ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΙΔΕΕΣ που έχουν διαψευστεί περισσότερο είναι αυτή που έλεγε πως οι προσωπικότητες δεν μετρούν όσο οι ανώνυμες κοινωνικές ή οικονομικές δυνάμεις. Φυσικά, αυτή η ιδέα, που τη συναντούσε κανείς σε έναν απλουστευτικό μαρξισμό ή σε άλλα κοινωνιολογικά σχήματα, είχε στόχο τις περίφημες ή περιβόητες μεγάλες προσωπικότητες: λαμπρούς ηγέτες, επιφανείς στρατηλάτες, τους διάφορους Καίσαρες και Ναπολέοντες της Ιστορίας. Η άποψη ότι οι «μάζες» και όχι «οι προσωπικότητες» γράφουν την Ιστορία προέρχεται από εκείνη την εποχή που δεν είχε μπει στο παιχνίδι το ανώνυμο και καθημερινό άτομο.
Συχνά ως ιδέα είχε μια χρησιμότητα απέναντι σε αφελείς και ψυχολογικές προσεγγίσεις των μεγάλων πολιτικών φαινομένων. Όχι, ο ναζισμός δεν υπήρξε απλώς υπόθεση της προσωπικότητας ή των παιδικών τραυμάτων του Αδόλφου Χίτλερ. Ο σταλινισμός δεν ήταν απλώς η προσωπολατρία του Στάλιν ή το αποτέλεσμα της ηγεσίας ενός ανθρώπου που πέρασε από ιερατική σχολή ή έκανε ένοπλες «απαλλοτριώσεις» σε τράπεζες στα νιάτα του.
Χωρίς να μπουν σε κίνηση οι πολλοί και διαφορετικές δυνάμεις, οι προσωπικότητες δεν μπορούν να ασκήσουν σοβαρή επίδραση σε μια εποχή. Αμέτρητες προσωπικότητες στην εποχή τους ξεχάστηκαν γρήγορα, έγιναν απλές υποσημειώσεις για τους ειδικούς ή τους συλλέκτες παλιών ιστοριών.
Πάντοτε στην ιστορία των ολοκληρωτικών και αυταρχικών καθεστώτων τα πρόσωπα είχαν μια ηθική δύναμη που πανικόβαλλε τα στελέχη του κράτους και των άλλων επίσημων θεσμών. Να θυμηθούμε μόνο τις φιγούρες των αιρετικών διανοουμένων και αντιφρονούντων στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Αν επιστρέφω όμως σε αυτήν τη συζήτηση για τον ρόλο των προσώπων, είναι γιατί θέλω να μιλήσω για τη Μαχσά Aμινί και όσα εκτυλίσσονται τώρα στο Ιράν. Ένα πρόσωπο μες στα εκατομμύρια, μια νέα γυναίκα με καταγωγή από το ιρανικό Κουρδιστάν. Ένα «τυχαίο» πρόσωπο που έγινε η επιφάνεια όπου αναδύθηκε ένας συλλογικός χώρος θυμών και αγωνίας.
Ο χαμός της Μαχσά Αμινί γίνεται αρχή αφύπνισης χιλιάδων, εκατοντάδων χιλιάδων γυναικών αλλά και αντρών. Τα πρόσωπα που προχωρούν διεκδικούν την πληρότητά τους, βγάζοντας τις μαντίλες κι έτσι ενσαρκώνουν ήδη το πέρασμα από την απολυταρχία στη δημοκρατία, από τη συλλογική θλίψη στη χαρά.
Όλες αυτές οι γυναίκες και οι άνδρες στους δρόμους στις πόλεις του Ιράν είναι εν τέλει πρόσωπα που αμφισβητούν, στην ουσία, την «ηγετική προσωπικότητα του καθεστώτος», τον Αλί Χαμενεΐ. «Κάτω ο δικτάτορας», φωνάζουν. Και δείχνοντας προς αυτή την «ηγετική προσωπικότητα» του καθεστώτος, αποκαλώντας τον με την ατιμωτική ονομασία του δικτάτορα, αυτοί οι νέοι φανερώνονται σαν προσωπικότητες μιας άλλης, δημοκρατικής χώρας.
Αδελφές και αδελφοί της αδικοχαμένης Μαχσά Αμινί, αναζητούν μια άλλη πνευματικότητα, πέρα από αυτήν της ισλαμικής αστυνομίας ηθών και των τρομοκρατικών περιπόλων της. Συμπράττουν, με κίνδυνο, στην πρακτική επινόηση μιας άλλης ηθικής. Διότι αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο στη συγκεκριμένη εξέγερση είναι πως οι λέξεις της, τα συνθήματά της, επιδιώκουν να φιλοξενήσουν περισσότερες και περισσότερους. Είναι εξέγερση που ξεφύτρωσε από το μαρτυρικό σώμα μιας γυναίκας και από την υπεράσπιση βασικών δικαιωμάτων των γυναικών του Ιράν· την ίδια στιγμή, όμως, είναι διεκδίκηση ζωής και ελευθερίας για όλες και όλους. Αποκλείει μόνο τους τυράννους και όσους ή όσες συμμαχούν ή είναι με το μέρος της τυραννίας. Απέραντα εγκάρδια και φιλόξενη –δίχως ίχνος θρησκευτικού ή πολιτικού σεκταρισμού–, αυτό που βλέπουμε είναι μια εξέγερση κατάφασης στη ζωή.
Πάντοτε στην ιστορία των ολοκληρωτικών και αυταρχικών καθεστώτων τα πρόσωπα είχαν μια ηθική δύναμη που πανικόβαλλε τα στελέχη του κράτους και των άλλων επίσημων θεσμών. Να θυμηθούμε μόνο τις φιγούρες των αιρετικών διανοουμένων και αντιφρονούντων στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ή πρόσωπα τεράστιας ηθικής ακτινοβολίας όπως ο Μαντέλα στην εποχή του νοτιοαφρικανικού απαρτχάιντ.
Η Μαχσά Αμινί δεν ανήκει σε αυτήν τη γενεαλογία των αιρετικών διαφωνούντων ή των διάσημων αντιπολιτευόμενων. Το πιθανότερο είναι να πήγαινε για ψώνια ή να ανυπομονούσε να βρει τις φίλες της για να πουν τα δικά τους θέματα, όχι για τον Αλί Χαμενεΐ και τη δημοκρατία. Ούτε καν για το χιτζάμπ και τις συνέπειές του. Το πιθανότερο είναι να έπεσε πάνω της η βία της Ιστορίας, όπως συμβαίνει από αιώνες: αδέσποτη βολή του κακού. Και αμέσως ένας συνδυασμός παραγόντων έβγαλε σπινθήρα και οδήγησε στην έκρηξη.
Μπορούμε να υποθέσουμε πως εθνοτικές συγκρούσεις, κοινωνικά παράπονα, οικονομική κρίση και άλλες δυσαρέσκειες στον λαό ή στη νεότερη μεσαία τάξη του Ιράν, όλα αυτά συναντήθηκαν στην έκρηξη. Αναμφίβολα, το πρόσωπο που γίνεται σχεδόν αμέσως Ιστορία δεν παραμένει μοναχικό άτομο: από τη στιγμή που έπεσε κάτω νεκρή, η Μαχσά Αμινί έγινε συλλογικό σώμα. Έγινε όλα αυτά τα κορίτσια και τα αγόρια που προφέρουν το όνομά της.
Τίποτα όμως δεν μπορεί να κρύψει το βλέμμα της που μας κοιτάζει στις φωτογραφίες της με την ομορφιά και τη γλυκύτητα μιας εικοσάχρονης κοπέλας. Η Μαχσά Αμινί είναι έτσι το αληθινό ηθικό πρόσωπο απέναντι στις αστυνομίες των ηθών και τον αντιανθρώπινο και ανήθικο μηδενισμό τους. Ένα αληθινό ηθικό πρόσωπο που δεν θα καταφύγει ποτέ στη διατεταγμένη ηθικολογική βία γιατί ξέρει πως ζωή δίχως ελευθερία είναι μια μορφή ματαιωμένης ύπαρξης κι ένας πρόωρος θάνατος.
Η Μαχσά Αμινί πέθανε, αλλά η ηθική προσωπικότητα που αποσπάστηκε από το νεκρό της σώμα άρχισε να ζει και αναπνέει, παραβαίνοντας τους κώδικες του ολοκληρωτισμού. Το μαρτύριό της, το τόσο παράλογο και άδικο, έγινε μαρτυρία μιας καινούργιας πραγματικότητας για τη χώρα της.