Τοπίο με την πτώση του 'Ικαρου
Jeudemeure- Libres pensées
(blog που φιλοξενεί η εφημερίδα Le Monde)
15.08.2011
*
Υπάρχει ένας πίνακας του Μπρίγκελ του πρεσβύτερου που μπορεί κανείς να δει στο Musée des Beaux-Arts των Βρυξελλών. Όπως συμβαίνει με όλους τους μεγάλους πίνακες, αποτελεί ένα μάθημα ζωγραφικής, γραφής και σύνθεσης, μία αινιγματική πρόταση.
[...] Το μάθημα ζωγραφικής συνίσταται φυσικά στο ότι συνοψίζει το δράμα μέσα σ' ένα μόνο πίνακα με αρκετά μέτριες διαστάσεις (73,5×112 εκ.). Μία μεγάλη διαγώνιος χωρίζει τον πίνακα σε δύο μέρη: δεξιά, μία θαλάσσια σκηνή που καταλαμβάνει τα δυό τρίτα της επιφάνειας του πίνακα και αριστερά, στο υπόλοιπο ένα τρίτο, μία αγροτική σκηνή σαν αυτές που ο Μπρίγκελ ήξερε τόσο καλά να ζωντανεύει. Τα χρώματα συμβάλλουν στη δημιουργία μιας πολύ ιδιαίτερης θεατρικής διάστασης, αλλά χωρίς έντονη τραγική έμφαση, αντιθέτως. Από τη μια μεριά, οι όχρες συνθέτουν την γήινη συμφωνία, με μια σχετική γλυκύτητα. Από την άλλη, τα αναμεμειγμένα μπλε και πράσινα εμπνέουν μία ήρεμη θαλασσινή ατμόσφαιρα. Κι υπάρχει κι αυτός ο μεγάλος ουρανός που γεμίζει με την παρουσία του ο ήλιος, ενός ηλιακός δίσκος μόλις ορατός πάνω στον ορίζοντα, αλλά με μία τεράστια λάμψη που προδίδει με δύναμη την, επικίνδυνη ωστόσο, αλλά κι απαραίτητη για τη ζωή ζωτικότητα... Το σημαντικότερο πάντως είναι η ίδια η πτώση του 'Ικαρου που με δυσκολία ξεχωρίζει: δεν βλέπουμε παρά τον αφρό που πετάγεται, μερικά σκόρπια φτερά και δύο αναποδογυρισμένα πόδια που χτυπούν τον αέρα, μία τραγωδία που συνοψίζεται σ' αυτήν την μοναδική συνταρακτική εικόνα. Υπάρχει από τη μια πλευρά και η απέραντη θάλασσα, ένα λιμάνι μακριά, κάποια πλοία, ανάμεσα στα οποία και ένα πολύ μεγάλο, μεγαλοπρεπές, στο οποίο διακρίνουμε πολύ φίνες λεπτομέρειες, καθώς και ναύτες ανεβασμένους στα σχοινιά. Από την άλλη πλευρά, η γη παραμένει το τοπίο της συνήθους κοινοτοπίας των καθηκόντων μας: ένας αγρότης συγκεντρωμένος στ' αυλάκι που οργώνει, με έντονη παρουσία αν και με την πλάτη γυρισμένος, με το κεφάλι σκυφτό, ένας ψαράς απορροφημένος στην ψυχαγωγία του, κι ένας βοσκός με τα προβατά του ολόγυρα, με εμφανώς ηλίθιο ύφος όπως το απαιτεί η παράδοση, και το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό των φαντασιώσεών του, αγνοώντας την τραγωδία που συντελείται σε κοντινή απόσταση. 'Ενα ολόκληρο μάθημα πραγματικά. Δύο λεπτομέρειες θα δώσουν μία ακόμη πιο μυστηριώδη χροιά στη σκηνή: η απουσία του ίδιου του Δαίδαλου και η παρουσία της πέρδικας που μας θωρεί με το στρογγυλό της μάτι. 'Ενας άλλος θρύλος που μεταφέρει ο Οβίδιος μας πληροφορεί πως πρόκειται για έναν ανηψιό του Δαίδαλου, που σχεδίαζε ο ίδιος από ζήλια να σκοτώσει, ριχνοντάς τον από έναν πύργο. Η Παλλάδα Αθηνά φρόντισε όμως να τον σώσει μεταμορφώνοντάς τον σε πέρδικα. Πρόκειται άραγε για ένα μάθημα ηθικής; Δεν το πιστεύω και θα προσπαθήσω να δώσω μία άλλη ερμηνεία.
[...] Ποιά θέση κατέχει εδώ ο Μπρίγκελ; Τι είναι αυτό το εξαιρετικά ευφυές που μας παρουσιάζει; Πολύ απλά, ενώ ο μύθος που μας μεταφέρεται είναι μία απίθανη ιστορία, ο πίνακας προσφέρει μια εικόνα του κόσμου, μια αλληγορία της ιστορίας μας και της μοίρας μας, των κινδύνων της. Βλέπω σ' αυτόν τον πίνακα ένα τεράστιο μάθημα "πρώτης" φιλοσοφίας, και ηθικής φυσικά, που αποδίδεται με μεγαλοπρέπεια από το μάθημα ζωγραφικής: μία μεγάλη τοιχογραφία όπου συνδυάζονται η φύση, οι άνθρωποι και οι εργασίες τους, στη γη όπως και στη θάλασσα, μαζί μ' αυτήν τη μικρή ιστορία που τόσο λίγο φαίνεται, εφόσον ο ηρωάς της, ο 'Ικαρος, κατέχει μία τόσο μικρή θέση. 'Οταν η ζωή μάς εγκαταλείπει, το γεγονός αυτό δεν έχει μεγαλύτερη σημασία απ' όσο είχε η υπαρξή μας που ξετυλίχθηκε στην απεραντοσύνη της γενικής αδιαφορίας. 'Ενα μάτι πέρδικας, όμως, τόσο μικρό, τόσο στρογγυλό, βρίσκεται εδώ για να μας διδάξει, με την ένταση ίσως της έκφρασης, μία άγνωστη αλήθεια. Ο κόσμος, που για μας είναι ένα αφόρητο βάρος, αδιαφορεί για τα δράματα που επηρεάζουν το ατομικό μας πεπρωμένο. Ας το σκεφτούμε όμως καλύτερα: συντριπτικό το βάρος του μέχρι ποιό σημείο; Και με ποιά ιδιότητα; Μήπως δεν είναι η δική μας αναπαράσταση του κόσμου αυτή που μας συνθλίβει, όπως και η αξία που της δίνουμε, σε σημείο να εμπλεκόμαστε σε περιπέτειες, των οποίων η έμπνευση αντλεί τη δυναμή της σε μία αλαζονεία που μας οδηγεί σχεδόν πάντα στο χαμό μας: αποτυχία, απογοήτευση, πικρία και κάποια φορά και θάνατος όπως στην περίπτωση του μύθου μας. Δεν είναι ούτε η πρόκληση απέναντι στους θεούς, ούτε η πρόκληση απέναντι στους νόμους της φύσης, που προκαλούν την πτώση του 'Ικαρου. Είναι η ανυπακοή του στις πατρικές συμβουλές, η απερισκεψία του και η ασυνέπειά του: έχοντας ειδοποιηθεί για τους κινδύνους, δεν τους λαμβάνει υπόψη και το πληρώνει με τη ζωή του. Η λυπηρή αυτή κατάσταση εκθέτει την ίδια την ουσία του δράματος της ζωής μας: άγνοια, περιφάνεια, αλαζονεία, πείσμα. Πως γίνεται να κοροϊδευόμαστε σε τέτοιο βαθμό και να πιστεύουμε αυτό που γνωρίζουμε ότι είναι λάθος, ή που θα μπορούσαμε να εξακριβώσουμε με την εμπειρία και τη μάθηση; To αίνιγμα αυτό μπορεί να αποδοθεί με χίλιες διαφορετικές ιστορίες, παραμένει ωστόσο το πιο κεντρικό αίνιγμα της ζωής μας ως συνειδητά όντα.
Jeudemeure- Libres pensées
Μτφ. Σ.Σ.
