Το Σέρτοχενμπος ('s-Hertogenbosch, που στα ελληνικά μεταφράζεται «Δάσος του Δούκα») είναι μια πόλη 140 χιλιάδων κατοίκων 80 χιλιόμετρα νότια του Άμστερνταμ, ένα μέρος τόσο ήρεμο και αδιάφορο που δεν υπάρχει κανένας λόγος να το επισκεφτείς, εκτός ίσως από το Μπόσχε Μπολ, ένα είδος προφιτερόλ σε σχήμα μπόμπας, λίγο πιο μεγάλο από μια μπάλα του τένις. Γεμισμένο με σαντιγί και βουτηγμένο σε σοκολάτα, το Bossche bol είναι το γλύκισμα που σου προτείνουν στα περισσότερα από τα 350 καφέ και εστιατόρια της πόλης για συνοδεία στον καφέ (Koffie Verkeerd, δηλαδή γάλα με καφέ σε ίδια αναλογία, ένα ξέπλυμα που καλό είναι να αποφύγεις) και, αν τυχόν πας στην πόλη, το ιδανικό μέρος για να το δοκιμάσεις είναι το Jan de Groot, ένα καφέ-ζαχαροπλαστείο ντυμένο σε τρεις διαφορετικές αποχρώσεις του ροζ, από τους τοίχους μέχρι τις στολές των σερβιτόρων. Το καλύτερο γλυκό του μαγαζιού είναι κάτι που δεν θα σου γέμιζε ποτέ το μάτι, μια μπεζ μπάλα με εξογκώματα που την λένε Hazelnootbol, αλλά αν το δοκιμάσεις θα με θυμηθείς. Η βιτρίνα είναι επίσης τίγκα στα ροζ και μοβ γλυκά, ένα ροζ μιλφέιγ που το λένε Tompouce και ένα με ροζ και μοβ στρώσεις που δεν το δοκιμάσαμε αλλά ήταν το πιο εντυπωσιακό. Αν πας μετά τις 11 το πρωί το μαγαζί έχει ουρές από ντόπιους (μία για καθίσουν και μία για να πάρουν γλυκά για το σπίτι), ενώ οι φανατικοί θαμώνες φαίνεται να είναι συνταξιούχοι άνω των 70, οι οποίοι είναι τόσο εξασκημένοι που τρώνε το Μπόσχε Μπολ σε τέσσερις μπουκιές (μετρημένα).
Εκτός από την έκθεση στο μουσείο, η φρενίτιδα για τον Μπος μεταφέρθηκε σε ολόκληρη την πόλη, με προβολές στον χώρο της αγοράς, με τρισδιάστατες κατασκευές που αναπαριστούν τα παραληρηματικά έργα του, τέρατα με πόδια κοτόπουλου και σώμα αυγού να κρέμονται από τις λάμπες των δρόμων, αγγέλους, δαίμονες, μεθυσμένους παππάδες και ιπτάμενα ψάρια να ξεπροβάλλουν από τοίχους και κάτω από γέφυρες
Το Σέρτοχενμπος (ή Ντε Μπος όπως το λένε όλοι), βέβαια, είναι η πόλη καταγωγής του Ιερώνυμου Μπος, τον οποίο δεν τον έλεγαν στα αλήθεια Μπος, το πραγματικό του όνομα ήταν Jheronimus van Aken, το Μπος το πήρε από την πόλη. Εκεί γεννήθηκε και εκεί πέθανε. Και είναι μια πόλη που αν την περπατήσεις πρωί καθημερινής έχεις την εντύπωση ότι την κατοικούν μόνο ηλικιωμένοι, ότι οι νέοι έχουν εξαφανιστεί ή ότι είναι κάτι σαν νεκροταφείο ελεφάντων όπου όλοι έχουν πάει να περάσουν τις τελευταίες μέρες τους. Εντάξει, είναι γραφική και όμορφη πόλη, με διατηρημένα όλα σχεδόν τα παλιά κτίρια γιατί ελάχιστα καταστράφηκαν στον πόλεμο, με τα πάντα αναστηλωμένα και συντηρημένα, με καθαρούς δρόμους και το αρχαιότερο ολλανδικό σπίτι φτιαγμένο από τούβλα (De Moriaan) το οποίο χτίστηκε στις αρχές του 13ου αιώνα. Έχει επίσης μεσαιωνικά κάστρα, κανάλια, τις σφαιρικές κατοικίες του αρχιτέκτονα Ντρις Κρέικαμπ, ένα φεστιβάλ ξακουστό στην Ολλάνδία (το Shrovetide) και το μουσείο Noordbrabants, τον κύριο προορισμό όσων επισκέπτονται την πόλη αυτή τη στιγμή. Η έκθεση με σχεδόν το σύνολο των έργων του Ιερώνυμου Μπος που παρουσιάζονται στο μουσείο μέχρι τις 8 Μαΐου είναι ένας άθλος που δεν επαναλαμβάνεται. Με αφορμή την επέτειο των 500 χρόνων από την ημερομηνία γέννησής του, ο Charles de Mooi, διευθυντής του μικρού μουσείου -το οποίο δεν έχει τίποτα να δώσει για αντάλλαγμα ή ως ενέχυρο- κατάφερε να πείσει μερικά από τα πιο μεγάλα μουσεία του κόσμου να του δανείσουν τους 20 από τους 25 πίνακες που έχουν διασωθεί και τα 19 από τα 25 σχέδια του Μπος και για εφτά χρόνια προετοίμαζε αυτή την έκθεση. Σχεδόν 50 έργα του από είκοσι-πέντε διαφορετικές συλλογές δέκα χωρών εκτίθενται μαζί με έργα μαθητών του και σύγχρονών του καλλιτεχνών που επηρεάστηκαν από τον εντελώς ιδιαίτερο τρόπο που ζωγράφιζε. Συνολικά 103 έργα που δεν θα ξαναμαζευτούν ποτέ στον ίδιο χώρο, τουλάχιστον αυτόν τον αιώνα.
Εκτός από την έκθεση στο μουσείο, η φρενίτιδα για τον Μπος μεταφέρθηκε σε ολόκληρη την πόλη, με προβολές στον χώρο της αγοράς, με τρισδιάστατες κατασκευές που αναπαριστούν τα παραληρηματικά έργα του, τέρατα με πόδια κοτόπουλου και σώμα αυγού να κρέμονται από τις λάμπες των δρόμων, αγγέλους, δαίμονες, μεθυσμένους παππάδες και ιπτάμενα ψάρια να ξεπροβάλλουν από τοίχους και κάτω από γέφυρες, από προβολές στα τούνελ και τα κανάλια κατά μήκος του ποταμού και σε κρυμμένα σημεία σε μια καλλιτεχνική αναζήτηση «θησαυρών» που συμπληρώνουν ένα παζλ που ξεκινάει με την φυσική αναπαράσταση του τρίπτυχου The Garden of Earthy Delight σε φυσικό μέγεθος στις όχθες του ποταμού Dommel. Οι φιγούρες που λείπουν βρίσκονται διάσπαρτες σε διάφορα σημεία της πόλης και τα αναζητάς με οδηγό έναν χάρτη που σου δίνουν έξω από το μουσείο. Το Bosch Experience είναι αρκετά παιδαριώδες και τουριστικό όσο δεν πάει, αλλά είναι μέρος ενός πανηγυριού που με τέτοια αφορμή μπορείς πλήρως να κατανοήσεις. Μέχρι οι βιτρίνες των μαγαζιών ήταν ντυμένες με εικόνες από έργα του Μπος και τα αναμνηστικά περιλαμβάνουν κέικ, κάλτσες και ειδικά μενού (χώρια τα φωτιστικά, τα πιάτα και τις τσάντες). Και να μην έχεις ιδέα τι γίνεται στο μουσείο, στο υπενθυμίζουν τα πανό που βρίσκονται παντού με εικόνες από τον Κήπο των Επίγειων Ηδονών.
Στο μουσείο φτάσαμε νωρίς το πρωί, λίγο μετά τις 10, (είναι ανοιχτά 7 μέρες την εβδομάδα, από τις 9 το πρωί μέχρι τις 7 το βράδυ) και γινόταν ήδη ο κακός χαμός. Ευτυχώς που είχαμε αγοράσει πολύ καιρό πριν εισιτήρια γιατί ήταν sold out (!) –κάτι που εκ πρώτης σου φαίνεται περίεργο γιατί μια έκθεση δεν είναι όπερα ή ροκ συναυλία, αλλά μόλις μπαίνεις στο μουσείο καταλαβαίνεις γιατί το κάνουν. Ήταν Παρασκευή πρωί, μια καλή μέρα και ώρα γιατί οι μαθητές και φοιτητές είναι στο σχολείο και ο περισσότερος κόσμος στη δουλειά, και στην πρώτη αίθουσα γινόταν το αδιαχώρητο. Το πρώτο που σχολιάσαμε σχεδόν ταυτόχρονα ήταν «φαντάσου τι θα γίνεται το Σαββατοκύριακο!» και είδαμε τρομοκρατημένοι από την ιδέα το εισαγωγικό βιντεάκι που σε εισάγει στο κλίμα της έκθεσης.
Η οποία έκθεση φαίνεται μικρή και υπολογίζεις ότι σε καμία ώρα θα έχεις τελειώσει, αλλά πλανάσαι πλάνην οικτράν διότι δεν υπολογίζεις την ώρας αναμονής για να πλησιάσεις σε κάθε πίνακα. Οι πίνακες του Μπος είχαν περίπου 150 άτομα να περιμένουν (στον καθένα) και τους καταλάβαινες από τον κόσμο που εξαντλούσε κάθε όριο υπομονής μέχρι να φτάσει στην πρώτη σειρά, αν έχεις πάει στο Λούβρο στη Μόνα Λίζα μπορείς να καταλάβεις τι γινόταν (στους πολύ δημοφιλείς –στα τρίπτυχα, στο Wayfarer- ήταν ακόμα χειρότερα). Μέσος όρος ηλικίας τα 80, πολλά καροτσάκια, πι, αμέτρητες μαγκούρες, κίνηση σε ρυθμούς σημειωτόν και ένα εικοσάλεπτο για να μετακινηθεί η πρώτη σειρά, γιατί η υπερμετρωπία τον θέλει τον χρόνο της για να απολαύσει τον κάθε πίνακα. Πρέπει να κολλήσει την μούρη στο χρώμα. Το μουσείο τη συγκεκριμένη μέρα και ώρα ήταν σαν ΚΑΠΗ με πλούσιους γριές και γέρους (τίγκα στο Hermes και τα Camper). Δεν μπορείς να κάνεις και πολλά, περιμένεις να χορτάσουν τέχνη και να μετακινηθούν και όταν πάρεις επιτέλους σειρά για να δεις από κοντά τον πίνακα λες χαλάλι την ταλαιπωρία και την ορθοστασία γιατί είναι όντως αριστούργημα. Σου έρχονται στο μυαλό παροιμίες του τύπου «εκεί που είσαι ήμουνα και εδώ που είμαι θα’ ρθεις» και βλέπεις τους παππούδες και τις γιαγιάδες με συμπάθεια, παρόλο που βγάζουν αβέρτα φωτογραφίες με το κινητό κι εσύ έδωσες σαν ηλίθιος στην είσοδο και μηχανή και iPad για να μην μπεις σε πειρασμό για παρατυπίες (οι φωτογραφίες υποτίθεται ότι απαγορεύονταν αυστηρά).
Ο πρώτος από τους πίνακες που συναντάς στην έκθεση και φαίνεται το μεγαλείο του Μπος είναι «ο Οδοιπόρος», από το μουσείο Boijmans Van Beuningen του Ρότερνταμ, με την αντρική φιγούρα που επαναλαμβάνεται και στο πίσω μέρος του τρίπτυχου The Haywain από το μουσείο του Πράδο, εδώ με φτωχικά ρούχα, την γούνα μιας γδαρμένης γάτας στο καλάθι που κουβαλάει στην πλάτη και ένα πόδι γουρουνιού για φυλαχτό. Στο αριστερό μέρος του πίνακα, μέσα στο σπίτι ένας άντρας προσπαθεί να αποπλανήσει μια γυναίκα και έξω από το σπίτι κάποιος μεθυσμένος κατουράει, ενώ άλλη μια γυναίκα κοιτάζει απορημένη από το παράθυρο. Ο σουρεαλιστικός κόσμος του γίνεται όλο και πιο έντονος όσο περιπλανιέσαι στην έκθεση, καταλήγοντας στο πιο αγαπημένο μου από τους πίνακές του, το τρίπτυχο The Last Judgment που δάνεισε το μουσείο της Μπριζ. Εκεί κάπου βρίσκονται τα The Ascent of the Blessed, the Garden of Eden, The Fall of The Damned και The River to Hell σε μια εξωπραγματική σύνθεση με την κόλαση και τον παράδεισο και τις πίσω πλευρές πιτσιλωτές, σαν πρώιμος Τζάκσον Πόλοκ.
Φτάνοντας στον Κήπο των Επίγειων Ηδονών και ενώ έχει περάσει ένα 2ωρο μέχρι να τα καταφέρεις, αντιλαμβάνεσαι ότι δεν είναι το πρωτότυπο, είναι αντίγραφο γιατί το μουσείο του Πράδο δεν το έδωσε, όπως δεν έδωσε και το Temptation of St. Anthony (στον τοίχο είχε ένα κενό σημείο με την επιγραφή και τη λέξη omitted). Στον κατάλογο και στην ταμπέλα της στον χώρο της έκθεσης το έλεγε ξεκάθαρα ότι είναι αντίγραφο του έργου του (Follower of Jheronimus Bosch) και έλειπε το τρίτο μέρος του τρίπτυχου με την κόλαση, αλλά λίγοι το κατάλαβαν, άλλωστε όλες οι εικόνες στην πόλη ήταν αποκλειστικά από τον συγκεκριμένο πίνακα.
Η έκθεση είναι κυριολεκτικά αυτό που ονομάζεις once in a lifetime εμπειρία, παρόλο που έλειπε ο πιο δημοφιλής πίνακας του Μπος, και βγαίνοντας μετά από τέσσερις ώρες από το μουσείο με ένα κεφάλι καζάνι δεν ξέρεις τι να πρωτοθυμηθείς από όσα είδες, είναι αδύνατο να συγκρατήσεις τόσες λεπτομέρειες. Αρχίζεις να μετράς απειλητικές κουκουβάγιες και προσπαθείς να ανασχεδιάσεις στο μυαλό σου το «Χωράφι που έχει μάτια και το δάσος που έχει αυτιά». Όσα είδες ήταν όντως το όραμα μιας ιδιοφυίας.
Το απόγευμα, περπατώντας στους δρόμους για να πάμε στο σταθμό του τρένου, η πόλη έχει γίνει απίθανα ζωηρή, με νεαρόκοσμο να κινείται με ποδήλατα και μικρά παιδιά να τρέχουν στα πεζοδρόμια –καμία σχέση με την εικόνα του πρωινού.
Ο Ιερώνυμος Μπος πέθανε στις αρχές Αυγούστου του 1516 στο Σέρτοχενμπος, σε ηλικία 65 ετών. Ήταν παντρεμένος με την Aleid van de Meervenne η οποία έζησε άλλα έξι χρόνια στο σπίτι τους στο βόρειο μέρος της κεντρικής πλατείας, της Markt. Δεν έκαναν παιδιά. Στο σπίτι τους δεν είχαν εργαστήριο, τα έργα του ο Μπος συνέχιζε να τα φτιάχνει στο εργαστήριο της οικογένειάς του, λίγα στενά πιο πέρα. Ο πατέρας του, τα αδέρφια του, ο θείος του και τα ξαδέρφια του ήταν επίσης ζωγράφοι και μάλιστα ενεργοί, αλλά δεν έχει διασωθεί ούτε ένα έργο τους. Ο Jeroen ή Joen όπως τον αποκαλούσαν ήταν το αστέρι της οικογένειας. Με τα έργα του κατάφερε να γίνει μέλος της ελίτ της πόλης και της περιοχής, ευκατάστατος, αλλά όχι πλούσιος. Μέχρι τότε κανείς δεν είχε ζωγραφίσει όπως αυτός: τον κόσμο που τον περιέβαλλε και τον κόσμο της φαντασίας του, ένα σύμπαν που ακόμα και σήμερα φαίνεται μοντέρνο και πέρα από κάθε εποχή.
