Η αρχιτέκτονας Μαρία Καλτσά από το αρχιτεκτονικό γραφείο Arc Nest, απόφοιτος της πειραματικής σχολής υπότροφων αρχιτεκτόνων Cooper Union της Νέας Υόρκης και του Yale, πιστεύει ακράδαντα ότι βρισκόμαστε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, το κλίμα, η οικολογία, οι πόροι και τα τρόφιμα απειλούνται. Τι μπορεί να προσφέρει η αρχιτεκτονική σε αυτό το αβέβαιο τοπίο;
— Ποια είναι η πορεία που ακολούθησες μετά το λύκειο; Πώς βρέθηκες στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού;
Η οικογένειά μου συνήθιζε να ταξιδεύει πολύ λόγω του επαγγέλματος του πατέρα μου. Προτού αποφοιτήσω από το ελληνικό λύκειο, είχα ξεκινήσει να φοιτώ και σε ένα αμερικανικό σχολείο στο εξωτερικό. Το ακαδημαϊκό μου υπόβαθρο έχει να κάνει κυρίως με την κουλτούρα του Cooper Union στη Νέα Υόρκη στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Με υιοθέτησε σχεδόν ο John Hejduk, ο οποίος ήταν ο πρύτανης του Cooper Union και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξή μου. Την εποχή που αποφοίτησα από το Cooper Union, το Yale ήταν μια καλή επιλογή για μεταπτυχιακές σπουδές στην Αρχιτεκτονική.
— Τι σου προσέφερε η εμπειρία σου στις ΗΠΑ και τι ρόλο παίζει σήμερα, τριάντα χρόνια μετά, στην αρχιτεκτονική πρακτική και στην έρευνά σου;
Το να πάω στο Yale από το Cooper Union ήταν ένα μικρό σοκ εκείνη την εποχή. Το Yale ήταν ακριβώς το αντίθετο του Cooper. Αυτή η δυαδικότητα με βοήθησε να συνδέσω την πρακτική μου στον σχεδιασμό με την ερευνητική εργασία. Εδώ, στην Ελλάδα, ήταν διαχωρισμένη η επαγγελματική ενασχόληση από την ακαδημαϊκή.
Η βιωσιμότητα δεν αποτελεί σύμβολο κύρους. Δεν πρέπει να θεωρείται προνόμιο λίγων ανθρώπων. Ανήκει και προσφέρεται σε όλους.
— Θα μπορούσες να μας πεις περισσότερα για τη σχεδιαστική σου προσέγγιση και πώς εργάζεται η ομάδα στο γραφείο;
Σε μεγάλο βαθμό με επηρέασε το γεγονός ότι υπηρέτησα στη δημόσια διοίκηση ως γενική γραμματέας Χωροταξίας και Αστικής Ανάπτυξης μεταξύ 2009 και 2012 και ως σύμβουλος του δημάρχου Αθηναίων για τον αστικό σχεδιασμό μεταξύ 2016 και 2019. Άρχισα να ενδιαφέρομαι όλο και περισσότερο για τις επιπτώσεις των μεγαλύτερων έργων. Στο γραφείο, ο καθένας στην ομάδα εργάζεται ανάλογα με τις ατομικές του δεξιότητες. Δεν κάνουν όλοι τα πάντα, εκτός αν είναι απολύτως απαραίτητο. Η διαδικασία σχεδιασμού ξεκινά πάντα με την αξιολόγηση είτε των ορίων του πελάτη είτε των ενδιαφερόμενων μερών.
— Ποιους στόχους προσπαθείς να προσεγγίσεις όταν σχεδιάζεις;
Εξαρτάται από το πόση ελευθερία και πόσους πόρους μπορώ να έχω. Οι επιθυμίες μου, η εστίαση και οι προτεραιότητές μου αφορούν σε μεγάλο βαθμό τον βιώσιμο σχεδιασμό και κυρίως την ενεργειακή απόδοση. Κάποιοι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να κάνουν αυτό το ταξίδι μαζί μας, κάποιοι άλλοι αντιστέκονται πολύ.
— Η αρχιτεκτονική μπορεί να αντιμετωπίσει τις σημερινές προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής;
Πιστεύω ακράδαντα ότι βρισκόμαστε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Το κλίμα, η οικολογία, οι πόροι και τα τρόφιμα απειλούνται. Αν και τα στοιχεία βεβαιώνουν ότι οδηγούμαστε σε καταστροφή, συνεχίζουμε να σχεδιάζουμε και να χτίζουμε όπως παλιά. Βιώσιμη αρχιτεκτονική είναι η αρχιτεκτονική που κατανοεί και σέβεται τις κρίσιμες πτυχές αυτών των ζητημάτων. Πρέπει να απαλλαγούμε από τον άνθρακα σε μεγάλη κλίμακα και πολύ γρήγορα. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να μεταμορφώσουμε την κουλτούρα μας, να σχεδιάζουμε και να κατασκευάζουμε με φειδώ όσον αφορά την κατανάλωση πόρων. Θα ακούμε όλο και περισσότερο για την αναβάθμιση του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος. Θα ακούμε περισσότερα για την εξορθολογισμένη ανακαίνιση, ακόμα και με τη χρήση προκατασκευασμένων στοιχείων, που σημαίνει ότι θα ανακαινίζουμε τα κτίρια πολύ γρήγορα, προκαλώντας την ελάχιστη δυνατή όχληση στους ενοίκους και παράγοντας την καλύτερη δυνατή αναλογία κόστους και οφέλους. Πρέπει να δώσουμε μεγάλη προσοχή στο κέλυφος του κτιρίου.
Η βιωσιμότητα δεν αποτελεί σύμβολο κύρους. Δεν πρέπει να θεωρείται προνόμιο λίγων ανθρώπων. Ανήκει και προσφέρεται σε όλους. Συχνά αναλογίζομαι τη φιλοσοφία και το έργο στοχαστών αρχιτεκτόνων, όπως ο Kiel Moe. Πιστεύω ότι η κλιματική αλλαγή σημαίνει αρχιτεκτονική αλλαγή. Τα υπέροχα κτίρια που χτίζονται σήμερα προέρχονται κατά κανόνα από την αρχιτεκτονική που αυξάνει τον άνθρακα. Η υπερβολική χρήση υλικών, επίσης, σημαίνει υπερανάπτυξη σε ένα μέρος, που προκαλεί υπανάπτυξη κάπου αλλού. Στις μέρες μας η αρχιτεκτονική είναι επιστήμη και τέχνη της ζωής, όχι μόνο τέχνη. Σύμφωνα με τον Thomas Rau, τα επιχειρηματικά μοντέλα θα πρέπει να βασίζονται στην έννοια των υπηρεσιών και όχι της ιδιοκτησίας. Όταν τα υλικά, τα συστήματα και οι εγκαταστάσεις χρησιμοποιούνται ως υπηρεσίες, τότε ανήκουν και επιστρέφονται στον παραγωγό τους, αφού χρησιμοποιηθούν. Δεν θα χρειάζεται να έχουμε στην κατοχή μας ένα κτίριο, προκειμένου να το απολαύσουμε.
— Αυτή είναι μια λαμπρή ιδέα, που φαίνεται ότι θα αναπτυχθεί στο μέλλον.
Τον περασμένο Ιούλιο καταφέραμε να αδειοδοτήσουμε το πρώτο κτίριο στην Αθήνα που δεν χρησιμοποιεί σχεδόν καθόλου ενέργεια για θέρμανση και ψύξη, και πρόσφατα το δεύτερο. Πρόκειται για πολυώροφα κτίρια κατοικιών με πολλές ιδιοκτησίες. Τώρα είναι υπό κατασκευή. Το Ελληνικό Ινστιτούτο Παθητικής Δόμησης, το οποίο είναι παράρτημα του γερμανικού, έχει ασχοληθεί με αυτά τα κτίρια.
— Πώς μπορεί ένας νέος αρχιτέκτονας να παραμείνει ενεργός στην έρευνα και τον πειραματισμό και ταυτόχρονα να είναι σε θέση να παραδώσει πραγματικά έργα;
Η δημιουργική αφαίρεση στον σχεδιασμό απομακρύνει την αρχιτεκτονική από το γήινο περιεχόμενό της, συνεπώς και από τα κρίσιμα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει. Πρέπει να αφυπνιστούμε για να επηρεάσουμε τον κλάδο μας και να επαναπροσδιορίσουμε το επάγγελμά μας. Χρειαζόμαστε περισσότερα παραδείγματα τέτοιας αρχιτεκτονικής που να μπορεί να χειριστεί αυτές τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Αυτές οι καταστάσεις δεν πρόκειται να έρθουν μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια σαν ένας αιφνίδιος καταστροφικός σεισμός, αλλά μπορεί να συμβούν σταδιακά σε είκοσι ή τριάντα χρόνια.
Θα έλεγα στους νέους επαγγελματίες ότι μια νέα τάξη πραγμάτων είναι ήδη εδώ. Υπάρχουν σημαντικά νέα κέντρα παραγωγής γνώσης. Ο Kiel Moe επισημαίνει ότι η αρχιτεκτονική παιδεία και εκπαίδευση δεν είναι πραγματικά συντονισμένες με τη γνώση που πρέπει να παραχθεί σήμερα. Αναδύονται νέες πραγματικότητες και ακροατήρια τα οποία δεν αποτελούνται μόνο από αρχιτέκτονες, αλλά και από ένα ευρύ κοινό, τους πελάτες και όσους ενδιαφέρονται για τον κλάδο μας. Οι νέοι συνάδελφοι θα έπρεπε να κατευθύνουν τη δημιουργικότητά τους και το ταλέντο τους σε έργα που λαμβάνουν υπόψη την απανθρακοποίηση και σε πτυχές που θα βοηθήσουν στη μεταμόρφωση του επαγγέλματος.
— Θα μπορούσες να μας μιλήσεις για το Reactivate Athens; Πώς οργανώθηκε αυτό το έργο και ποια ήταν η εμπειρία σου;
Αυτό το έργο πραγματοποιήθηκε το 2014. Εκείνη την εποχή επιχειρήθηκε η μετατροπή της λεωφόρου Πανεπιστημίου σε μερικό πεζόδρομο. Το Ίδρυμα Ωνάση στήριξε τον διεθνή διαγωνισμό για το έργο και ήταν διατεθειμένο να υποστηρίξει ένα πρόγραμμα που θα αφορούσε τις υποβαθμισμένες περιοχές γύρω από την Πανεπιστημίου. Όντως, δόθηκε επιπλέον χρηματοδότηση 600.000 ευρώ και κατέστη δυνατό να προσκληθούν ο Alfredo Brillembourg, ο Hubert Klumpner και μια ομάδα εργασίας στην Αθήνα για έξι μήνες. Έτσι ξεκίνησε το Reactivate Athens. Από ελληνικής πλευράς αναλάβαμε το έργο εγώ και ο Θωμάς Μαλούτας, ο εξαιρετικός Έλληνας καθηγητής και στοχαστής της κοινωνικής γεωγραφίας, σε συνεργασία με το Urban Think Tank. Η ιδέα ήταν να ενεργοποιήσουμε αυτά τα μέρη της πόλης που δεν είχαν προσεχθεί. Καλέσαμε νέους σε ηλικία αρχιτέκτονες και αποφασίσαμε να προτείνουμε 101 ιδέες γι’ αυτά τα σημεία. Το τελικό έργο ήταν μια σύνθεση πολλών διαφορετικών οραμάτων. Σκεφτήκαμε ότι αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει μοντέλο για ένα νέο είδος παρέμβασης στην ευρωπαϊκή πόλη. Προσπαθήσαμε να ανοίξουμε μια συζήτηση σχετικά με το πώς μπορεί να ανασυνταχθεί η πόλη, χρησιμοποιώντας αυτό που ήδη υπάρχει, αλλά με δημιουργικούς και απροσδόκητους τρόπους. Επρόκειτο πραγματικά για έντονες οπτικές παρεμβάσεις αστικού βελονισμού.
— Θα ήθελα να μας μιλήσεις για το πρόγραμμα «Λυκαβηττός» αλλά και για το όραμά σου για κατοικίες μηδενικού άνθρακα στην Αθήνα ή σε άλλες περιοχές.
Το πρόγραμμα «Λυκαβηττός» είναι το πιο ολοκληρωμένο και το πιο πολύτιμο έργο που έχω βοηθήσει να παραχθεί όσον αφορά τον δημόσιο ανοιχτό χώρο. Είναι ένα έργο με μια μεθοδολογία που πρότεινα στον κ. Καμίνη, τον τότε δήμαρχο Αθηναίων, και εκείνος, αντιλαμβανόμενος την αξία της, την αποδέχτηκε. Εγώ το συντόνισα, αλλά στην πραγματικότητα συμμετείχαν πάνω από 250 άτομα. Ο ίδιος ο δήμος συμμετείχε, μέσω πολλών αντιδημάρχων. Δύο ερευνητικά έργα συνδυάστηκαν και αναπτύχθηκαν, το ένα από τη Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου και το άλλο από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο. Η χρηματοδότηση έγινε από ιδιωτικά ιδρύματα, όπως το Ίδρυμα Λάτση, που κάλυψε τα έξοδα της Αρχιτεκτονικής Σχολής, και το Ίδρυμα Λεβέντη, που κάλυψε τα έξοδα του Γεωπονικού Πανεπιστημίου. Ο δήμος συνεισέφερε μέσω των δικτύων 100 RC του Ιδρύματος Rockefeller, το οποίο προσκάλεσε ομάδες από τη Νέα Υόρκη με επικεφαλής πολύ σημαντικούς ερευνητές. Η συμμετοχική διάσταση του προγράμματος «Λυκαβηττός» είναι ενδεχομένως μοναδική ακόμη και για την κλίμακα ολόκληρης της Ευρώπης. Διοργανώθηκαν επίσης εργαστήρια για τους ενδιαφερόμενους και στο τέλος καταφέραμε να τα ενσωματώσουμε όλα αυτά σε ένα έργο που δεν είναι μόνο οπτικά ελκυστικό αλλά και θετικά προκλητικό για όποιον θα ήθελε να το βιώσει. Η προετοιμασία της δημοπράτησης των έργων ξεκίνησε από τον προηγούμενο δήμαρχο και ο επόμενος δεσμεύτηκε να τη συνεχίσει. Η υλοποίηση του έργου αργεί, αλλά στην πραγματικότητα προχωράει. Είναι πραγματικά ένα μεγαλειώδες έργο.
— Σε ποια αρχιτεκτονικά ή ερευνητικά έργα εργάζεσαι; Περιλαμβάνουν βιώσιμο σχεδιασμό;
Περιλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό βιώσιμο σχεδιασμό. Επικεντρώνομαι στην ενεργειακή απόδοση κυρίως, και στη συνέχεια στη βιωσιμότητα. Έχω αναλάβει την ενεργειακή αναβάθμιση ενός αξιόλογου διατηρητέου κτιρίου στο κέντρο της Αθήνας. Κάνω, επίσης, την προκαταρκτική μελέτη για ένα μεγάλο κτίριο κεντρικών γραφείων γνωστής εταιρείας στην Αθήνα, το οποίο θα είναι εντελώς παθητικό. Εδώ και πέντε χρόνια η έρευνά μου επικεντρώνεται στην ενεργειακή αναβάθμιση συνόλων συνεχόμενων κτιρίων πολυκατοικιών εντός εκτεταμένων αθηναϊκών γειτονιών και στοχεύω στην απαλλαγή τους από την έκλυση άνθρακα.
Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των podcasts «Green Talks» της Ecoweek και του Archisearch.gr
Architecture Design Map 5: The Green Issue
Η συλλεκτική έκδοση της LiFO σε συνεργασία με το Archisearch.gr και την Design Ambassador.
