Η ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΜΠΕΛΙ, δύο από τις πιο εμβληματικές καλλιέργειες της Ελλάδας, βρίσκονται ήδη αντιμέτωπες με τις νέες συνθήκες που φέρνει η κλιματική αλλαγή, η οποία φαίνεται να επαναπροσδιορίζει τις ζώνες όπου μπορούν να ευδοκιμήσουν. Η κλιματική κρίση αναδιαμορφώνει τον αγροτικό χάρτη της χώρας. Τι συμβαίνει με την ελιά και το αμπέλι; Ποια είναι τα δεδομένα για εκατοντάδες άλλες καλλιέργειες;
Γιατί είναι επείγουσα η αναμόρφωση του αγροδιατροφικού μοντέλου; Τι λένε οι ίδιοι οι παραγωγοί, που υπήρξαν τα πρώτα θύματα της κλιματικής αλλαγής στη δύσκολη διαδρομή μιας κρίσης που βρίσκεται σε εξέλιξη, και η οποία, απ' ό,τι φαίνεται, θα είναι χωρίς επιστροφή; Τι υποστηρίζουν η Greenpeace, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και επιστήμονες της γεωπονίας που εξηγούν γιατί οι δραματικές αλλαγές στη γεωργική παραγωγή δεν είναι ένα ευφάνταστο σενάριο και πως η ριζική αναδιαμόρφωση του αγροτικού μοντέλου δεν μπορεί να περιμένει;
Η Έλενα Δανάλη ισχυρίζεται ωστόσο ότι «παρά την κρισιμότητα της κατάστασης, στην Ελλάδα απουσιάζει εκκωφαντικά ένας ολοκληρωμένος στρατηγικός σχεδιασμός για την ανασυγκρότηση του αγροτικού τομέα που να βασίζεται στα πιο πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα».
Σε μερικά χρόνια ίσως δεν θα μιλάμε μόνο για τις ελιές Καλαμών ή για τη φοβερή κορωνέικη ποικιλία που κυριαρχεί στους ελαιώνες της Πελοποννήσου και της Κρήτης. Ίσως να μιλάμε για τις «νέες φημισμένες ελιές» της Κοζάνης ή της Καστοριάς. Δεν είναι μακριά η εποχή που οι υψηλές αποδόσεις στην ελαιοπαραγωγή θα επιτυγχάνονται σε περιοχές όπου θα υπάρχουν περισσότερες βροχές και πιο ήπια καλοκαίρια, δηλαδή βόρεια, καθώς το νερό είναι ήδη λίγο, πολύτιμο και δύσκολα θα μπορούν να αρδεύονται οι τεράστιες εκτάσεις ελαιώνων στη νότια Ελλάδα, που θα υποφέρει από την παρατεταμένη ξηρασία. Όσο για τους μη αρδευόμενους αμπελώνες, τις λεγόμενες ξηρικές αμπελοκαλλιέργειες, που είναι φημισμένες για την ποιότητά τους, εκεί φέτος σημειώθηκε το μεγαλύτερο στραπάτσο, «με μείωση παραγωγής και υποβάθμιση προϊόντος».
Η επαλήθευση ενός δυστοπικού σεναρίου
Το δυστοπικό αυτό σενάριο αποκτά ρεαλιστικά χαρακτηριστικά, εάν δει κανείς τα ευρήματα της έκθεσης που συντάχθηκε από επιστήμονες του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, με συντονιστή της ομάδας τον δρ. Κώστα Λαγουβάρδο, διευθυντή Ερευνών του ιδρύματος. Πρόκειται για μια μελέτη η οποία ανατέθηκε στους επιστήμονες του Εθνικού Αστεροσκοπείου από το ελληνικό γραφείο της Greenpeace.
Από την περιβαλλοντική οργάνωση ισχυρίζονται ότι η φράση που συχνά χρησιμοποιούμε, ότι «ο καιρός άλλαξε», δεν είναι μια απλή καθημερινή παρατήρηση. Σημαίνει πολύ περισσότερα: «Σημαίνει ότι παρατηρούνται σημαντικές μεταβολές σε βασικές κλιματικές παραμέτρους όπως η βροχόπτωση, η ξηρασία και η θερμοκρασία του αέρα», λέει στη LiFO η Έλενα Δανάλη, υπεύθυνη της εκστρατείας για τη βιώσιμη γεωργία στο ελληνικό γραφείο της Greenpeace. «Οι τρεις αυτές παράμετροι», προσθέτει, «έχουν εκτός των άλλων ζωτική σημασία για τη γεωργία και οι μεταβολές τους έχουν ήδη σημαντικές επιπτώσεις στην αγροτική παραγωγή στη χώρα μας».
Μέσω των ευρημάτων της μελέτης της ομάδας Λαγουβάρδου, η περιβαλλοντική οργάνωση θέλησε να αναδείξει τον συσχετισμό της κλιματικής κρίσης με τη γεωργία, βάζοντας στη δημόσια συζήτηση δέκα προτάσεις/αρχές που θα οδηγήσουν σε ένα βιώσιμο, δίκαιο και ανθεκτικό αγροτικό μοντέλο.
Τα ευρήματα της έκθεσης των επιστημόνων του Εθνικού Αστεροσκοπείου είναι πράγματι δυσοίωνα. Όπως εξηγεί στη LiFO o δρ. Κώστας Λαγουβάρδος, τα τελευταία 30 χρόνια η μέση ετήσια θερμοκρασία στην Ελλάδα έχει αυξηθεί κατά 1,5 βαθμούς, «ενώ τοπικά αυτή η αύξηση ξεπερνά τους 2 βαθμούς, κυρίως στο βορειοδυτικό τμήμα της χώρας. Είναι μια μεγάλη αύξηση ως μέσος όρος όλης της χώρας, για όλο τον χρόνο, για ένα σχετικά μικρό χρονικό διάστημα που είναι τα 30 χρόνια». Υποστηρίζει ότι «πρώτη φορά βλέπουμε τόσο γρήγορη αύξηση της θερμοκρασίας. Κάθε τριακονταετία δεν είναι προφανώς η ίδια η μία με την άλλη. Υπάρχουν διακυμάνσεις, όμως σε κάποια όρια πολύ μικρότερα. Ξαφνικά βλέπουμε την τελευταία 30ετία αυτή η αύξηση να ξεφεύγει». Ο διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Αστεροσκοπείου πιστεύει ότι «αυτή η κατάσταση δεν πρόκειται να ανατραπεί από μόνη της. Το αντίθετο μάλιστα. Τα επόμενα 30 χρόνια, οι κλιματικές προβολές εκτιμούν περαιτέρω άνοδο της θερμοκρασίας, σταδιακή μείωση των βροχοπτώσεων και περαιτέρω πτωτική πορεία για τη χιονοκάλυψη στη χώρα μας, με σοβαρές επιπτώσεις εκτός των άλλων και για την αγροτική παραγωγή».
Ένα εργαλείο για να γίνει σοβαρή δουλειά, η οποία δεν γίνεται
Ποιος είναι, όμως, ο στόχος μιας τέτοιας μελέτης; Τι κερδίζουμε αν μάθουμε ότι η χώρα μετατρέπεται σε καμίνι και αλλάζουν οι σταθερές που γνωρίζαμε; Σε τι βοηθάει το εύρημα της μελέτης ότι το 2024 είχαμε τον θερμότερο χειμώνα και το θερμότερο καλοκαίρι που έχουν καταγραφεί ποτέ στη χώρα;
Ο δρ. Λαγουβάρδος μας εξηγεί ότι για μια πολιτεία που θέλει να κάνει σοβαρά τη δουλειά της, η μελέτη αυτή αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο: «Ο τελικός στόχος αυτής της μελέτης είναι να εντοπίσει και να ποσοτικοποιήσει τις αλλαγές του κλίματος της Ελλάδας τα τελευταία 30 χρόνια, ώστε να θέσει τη βάση για την ανάλυση των επιπτώσεων των αλλαγών αυτών σε διάφορους τομείς της εθνικής οικονομίας, όπως η αγροτική παραγωγή».
Απαραίτητη θεωρεί και η Έλενα Δανάλη «τη συστηματική μελέτη των μεταβολών των κλιματικών παραμέτρων στη χώρα μας και τη δημοσίευση επιστημονικών στοιχείων και συμπερασμάτων, ώστε να αποτελέσουν τη βάση για τη λήψη των απαραίτητων πολιτικών αποφάσεων και μέτρων για την αναχαίτιση της επιδείνωσης της κλιματικής κρίσης και την αναδιάρθρωση του αγροτικού τομέα», λέει. Ωστόσο, ισχυρίζεται ότι «παρά την κρισιμότητα της κατάστασης, στην Ελλάδα απουσιάζει εκκωφαντικά ένας ολοκληρωμένος στρατηγικός σχεδιασμός για την ανασυγκρότηση του αγροτικού τομέα που να βασίζεται στα πιο πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα». Ένας στρατηγικός σχεδιασμός που θα στοχεύει, όπως λέει, «σε ένα αγροτικό μοντέλο βιώσιμο, δίκαιο και ανθεκτικό, που εξασφαλίζει επαρκή υγιεινή τροφή και σταθερό δίκαιο εισόδημα για τους παραγωγούς, ενώ ταυτόχρονα αποκαθιστά την υγεία του εδάφους και των φυτών, αναζωογονώντας τα οικοσυστήματα και ενισχύοντας την ανθεκτικότητά τους».
Οι σταδιακές μεταβολές στις ζώνες καλλιέργειας και οι ζημιές στους ξηρικούς αμπελώνες
Εν τω μεταξύ, όσο η κυβέρνηση δεν προχωράει σε μια αποφασιστική στροφή του αγροδιατροφικού μοντέλου, τα πράγματα εξελίσσονται. Και η φύση δεν περιμένει πότε η κυβέρνηση θα προχωρήσει σε μια αγροτική πολιτική που να βασίζεται στα πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα. Ο Ηλίας Κάνταρος, γεωπόνος, σύμβουλος Βιολογικής Γεωργίας, μας εξηγεί ότι «μία από τις βασικές επιπτώσεις της σταδιακής μεταβολής του κλίματος στην αγροτική παραγωγή είναι ότι μεσοπρόθεσμα θα αλλάξουν οι ζώνες καλλιέργειας, δηλαδή το είδος των καλλιεργειών που μπορούν να ευδοκιμήσουν στις διαφορετικές περιοχές της χώρας». Υποστηρίζει ότι «είναι ήδη εμφανείς οι πρώτες επιπτώσεις αυτών των μεταβολών».
Ως κορυφαία παραδείγματα στις μεταβολές που συντελούνται καταγράφονται η ελιά και το αμπέλι. Στη φύση, όπως λέει, μπορεί να υπάρχει το φαινόμενο της προσαρμοστικότητας, αλλά «οι καλλιέργειες δυσκολεύονται να προσαρμοστούν σε κλιματικές αλλαγές που συντελούνται γρηγορότερα σε σχέση με τους χρόνους της φύσης».
Ο Ηλίας Κάνταρος μάς λέει ότι οι καλλιέργειες που επλήγησαν περισσότερο ήταν οι μη αρδευόμενες. Ειδικά για τους μη αρδευόμενους αμπελώνες, λόγω της μεγάλης ξηρασίας, «υπήρξε μεγάλο στραπάτσο», αναφέρει χαρακτηριστικά, καθώς «μειώθηκε αισθητά η παραγωγή». Ακόμη και στους αρδευόμενους αμπελώνες, στους οποίους δεν σημειώθηκε μείωση παραγωγής, οι υψηλές θερμοκρασίες δημιούργησαν εγκαύματα στον καρπό. «Τα εγκαύματα στο οινοποιήσιμο σταφύλι δεν δημιουργούν πρόβλημα. Στο επιτραπέζιο όμως δημιούργησαν, γιατί έπεσε η ποιότητά του», λέει.
Μια αμπελουργός θύμα της κλιματικής κρίσης
Η Κική Χατζησάββα είναι βιολόγος, αμπελουργός, ιδιοκτήτρια του ομώνυμου αμπελώνα και του οινοποιείου που βρίσκεται βορειοδυτικά της Αλεξανδρούπολης. Ο αμπελώνας της, που εκτείνεται σε 70 περίπου στρέμματα, έγινε στάχτη το καλοκαίρι του 2023 στην καταστροφική πυρκαγιά που έπληξε τον Έβρο. Είχαν προηγηθεί, πριν από τη φωτιά, περίπου 4 με 5 περίοδοι ανομβρίας, όπως μας λέει. Από το σύνολο των στρεμμάτων που καταστράφηκαν «σήμερα έχουν “ξανασκάσει” περίπου 4 στρέμματα. Στο υπόλοιπο ήταν τόσο υψηλό το θερμικό φορτίο που καταστράφηκε».
Ήδη όμως πριν από την πυρκαγιά ισχυρίζεται ότι «είχαν αλλάξει δραματικά τα δεδομένα. Κι εμείς οι παραγωγοί είμαστε από τους πρώτους που βλέπουν αυτές τις αλλαγές και προσπαθούμε να τις αντιμετωπίσουμε. Να σκεφτείτε ότι ο τρύγος γινόταν στην περιοχή μας πάντα μετά τα μέσα Σεπτέμβρη. Πλέον έχω ξεκινήσει τρύγο και στις 6 Αυγούστου». Η Κ. Χατζησάββα υποστηρίζει ότι οι αμπελουργοί βλέπουν πια «τους καρπούς να ωριμάζουν πολύ πιο γρήγορα κι αυτό οφείλεται προφανώς στις νέες κλιματικές συνθήκες. Έχουμε μακρές περιόδους ξηρασίας, πολλούς αέρηδες στην περιοχή που είναι πολύ ζεστοί, καυτοί για την ακρίβεια, οι οποίοι στεγνώνουν τα πάντα. Δεν υπάρχουν καθόλου βροχοπτώσεις για 4, 5, ακόμη και 6 μήνες πολλές φορές, κάτι που επίσης δεν επιτρέπει στα φυτά να μεγαλώσουν σωστά τους καρπούς τους, ενώ τίθεται και θέμα επιβίωσης των φυτών, επειδή πολλά ξεραίνονται».
Από την περιοχή εξαφανίστηκε και το χιόνι. «Παρ' όλο που είμαστε παραθαλάσσια πόλη, πάντα είχαμε ένα μικρό πέπλο χιονιού, το οποίο σκοτώνει ασθένειες και είναι η καλύτερη μορφή νερού που μπορεί να λάβει ένα φυτό. Λιώνει σιγά-σιγά, απορροφάται όλο από το έδαφος και αποταμιεύεται στα φυτά. Και μ’ αυτόν τον τρόπο τους επιτρέπει να επιβιώσουν τους θερινούς μήνες».
Σήμερα η Κική Χατζησάββα για να αναπληρώσει τη χαμένη παραγωγή έχει μισθώσει 55 στρέμματα στον βόρειο Έβρο, κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, κάτι το οποίο, όπως λέει, «είναι εξουθενωτικό, ενεργοβόρο και κοστοβόρο». Παράλληλα, έχει ξεκινήσει την εκρίζωση στον αμπελώνα της και φέτος θα ξαναφυτέψει. Στον αμπελώνα της εφάρμοζε, όπως μας λέει, «μόνο βιώσιμες μεθόδους και αναγεννητικές πρακτικές για το έδαφος και το περιβάλλον. Τα κρασιά είναι από σταφύλια βιολογικής καλλιέργειας, ήπιων παρεμβάσεων. Δεν χρησιμοποιώ οινολογικά πρόσθετα, εκτός από ελάχιστα θειώδη. Οι ζυμώσεις είναι όλες αυθόρμητες. Δηλαδή δεν χρησιμοποιώ ζύμες του εμπορίου, αλλά μόνο αυτές που βρίσκονται πάνω στη φλούδα του σταφυλιού». Κι αυτό θα συνεχίσει να κάνει. Μέχρι τώρα είχε ξηρική καλλιέργεια, γιατί «εξοικονομείς νερό και παίρνεις καλύτερη συγκέντρωση στο φρούτο. Αλλά αυτό προϋποθέτει ότι θα υπάρχουν κάποια νορμάλ επίπεδα βροχοπτώσεων. Κάτι που πια δεν συμβαίνει». Τώρα στις νέες καλλιέργειες του αμπελώνα της θα προσθέσει δύο τρία ποτίσματα τη σεζόν για να μπορούν να επιβιώνουν τα φυτά.
Γιατί η ελιά ανηφορίζει προς τον Βορρά
Τα επόμενα χρόνια η ελιά θα ανηφορίσει προς τον Βορρά, μας λέει ο Χρίστος Τσαντήλας, γεωπόνος, δρ. εδαφολόγος και πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ-Δήμητρα. Λόγω των κλιματολογικών αλλαγών που συντελούνται, η ανατολική, η κεντρική και η δυτική Μακεδονία θα είναι οι πιο ευνοϊκές περιοχές για να αναπτυχθεί η ελιά και να παρέχει υψηλότερες αποδόσεις. Ο Χρίστος Τσαντήλας συγκεκριμενοποιεί την κλιματική αλλαγή σε δύο λέξεις: «Αύξηση της θερμοκρασίας και μείωση της βροχόπτωσης». Για την ελιά αλλά και τα άλλα φυτά της κατηγορίας C3, στην οποία ανήκουν όλα τα σιτηρά, το βαμβάκι και οι περισσότερες δενδρώδεις καλλιέργειες της χώρας, τα οποία, όπως λέει, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις υψηλές θερμοκρασίες και σε συνθήκες έλλειψης νερού, επικαλείται μια έκθεση που έχει χρηματοδοτήσει η Τράπεζα της Ελλάδος. Σ' αυτήν την έκθεση κατατάχτηκαν όλα τα φυτά που καλλιεργούνται στη χώρα μας ως προς την αντοχή τους σε σχέση με τα σενάρια τα οποία αναμένουμε να υπάρξουν με βάση την κλιματική αλλαγή. Με όλα λοιπόν τα σενάρια, ήπιων, ακραίων ή ενδιάμεσων καταστάσεων ως προς τις μεταβολές του κλίματος, φαίνεται ότι οι περισσότερες καλλιέργειες θα μετατοπιστούν προς τον Βορρά: «Η ελιά είναι μία από αυτές τις καλλιέργειες, η οποία σε όλα τα πιθανά σενάρια, ακόμη και στο ακραίο σενάριο, φαίνεται ότι θα αντέχει καλύτερα στις βορειότερες περιοχές. Γι’ αυτό και λέω ότι ανηφορίζει για τον Βορρά».
Ταυτόχρονα, όμως, μας εξηγεί ότι η ελιά «έχει έναν ιδιαίτερο μηχανισμό, να αντέχει στην κλιματική αλλαγή. Όταν ανεβαίνουν λοιπόν οι θερμοκρασίες και λείπει το νερό, υπάρχει έντονη ξηρασία και η ελιά μειώνει τη βλάστησή της για να περιορίσει τις απώλειες. Κι αυτό γιατί δεν μπορεί να ανταποκριθεί στο λιγότερο νερό που υπάρχει και στις μεγαλύτερες θερμοκρασίες. Μειώνει την ανάπτυξή της, αλλά ταυτόχρονα αυξάνει το ριζικό της σύστημα. Στέλνει τις ρίζες της πιο βαθιά για να εξοικονομεί νερό. Με αυτόν τον τρόπο, καταφέρνει επί χιλιετίες να υπάρχει στην Ελλάδα».
Τον ρωτάμε, λοιπόν, αφού παρουσιάζει τέτοια προσαρμοστικότητα, γιατί θα ανηφορίσει προς βορρά. Ο Χρίστος Τσαντήλας μας απαντά ότι η μετατόπιση προς τα βόρεια θα γίνει «γιατί οι συνθήκες εκεί θα είναι ευνοϊκότερες, υπό την έννοια ότι θα έχει μεγαλύτερες αποδόσεις. Θα αντέξει στα κεντρικά και τα νότια τμήματα της χώρας, αλλά με πολύ περιορισμένες αποδόσεις», λέει. Γι’ αυτό και θεωρεί επιτακτική ανάγκη «να βρεθούν τρόποι με διάφορες πρακτικές να αποθηκεύουμε νερό τον χειμώνα με μικρές επεμβάσεις, διαμορφώνοντας κατάλληλα το έδαφος, ώστε το νερό της βροχής να αποθηκεύεται και να πηγαίνει στα βαθύτερα στρώματα. Και επειδή η ελιά έχει πολύ ανεπτυγμένο ριζικό σύστημα, να την κρατήσουμε στα κεντρικά και νοτιότερα τμήματα με κάποιες αποδόσεις που θα είναι συμφέρουσες και για τον παραγωγό».
Ήδη όπου υπήρχαν έντονα φαινόμενα ξηρασίας, υπήρξαν προβλήματα μειωμένης παραγωγής. Ο Ηλίας Κάνταρος μάς αναφέρει το παράδειγμα της Λέσβου, όπου η τελική απόδοση σε ελαιόλαδο ήταν γύρω στο 17%, που είναι οριακό, όπως λέει, για να συμφέρει να συγκομίσει ο παραγωγός την ελιά.
Σε δεύτερη μοίρα ο πρωτογενής τομέας
Ο πρώην διευθυντής του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ-Δήμητρα Χρίστος Τσαντήλας υποστηρίζει ότι «ο πρωτογενής τομέας στη χώρα μας δεν έχει συγκεντρώσει την προσοχή που θα έπρεπε από την πολιτεία, η οποία δεν θεωρεί ότι είναι ένας σημαντικός τομέας». Υποστηρίζει ότι αυτό «είναι ένα σημαντικό λάθος», καθώς ο γεωργικός τομέας στην Ελλάδα, όπως λέει, «είναι ο μόνος παραγωγικός τομέας. Γίνεται συνήθως μια υπερβολή υπέρ του τουριστικού τομέα, ο οποίος στην πραγματικότητα δεν είναι ένας παραγωγικός τομέας. Δίνει τη δυνατότητα να εισπράττουμε χρήματα, αλλά με έναν όχι και τόσο βιώσιμο τρόπο. Όταν είχαμε την πανδημία, ο τουρισμός μηδενίστηκε. Η γεωργία όμως συνέχισε να παράγει. Και ο μόνος τομέας που στα χρόνια της πανδημίας μπόρεσε και βοήθησε κάπως το ΑΕΠ της χώρας ήταν ο γεωργικός». Ο Χρίστος Τσαντήλας θεωρεί πιθανό το ενδεχόμενο «να βρεθούμε μπροστά σε φαινόμενα που θα έχουν σχέση με την επάρκεια των τροφίμων. Φοβάμαι ότι σύντομα θα το βιώσουμε αυτό το πρόβλημα. Διότι μειώνοντας τη γεωργική παραγωγή, με την αύξηση του πληθυσμού και την αύξηση των τιμών λόγω της μειωμένης γεωργικής παραγωγής, σε λίγο τα γεωργικά προϊόντα θα είναι πανάκριβα. Και θα φτάσουμε και στο σημείο να λείπουν, να μην μπορούμε να τα βρούμε».
«Μονόδρομος η εφαρμογή ενός αγροτικού μοντέλου»
Για την Έλενα Δανάλη, η εκπόνηση και η εφαρμογή ενός νέου αγροτικού μοντέλου είναι μονόδρομος, εάν θέλουμε να θωρακιστεί η ελληνική γεωργία και να εξασφαλίζει επαρκή, θρεπτική τροφή, σε προσιτές τιμές για όλους, αξιοπρεπές σταθερό εισόδημα στους παραγωγούς και διατροφική κυριαρχία στη χώρα, ειδικά σε περιόδους κρίσης, όπως οι σημερινές. Το μόνο που λείπει, όπως λέει, για να γίνει πραγματικότητα «είναι η στιβαρή πολιτική βούληση που θα προχωρήσει με όραμα και συνέπεια στις απαιτούμενες συστημικές αλλαγές».
Δέκα αρχές για ένα αγροτικό μοντέλο
Η Greepeace πρότεινε δέκα αρχές από τις οποίες ισχυρίζεται ότι πρέπει να διέπεται το νέο αγροτικό μοντέλο που θα πρέπει να συγκροτήσει η κυβέρνηση, εάν και όταν το κάνει, οι οποίες έλαβαν υπόψη τους την έκθεση από τους επιστήμονες του Εθνικού Αστεροσκοπείου για τις μεταβολές των κλιματικών παραμέτρων στην Ελλάδα. Είναι οι εξής:
1. Προώθηση αγρο-οικολογικών, φιλοπεριβαλλοντικών πρακτικών. Ενδεικτικές πρακτικές ολοκληρωμένης διαχείρισης, βιολογικής γεωργίας, αναγεννητικής γεωργίας: εναλλαγή και ποικιλία καλλιεργειών, ντόπιες ποικιλίες, φυτοκάλυψη, φυτοφράκτες, ψευτοσπορά, ποσοστό ακαλλιέργητης περιφερειακής ζώνης, χλωρή λίπανση. Ουσιαστική στήριξη παραγωγών ώστε να εφαρμόσουν αγρο-οικολογικές πρακτικές, μέσα από τρεις άξονες: χρηματοδότηση (επαρκής και σταθερή), εκπαίδευση (διαρκής και επικαιροποιημένη), πρόσβαση στην αγορά.
2. Στήριξη στα αγροκτήματα μικρής κλίμακας. Έμφαση στήριξης στα αγροκτήματα μικρής κλίμακας τα οποία, παρ' όλο που είναι η ραχοκοκαλιά της ελληνικής γεωργίας (αντιπροσωπεύουν περίπου το 88% των αγροκτημάτων της χώρας), έχουν μειωθεί κατά 31% τα τελευταία 15 χρόνια. Προτεραιότητα στη στήριξη παραγωγών και αγροκτημάτων που είτε ήδη εφαρμόζουν είτε σκοπεύουν να εφαρμόσουν αγρο-οικολογικές πρακτικές.
3. Ορθολογική διαχείριση υδάτινων πόρων. Επαναπροσδιορισμός και επαναχάραξη των φυσικών ροών και θέσεων του νερού (ρέματα, χείμαρροι, ποταμοί, κ.ο.κ.), δραστική μείωση της κατάχρησης και σπατάλης γλυκού νερού στις καλλιέργειες, εκτός των άλλων και με μέτρα εξορθολογισμού των υδροβόρων καλλιεργειών.
4. Δραστική μείωση χημικών για υγιές έδαφος. Δεσμευτικοί στόχοι για δραστική μείωση χρήσης φυτοφαρμάκων, στήριξη για τον σχεδιασμό αγροοικοσυστημάτων που έχουν μειωμένο ρίσκο βλάβης από έντομα και παθογόνα (π.χ. φυτεύοντας ντόπιες ανθεκτικές ποικιλίες), απαγόρευση ζιζανιοκτόνων που περιέχουν glyphosate, έλεγχοι για φυτοφάρμακα απαγορευμένα για χρήση σε εδάφη της Ε.Ε.
5.Απεξάρτηση από λιπάσματα. Προώθηση πρακτικών που αυξάνουν τη γονιμότητα του εδάφους, όπως αμειψισπορά και χλωρή λίπανση (π.χ. με ψυχανθή), χρήση φυτικών και ζωικών υπολειμμάτων μετά από κομποστοποίηση.
6. Προτεραιότητα στην παραγωγή τροφής για ανθρώπους. Απαγόρευση της χρήσης καλλιεργειών για κάθε μορφή βιοενέργειας και απαγόρευση αλλαγής χρήσης γης σε γεωργικές εκτάσεις που είναι παραγωγικές.
7. Ριζική αλλαγή κτηνοτροφικού μοντέλου και δραστική μείωση κατανάλωσης κρέατος. Ελληνικά πρωτεϊνούχα κτηνοτροφικά φυτά για ζωοτροφή, διακοπή της χρήσης αντιβιοτικών και αντιμικροβιακών, επιλογή ντόπιων φυλών, διασφάλιση υψηλότερων προτύπων ευζωίας των ζώων. Παράλληλα, πολιτικές που προωθούν τον δραστικό περιορισμό της κατανάλωσης κρέατος και γαλακτοκομικών με βάση τα πρότυπα της μεσογειακής δίαιτας.
8. Ενίσχυση της μελισσοκομίας. Κλάδος-κλειδί για την επικονίαση, την παραγωγή τροφής, τη βιοποικιλότητα και τα υγιή αγροτικά οικοσυστήματα. Ενδεικτικά: επέκταση της μελισσοχλωρίδας, τακτικές αναλύσεις για πιθανή ρύπανση, χαρτογράφηση της νέας μελισσοκομικής βλάστησης, ενίσχυση της νομαδικής μελισσοκομίας, απαγόρευση ψεκασμών μελισσοτοξικών ουσιών στις καλλιέργειες.
9. Διαφάνεια, συνεργασία και συμμετοχή. Χρειάζεται διαφανής σχεδιασμός, συνεργασία με παραγωγούς και αγρο-επιστήμονες που έχουν γνώση και εμπειρία στις αγρο-οικολογικές πρακτικές, με περιβαλλοντικές οργανώσεις που έχουν στο επίκεντρο της δράσης τους το κλίμα και τη γεωργία, με κλιματικούς επιστήμονες που μελετούν επικαιροποιημένα κλιματικά γεγονότα. Ουσιαστική συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών που πρέπει να έχουν κεντρικό ρόλο στην αναζήτηση και εφαρμογή των κατάλληλων λύσεων που ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους.
10. Διατροφική κυριαρχία. Η διατροφική κυριαρχία έχει στον πυρήνα της την αγρο-οικολογία και γνώμονα την περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα και δικαιοσύνη. Οι άνθρωποι που παράγουν, διανέμουν και καταναλώνουν την τροφή και όχι η αύξηση του κέρδους εταιρειών και φορέων της αγοράς, βρίσκονται στο επίκεντρο των διατροφικών συστημάτων και των σχετικών πολιτικών. H διατροφική κυριαρχία ουσιαστικά υποστηρίζει το ανθρώπινο δικαίωμα στην τροφή.
