώς και τη διεύθυνση στην οποία βρίσκονται.
«Δεν χωρά η παραμικρή αμφιβολία πως η κυβέρνηση Ερντογάν περιόρισε τη χρήση του Twitter για να αποτρέψει τη διάδοση αρνητικών ειδήσεων που ασκούσαν κριτική στην κυβέρνηση», δηλώνει στη LiFO ο αναλυτής και ειδικός σε θέματα εσωτερικής πολιτικής και εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας, Σινάν Τζιντί.
«Είναι πρωτίστως μια προσπάθεια του Ερντογάν να ελέγξει και να περιορίσει τις πολιτικές συνέπειες της αποτυχίας του, καθώς επιδιώκει να επανεκλεγεί», προσθέτει προτού συνεχίσει οργισμένος, «η απαγόρευση έγινε την ώρα που αμέτρητοι επιζώντες παρέμεναν παγιδευμένοι και χρησιμοποιούσαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να ζητήσουν βοήθεια. Ταυτόχρονα, οι εργαζόμενοι στις υπηρεσίες διάσωσης συχνά χρησιμοποιούν το Twitter για να συντονίζουν την παροχή των πρώτων βοηθειών. Η προσπάθεια της κυβέρνησης Ερντογάν να περιορίσει τις γραμμές επικοινωνίας σε μια τόσο κρίσιμη στιγμή είναι μια αποτρόπαια πράξη».
Στον απόηχο της καταστροφής, και ενώ ανατέλλει η νέα πρόκληση της διαχείρισης της ανθρωπιστικής κρίσης, δεν χωρά αμφιβολία πως η τουρκική κυβέρνηση θα κληθεί να δώσει πολλές απαντήσεις σε δύσκολα και άβολα ερωτήματα: από την ελλιπή διαθεσιμότητα κεφαλαίων έκτακτης ανάγκης μέχρι τα αμέτρητα κακοχτισμένα κτίρια και τους προβληματικούς οικοδομικούς κανονισμούς. Ανάμεσα σε αυτά τα ερωτήματα βρίσκεται και μία ακόμα άβολη αλήθεια: στην προσπάθειά του να καταπνίξει την όποια επικριτική φωνή, ο Ερντογάν προτίμησε να φιμώσει τις κραυγές βοήθειας των θυμάτων της καταστροφής, με τίμημα τη ζωή των ίδιων των πολιτών της χώρας που κυβερνά.
